Tàm bă ù ơnàng 6 lồ mờ nggùl, ală sèng kơphê robusta ồng Nguyễn An Sơn dê tàm thôn 6, sàh Cư Mgar, càr Dăk Lăk tồ jơnhoa, nsrum nha tơlir kềr, plai mbòr kơn jơ̆ ntê. Ồng Sơn pà gĭt, ồng koh cồng mờ tờm hòn dờng khăt gơboh den tàng tờm mìng geh plai tềng ntê tờm gời. Tŭ pik plai kơphê, gơtùi koh jơh bal ntê nàng rơpòk plai. Tơnơ̆ pah kàl pik plai kơphê, tờm chi jơnhoa tai pơgăp nggùl thơk, hòn tai gĭt nđờ jơ̆t yô ntê mbòr ngan plai. Ồng Nguyễn An Sơn pà gĭt, bơta chài dong cồng nha lơh geh loh làng ngan: “Priă tă bơcri gơmù uă, lài do sươn do ngui 7 nă cau lơh broă sùm, tŭ do mìng geh 1 nă gời lơm. Dơ̆ 2 bơnah phơng ơn bol hi ơn tờm chi in kung gơmù gam 2 bơnah 3 gời. Lài do, sươn do añ ơn 2 tần mờ nggùl tàm dùl lồ, tŭ do den pal ơn 1 tấn mờ nggùl gời lơm. Bơta dơ̆ pe tai là cồng nha lơh geh tŭ do gơguh pơndrờm mờ lài do. Lài do sươn do geh 1 tấn mờ nggùl tàm dùl lồi ai tŭ do den là 5 tấn nggùl tàm dùl lồ”.

Ờ mìng cèng wơl priă lơh geh sùm, broă lơh tơrlòng lài gam pơgồp bơnah gơmù tơlik bơdìh nhơm ƀơ̆ mờ sền gàr tiah ơm kis. Ala tài pik dơ̆ dùl sơmpring plai, ồng koh jơh dùl ntê nàng rơpòc plai mờ măy den tàng tềm pềr ngan cau lơh broă. Bơdìh hơ̆ tai, broă koh cồng dong chi ờ hòn tai cồng sơrlèt, ntê bơkang, ntê song, dong tơrmù priă tă koh klah ntê. Ồng Mai Thế Hùng, cau lơh broă tàm sươn dờng pà gĭt: “Tơnhàu ờ huan cau uă cau lơh broă rlau mờ cồng nha lơh geh jơnhoa rlau. Kơphê tam jăt bơta tam yau den tŭ pik pal kờñ tus bàr dơ̆ cau lơh broă”.

Jăt Tiến sìh ồng Phan Việt Hà, Phó Lam bồ Anih kơlôi sơnơng, Drơng kơnòl Anih kơlôi sơnơng Jak chài Măy mŏk Broă lơh sa sươn sre brê bơnơm Tây Nguyên dê, broă lơh do tơnggŏ bơta tàm pơnring ndrờm bal đah cồng nha lơh sa mờ kơnòl mờ tiah ơm kis- dùl gùng lòt mờ broă lơh sa sươn sre Tây Nguyên gam kờñ ngan.

 “Dùl tàm ală broă lơh bơsong nàng tơngguh cồng nha lơh geh ai tờm kơphê in hơ̆ là tam uă tờm ờ koh cồng. Gơ wèt mờ ală broă lơh tơrlòng lài bè do den sùm là ròng tờm tàm bơta uă cờn ntê; pik cờn hơđơm, pơn jăt tai ơn phơng nàng ròng cờn hơđăng, lời nam tơnơ̆ pik cờn hơđăng. Bal bal mờ hơ̆, den ròng cờn hơđơm nàng lơh geh cờn ơn prăp lài sùm. Bè hơ̆ den cồng nha lơh geh rơ̆p jơnhoa rlau uă ngan”.

