Tàm bă sươn kơphê ơnàng rlau 1 lồ tơlir niam ngan, ală ntê kơphê mbòr ngan plai hơ pơrgon dùl kàl geh tơnhàu uă, mò Đỗ Thị Hưng, ơm tàm thôn 12, sàh Ea Kar, càr Dăk Lăk chờ jờp kờp dŭ lài kàl do cồng nha kơphê rơ̆p lơh geh rlau 4 tấn gar, jơnhoa rlau uă ngan pơndrờm mờ lài. Bơta pal đơs, khà phơng hóa họk mờ sơnơm sền gàr phan tam neh gơmù uă ngan kơnờm đòm jăt broă lơh tơrlòng lài “Gĭt bơta pràn chi tam tơrgùm bal”.

"Lài do, añ tam phan den ală cau ơn phơng mờ ƀồm sơnơm bè lơi den añ jăt bè hơ̆ sơl. Bơh tŭ añ đòm jăt broă lơh tơrlòng lài gĭt bơta pràn chi tam tơrgùm bal tàm tờm kơphê, añ gŏ kung krơi sơl, niam rlau mờ cồng nha lơh geh uă rlau, cồng nha rlau mờ tŭ añ ờ hềt ngui”.

Kung bè mò Hưng sơl, gĭt nđờ rơhiang hìu làng bol tàm ală tiah kơphê tờm ngan bơh Dăk Lăk bè Krông Pắk, Krông Năng, Cư̆ Kuiñ…lơh jăt gơtùi broă pơlam lơh gĭt bơta pràn chi tam. Broă lơh pa tơrgùm tàm broă tơngguh tai bơta pràn geh is chi tam dê ala tài mìng drơng wơl, ƀồm kơryan kòp aniai. Là dùl tàm ală hìu lơh lài lơh jăt broă lơh tơrlòng lài tàm 2 lồ kơphê mờ cèng wơl cồng nha loh làng tŭ priă tă blơi sơntìl, phơng sih, sơnơm sền gàr phan tam gơmù bơh 15 tus 20%, cồng nha lơh geh gơguh kờp bal 10%, mờ bơta niam gar kơphê geh gơguh, mò Đinh Thị Như Lê ơm tàm thôn 2, sàh Phú Xuân, càr Dăk Lăk pà gĭt:

“Tơnơ̆ tŭ lơh jăt broă lơh tơrlòng lài tơrgùm bal den dờng pràn bơh tờm kơphê dê krơi loh làng ngan pơndrờm mờ lài do he tam jăt ờs mờng bơh yau. Ntê nha gơ tơlir niam ngan mờ ờ huan gơtìp ală bơta kòp aniai, bè là kòp gu ră sa, pă ntê mờ gơrung plai mờ ngan là gơmù geh bơta kòp rơđò nha tềng tờm kơphê”.

Jăt Tiến sìh Phan Việt Hà – Phó Lam bồ Anih kơlôi sơnơng Jak chài Măy mŏk Broă lơh sa sươn sre brê bơnơm Tây Nguyên, broă lơh tơrlòng lài gĭt bơta pràn chi tam tơrgùm bal là gùng lòt dipal mờ jơnau kờñ bơtàu tơngguh tơlir broă lơh sa sươn sre tơlir, gơdờp mờ tam gơl nhơm trồ tiah tàm Tây Nguyên. Do ờ mìng là broă lơh bơsong bơta chài lơm mờ gam là bồ tơngoh lơh sa pa, ơn bơta pràn chi tam dê mờ ală phan kis broă lơh sa sươn sre lơh bơta tờm. Tŭ chi pràn, ù pràn, cau lơh broă sa kung pràn – jơh bal bè lơh sa bal mờ tiah ơm kis.

Ồng Đinh Văn Đang, Kwang Lam bồ Anih tờm Dong kờl bơto pơlam broă lơh sa sươn sre càr Dăk Lăk pà gĭt, bơh mùl màl pà gŏ, gĭt bơta pràn chi tam cèng wơl uă bơta kwơ, là broă bơh chờm kwơmàng nàng gah kơphê Việt Nam kơlôi tus jơnau kờñ bơtàu tơngguh kơnhăp jŏ mờ lơh geh ală jơnau sồr ală lơgar dê.

“Broă lơh tơrlòng lài gĭt bơta pràn chi tam tơrgùm bal den bol hi neh lam lơh dồ ròt tàm jơh ală bơta chi tam bè tờm kơphê, tờm kòi, tờm tiêu, tờm sầu riêng. Bơh ală tŭ lam lơh ală broă lơh tơrlòng lài do bơh sơnrờp neh cèng wơl cồng nha niam ngan nàng dong ai sươn chi tam bơh ală hìu bơnhă dê bơtàu tơngguh kơnhăp jŏ mờ geh cồng nha. Tàm tơngai tus, den bol hi rơ̆p pơn jăt tai pơgồp bal mờ ală kông ty, mpồl lơh sa kă bro, ală anih kơlôi sơnơng, ală klờng nàng pờ ală ơdŭ bơto pơlam, pơrjum cribơyai, bơ̆t bơtàu broă lơh tơrlòng lài nàng dong ai broă lơh tơrlòng lài do in ngai sơlơ rề ơnàng lơh uă mờ lơh gơrề”.

Tàm bơta tam gơl trồ tiah ngai sơlơ kal ke, broă lơh sa suơn sre jăt broă lơh kơl jăp, tơrmù rềs àr mờ tơnguh cồng nha lơh sa là kwơ màng ngan. Is ồn mờ tờm kơphe, do là bơta phan tam tòm tiah Tây Nguyên dê, ngui ală bơta gơguh jăk bơta chài gam là bơta tờm nàng tơnguh uă bơta niam mờ bơta pràn tàm pơrlòng. Broă lơh “Gĭt bơta pràn phan tam tơrgùm bal” gam geh làng bol sền gròi mờ lơh jăt uă. Bè hơ̆, broă lơh do geh bơta lơi kwơ màng mờ lơh bè lơi nàng ngui geh cồng nha tàm suơn kơphe? Tiến sìh Đặng Bá Đàn, Lam bồ Cơldŭ lơh broă Anih tờm Dong kờl bơto pơlam Broă lơh sa suơn sre Đah jum Tàm gùl lơgar mờ Tây Nguyên mblàng loh rơlao bè ală bơta kwơ kung bè bơta chài tòm ngan bơh broă lơh tơrlòng lài do dê:

Ơ ồng, tàm gĭt bơta pràn phan tam tơrgùm bal gơwèt mờ tờm kơphe, bơta chài tờm ngan là bơta lơi?

Tiến sìh Đặng Bá Đàn: “Tàm ală broă lơh gĭt tơrgùm bal den he ngui uă broă lơh. Tŭ tờm kơphe pràn den geh bơta pràn sơndră jơh mờ ală bơta tu kòp. Bơdìh hơ̆ tai, kung pràn tàm broă sa phơng niam rơlao, mờ tờm gơtùi là lì bơkào, tơ̆t plai niam rơlao, kung bè bơta niam kơphe rơ̆p geh gàr niam rơlao. Broă gĭt tơrgùm bal là he gĭt ù. Lơh bè lơi nàng ù ờ gơtùi klàr, ù gơtùi là gàr geh bơta ndrờm bal, gàr geh tiah kis tàm ù niam. Mờ geh khà hữu kơ di pal, gơdờp nàng phan tam in tŭ he sih phơng vô kơ ndrờm bal.