Tơrgùm kờp bơh Mpồl Cau lơh broă sa sàh Cư Mgar, càr Dăk Lăk dê, tus tŭ do neh geh gĭt nđờ jơ̆t hìu làng bol tàm ù tiah sàh mờ ală tiah rềp bal lơh jăt broă lơh tơrlòng lài “uă tờm lời cồng”, cồng nha lơh geh kờp bal gơguh bơh 20 tus 30%, tàm tŭ priă tă sơngka sền gàr gơmù uă ngan. Ồng Nguyễn Hùng Vỹ, Phó Củ tịc Mpồl Cau lơh broă sa sàh Cư Mgar, pà gĭt: “Mpồl Cau lơh broă sa sàh neh lam uă mpồl lòt còp sền, bơsram broă lơh tơrlòng lài. Ală sươn kơphê kra krồñ kờñ tam pa wơl ndrờm lơh jăt broă lơh lơh sa pa- kơphê uă tờm, ờ tơpĕ cồng- mờ bơh chờm cèng wơl cồng nha niam ngan”.

Broă lơh tơrlòng lài “uă tờm - ờ koh cồng’ pa geh đòm lơh tàm càr Dăk Lăk pà gŏ, broă lơh do ờ mìng cèng wơl cồng nha lơh sa loh làng mờ gam pơgồp bơnah pơlam gùng lơh sa pa ai kơphê Tây Nguyên dê in. Tŭ tờm kơphê geh tam mờ sơngka sền gàr jăt gùng ƀòn brê bơnơm, cồng nha lơh geh mờ bơta ndrờm ndrờm gơguh, mơkung dong cau lơh broă sa rơcăng lài rlau tềng đăp tam gơl nhơm trồ tiah.

Bơta chài tam kơphe “uă tờm lời cồng” ờ mìng dong kờl tờm kơphe sùm pa, ngui ờ uă phan geh is bè dà mờ phơng, mờ gam tơrmù tơngai lơh broă mờ tơnguh uă bơta niam gar. Bơh tàm bơta mùl màl lơh sa geh cồng nha, ồng Nguyễn An Sơn tàm thôn 6, sàh Cư̆ Mgar, càr Dăk Lăk, do là dùl tàm ală “Làng bol lơh broă sa suơn sre jăk ngan” nam 2025 yal nền nòn rơlao bè broă lơh bal mờ jơnau mờng chài tam kơphe jăt bơta chài do dê.

Ơ ồng, bơta lơi neh lơh gơs bơta krơi is bơh broă lơh “uă tờm ờ koh cồng”? Ồng gơtùi tam pà mùl màl bè broă lơh geh tờm pa mờ broă gàr tờm sùm geh cồng nha di lah ờ?

Ồng Nguyễn An Sơn: “Be gùng dà broă lơh, den tơnơ̆ mờ tŭ tam tờm căt geh 2 ntê, he koh cồng nàng tờm căt tai cồng pa mờ he lời bơh 3 tus 4 cồng niam ngan là lời 3 tờm, uă tờm. Mờ bañ koh cồng, lời bè ờs nàng gơcăt. Mờ tơnơ̆ tŭ pic plai sơnrờp ngan jơh, he koh ntê hơ̆ tơn. Mờ mìng lời ntê đah đang pơn jăt tai. Mờ tus nam dơ̆ 4 den he koh bơh 2 tus 3 tờm, lời wơl 1 tờm nàng sa ntê đah đang. Gam 2 tờm gam tai, geh căt ală cồng pa. Mờ he ròng cồng pa hơ̆ nàng ala tờm dờng. Mờ tơnơ̆ mờ 1 nam tơnơ̆, he koh tai tờm dờng hơ̆. Den sùm là kơphe geh hòn gơs tàm bơta geh ntê pa căt sơnrờp. Den tàng, phơng, khà phơng bal mờ bơta niam gar kơphe kung gam uă rơlao là pơndrờm mờ bè ờs. Tờm kơphe bè ờs là kơnờm tàm ntê căt uă. Ntê sơnrờp mìng geh nam sơnrờp mơ. Sơn đờm bơh nam tơnơ̆ là căt ntê pa”.

Ơi, bơdìh mờ broă geh sùm cồng nha bal mờ bơta niam, broă lơh uă tờm ờ koh cồng cèng geh ală bơta kwơ mùl màl lơi bè đah atbồ suơn tam phan, bơta pràn tờm mờ broă tơnhào, ơ ồng?

Ồng Nguyễn An Sơn: “Atbồ bè tơngai lơh bal mờ bơta chài ƀuơn ngan. Tài tu kòp ờ hoan geh tàu tơngai gơdram kòp ờ gơs. Dơ̆ bàr tai là, cồng căt ờ hoan geh uă bè he koh cồng. Tài cồng mìng căt tŭ tờm he neh koh cồng, den tàng pal căt cồng pa nàng ala tờm gơdê. Den tàng he pal koh tai, roh uă ngan tơngai. Bơta dơ̆ pe tai là broă pic mhar ngan, ờ pal kờr ală ntê pa căt dơ̆ bàr, dơ̆ pe, dơ̆ poan tai”.

Ơi, gùng dà broă tam kơphe bè do mờng geh bal mờ broă tuh dà ntờc mờ phan pa. Ồng đơs bè lơi bè gơnoar bơh phan tuh dà do tàm broă ngui ờ uă ngan dà mờ sơnka sền gàr phơng, tàm hơ̆ uă ngan là tàm bơta trồ tiah tàm Tây Nguyên ngai sơlơ kal ke?

Ồng Nguyễn An Sơn: “Lài ngan là tềm pềr dà. Tài dà căt tàm Tây Nguyên he ờ di tŭ lơi kung geh uă sùm. Den tàng broă tuh dà jăt ntờc do là tềm pềr ngan dà. Bơta do là phan geh is ai rài tơnơ̆ do in tai, tàm pơgăp 70 nam tai den rơp soăt jơh ờ gam geh tai ờ. Lài do gam geh brê dờng gam gàr geh dà, gam tŭ do ờ gam geh brê tai, dà căt tàm Tây Nguyên rơ̆p soăt rơhời. Den tàng phan tuh dà jăt ntờc do là tềm pềr dà ngan. Dơ̆ bàrt, là geh ai tơl phơng di tŭ mờ di tơngai tờm hòn gơs niam. Bè bồ kàl mìu, tờm kờñ geh uă đạm den he tơnguh khà đạm. Gam tàm gùl kàl mìu den lơh ndrờm bal đah N, P mờ K den he bơrlŭ ndrờm bal. Hơ̆ sồng lồi kàl den he tơnguh uă lân, kali nàng ròng plai. He ai tờm sa di tŭ mờ di bơta chài den gar mờ tờm geh bơtàu tơnguh niam. Dùl bơta tai, tu kòp tàm do ờ geh uă, den tàng ờ geh tơngai nàng gơdram kòp. Mờ phan tuh dà jăt ntờc kung ai geh uă bơta niam nàng sơm kòp ờ uă tờm gơtìp ờ niam tài bơsềt kòp lơh, den kung geh bơsong tơn bơh phan tuh dà ntờc, geh sơnơm gơlam tus rơyas mờ jồp tơn ờ pal ƀồm tơn lơh ờ niam tus mờ ù tiah he dê tơnơ̆ do”.

Bŭ lah cồng nha loh làng, di gơlan broă ngui broă lơh pa rơ̆p tìp ală bơta kal ke lài ngan. Jăt ồng, bơta lơi là bơta lòng uă ngan tàm broă lơh geh uă broă lơh do mờ jơnau ồng kờñ bơto làng bol lơh broă sa suơn sre là jơnau lơi?

Ồng Nguyễn An Sơn: “Làng bol lơh broă sa geh dùl jơnau kờñ lùp, añ mờng pơlam là broă bơcri priă lơh lài ngan là uă, hơ̆ là phan tuh dà ntờc do. Ding dà bơh lơgar Israel he blơi priă kung kas. Mơya añ kơlôi là cồng nha rơ̆p bơtơl wơl broă lơh lài ngan in. Mơya tài lài ngan he ờ hềt geh priă uă. Dơ̆ bàr tai là geh ờ uă cau ngòt tam gơl pa, ngòt tam gơl bơta mờng, tam gơl bơta mờng bơh ală cau dê ờ di là ƀuơn. Lài do añ kung gam lơh mờ kung gam kis, tŭ do geh tam gơl pa den ờ hềt gŏ bè lơi. Mơya añ ai tơngŏ cơng tàng nàng ală cau in gŏ là cồng nha gam uă rơlao, broă lơh geh tơngai ru uă rơlao, bơta niam gar uă rơlao. Den 3 bơta là khà broă nàng lam làng bol lơh broă sa pal geh lơh. Mờ añ tŭ lơi kung rơcang nàng tam pà bal broă lơh mờng chài, tam pà bal bơta chài nàng lơh”.

Ơi, dan ưn ngài ồng Nguyễn An Sơn bè ală jơnau mờ ồng neh tam pà pa do.