Gam dơ̆ bàr là tàm broă he sơnka sền gàr gĭt tơrgùm bal den he ờ di tŭ lơi kung kơlôi tus mờ jơnau là rơcang kơrian tu kòp. He pal kơlôi ơnàng rơlao là tờm pràn den rơ̆p geh bơta pràn sơndră. Đơs tus dùl jơnau pơniơu bè tàm tàm rơyas, di lah he ngui phơng hữu kơ mờ he rơwah sơntìl niam den he ờ pal ngui phơng hoá họk tai, gơmù priă mờ gơguh cồng nha lơh sa. Ha là bè tuh dà nàng lì bơkào dơ̆ lĕ. He ngui uă broă tuh dà gơdờp bal den hơ̆ sồng tờm kơphe lì dơ̆ lĕ mờ plai tơ̆t niam, he ai geh bơta niamk nàng tơrmù tu kòp. Mờ tơnguh tờm chi tìm kơl dìng den he rơ̆p tơnguh bơdìh mờ kơphe, den he tam bơrlŭ ƀal tờm chi ndai kung là dùl gùng dà broă lơh tam phan tơrgùm bal. Lơh gơmù ờ uă ngan ală hoàc huơr mờ tơnguh cồng nha lơh kơphe dê.

Gơwèt mờ tờm kơphe, broă lơh jăt broă lơh tơrlòng lài gĭt tơrgùm bal den pal sơnđờm bơh ală broă lơh lơi mờ làng bol pal kah bơta lơi, ơ ồng?

Tiến sìh Đặng Bá Đàn: “Ală broă lơh tam phan tơrgùm bal là gơ jăt tơl tơngai. Gơtùi bơh tŭ he sơn đờm tam pa, he rơcang pŏ, rồ ù, he rơcang sơntìl phan tam. Mờ tàm broă sơnka sền gàr, he kung wèt tus dùl bă ù tam là tơl kơl jăp. Ngui ndrờm bal phơng sih, dà tuh di pal. Mờ he gơtùi tam chi kơl dìng, tam chi ñhoa, ñhơ̆t tàm tiah ù. Mờ lơh geh cồng nha ală broă tam bơrlŭ bal den geh sơn đờm bơh sơrờp tơn. Mờ jăt tàm bơta mùl màl bơh tơl suơn tam phan dê, gơtùi là suơn tam phan jŏ nam ha là suơn pa tam ha là suơn pa tam wơl den he rơ̆p gơtùi geh ală gùng dà broă lơh pơgồp di pal bal”.

Ơ ồng, mùl màl tŭ tờm kơphe gơtìp ală bơta tu kòp bè sras, bơsềt phồng ha là ồm rơyas, broă lơh jăt broă lơh tơrlòng lài gĭt tơrgùm bal pal geh lơh bè lơi?

Tiến sìh Đặng Bá Đàn: “Broă gĭt tu kòp tơrgùm bal den he mìng tơnguh broă lơh bè koh ntê, lơh geh bơta àng niam tàm tờm. Mờ he ngui ală phơng hữu kơ, phơng vi siñ. Pal ngui hoă họk di pal mờ ngui phơng sền gròi tu kòp mờ broă sền gàr phan tam jăt broă lơh siñ họk. Mờ tŭ phan tam gơtìp kòp uă mờ jăt jơnau bơto pơlam bơh anih lơh broă tờm den he hơ̆ sồng ngui phơng hoă họk”.

Gàr ù pràn là tơngu me kwơ màng bơh broă lơh tơrlòng lài gĭt tơrgùm bal dê. Bè hơ̆ pal gĭt phơng mờ ngui phơng hữu kơ, phơng vi sinh ha là lơh tam gơl pa wơl ù bè lơi, ơ ồng?

Tiến sìh Đặng Bá Đàn: “Broă gàr geh tơl phơng tàm ù là he lơh bè ơi nàng gơmù klàr ù. He lơh ù sih phơng ndrờm bal hữu kơ mờ vô kơ. Mờ he tơnguh sih phơng vi sinh nàng lơh ndrờm wơl vi siñ tàm ù nàng tờm kơphe geh bơta kis ndrờm bal đah rơyas mờ ù. Dơ̆ bàr là broă sih phơng hữu kơ den geh tơnguh bơta niam tàm ù mờ tơnguh cồng nha bơh broă sih phơng hoă họk geh cồng nha uă ngan”.

Ơi, dan ưn ngài Tiến sìh Đặng Bá Đàn uă ngan!