Ală nam rềp ndo, giă ka kau ờ hềt lơh niam tàm drà ală lơgar sùm ơm tàm khà jơnhoa, gơ jăt bal giă ka kau tàm lơgar kung gơguh. Tàm Dăk Lăk, giă ka kau gar ờ hềt lơh niam geh tơngai neh tăc tus 260 rbô đong dùl kĭ (nhai 05 nam 2025). Giă gơguh kung dong cau lơh broă sa iang nùs bơcri tàm bơta chi do. Ồng Nguyễn Đình Thiên, Kwang Lam bồ Mpồl Lơh broă bal drơng broă sa priă broă lơh sa sươn sre Đồng Tiến, sàh Ea Kar, càr Dăk Lăk pà gĭt, mpồl lơh broă bal tŭ do geh 80 nă cau, mờ 125 lồ tam ka kau, phan lơh geh pah nam geh mờr 160 tấn gar rañ. Nàng bơta tơngguh kơnhăp jŏ, mpồl lơh broă bal neh lơh bal mờ mpồl lơh sa kă bro nàng tăc gar sơntìl, phơng sih, sơnơm sền gàr phan tam mờ blơi jơh phan lơh geh.        

 “Bol hi bơh jơnum lơh broă bal neh tơnggơs mpồl lơh broă bal, tàm tơrbŏ bal mờ gơ̆p nàng geh khà phan uă, bơta niam ndrờm bal mờ gơnoar broă dờng ngan hơ̆ là kông ty lòt bal bơto pơlam ai làng bol lơh broă sa in nàng lòt tus dùl broă pơlam lơh sơngka sền gàr nàng lơh geh tơl ală jơnau sồr tăc mờ lơgar ndai”.

 Jăt Tiến sìh ồng Trương Hồng, lài do Lam bồ Anih kơlôi sơnơng Jak chài măy mŏk broă lơh sa sươn sre brê bơnơm Tây Nguyên, tơnơ̆ rlau jơ̆t nam gơmù uă sùm, Dăk Lăk mìng gam mờr 1 rbô 400 lồ ka kau, gơmù rlau 1 rbô lồ pơndrờm mờ lồi sơnam 2012. Mơya mờ bơta 3 nam tàm pơn jăt sùm gơguh bal giă tăc mờ khà bơta niam, tŭ niam bơtàu tơngguh ka kau Dăk Lăk dê neh tus wơl:

“Ƀươn dơ̆ dùl là giă tăc blơi gam gơguh wơl, jơnau kờñ blơi uă rlau mờ jơnau kờñ tăc. Do là bơta ƀươn nàng rơndăp tăp sèng wơl gah broă lơh sa sươn sre jăt gùng dà rơ̆ ru phan bơna lơh geh. Dơ̆ bàr là tŭ do, cau gam sền gròi tus lơh sa tàm pơdar. Gơ rơ̆p lơh gơguh tai bơta kwơ gah phan dê. Tŭ neh bơtàu tơngguh geh rài kis làng bol lơh broă sa dê den cau rơ̆p sền gròi tus gah phan ka kau tàm tơngai tus”.

Ờ mìng cèng wơl bơta kwơ lơh sa uă, broă lơh tơrlòng ka kau tàm pơdar gam lơh gơlik geh tiah tam phan lơh geh tơl jơnau sồr ală lơgar dê – bơta lài ngan rlau jơh lơh nền nàng tus bal tàm ală broă lơh gùt plai ù. Pal sền ngăc là gar ka kau Việt Nam geh Mpồl Ka kau Ală lơgar rơndăp tàm mpồl ka kau geh bơta ƀô bơkah niam. Do là bơnàng jă nàng gơtùi bơtàu tơngguh phan sô cô la bơkah ngan cèng măt kă bro Việt Nam. Tiến sìh ồng Đặng Bá Đàn, Lam bồ Cơldŭ ala măt Anih tờm Dong kờl bơto pơlam broă lơh sa sươn sre dà lơgar tàm tiah đah jum tàm gùl lơgar mờ Tây Nguyên pà gĭt, uă tiah tam ka kau tŭ do geh lam lơh sa jak chài, geh lơh bal kơ̆ kơl jăp đah cau lơh broă sa mờ mpồl lơh sa kă bro. Do là bơnàng jă bơh sơnrờp nàng ka kau in gơgơs chi tam pràn tờm pa tàm Dăk Lăk, Tây Nguyên mờ tiah đah jum măt tơngai Lik dà lơgar dê.

“Bol he pal bơcri tàm broă kơlôi sơnơng jak chài, geh ală broă lơh tơrlòng lài hơ̆ sồng rề ơnàng lơh uă mờ ală broă lơh rơndăp broă lơh. Bơh sơnrờp hòi jà ală mpồl lơh sa kă bro lòt lài lơh lài tàm tơrbŏ bal mờ cau lơh broă sa tàm ròt lơh gơlik ka kau lơh gơs dùl anih tàm pơdar tàm hơ̆ lơh geh wơl gàr niam bơta bơtàu tơngguh kơnhăp joư, lơh geh wơl ngui niam jơh phan kwơ geh is tàm bơta phan kwơ geh is ờ huan ngan geh”.

Ồng Phạm Văn Lương, Kwang Lam bồ Mpồl Helvetas tàm Việt Nam (mpồl lơh broă bal bơtàu tơngguh ờ sa priă cồng) pà gĭt, ală tŭ mpồl do dong kờl hòi jà tăc phan lơh geh bơh sươn sre lơgar Việt Nam dê tus drà ală lơgar câu Âu mờ lơgar Mỹ, Helvetas đal gŏ, Việt Nam pal rơndăp ù tiah wơl ală tiah tam ka kau, dong kờl cau lơh broă sa bè bơta chài mờ priă càn nàng lơh wơl bă ù.

“Tŭ do, ală gùng dà broă lơh Dà lơgar dê gam kờñ ngan tàm lơh jăt lơh sa tàm pơdar. Gơn kơnờm tàm tơngai tus Ƀộ Broă lơh sa sươn sre mờ Tiah ơm kis rơ̆p geh ală bơto pơlam broă lơh loh làng nàng lam lơh rơndăp broă lơh tàm pơdar ka kau nàng tơngguh geh priă lơh geh ai cau lơh broă sa in kung bè mpồl lơh sa kă bro in. Mơkung tơrmù lơh gơrềng tus tiah ơm kis gơ wèt mờ gah ka kau tàm Việt Nam”.

Mờ bơta kwơ lơh sa uă, bơta pràn drà pờ ơnàng mờ bơta dipal mờ pơlam gùng bơtàu tơngguh broă lơh sa sươn sre kơnhăp jŏ, tờm ka kau gam geh tŭ kis wơl pràn kơldang tàm Dăk Lăk.

Tơnơ̆ dùl tŭ tơngai jŏ jòng gơ ơm mŏ, tờm ka kao gam rơhời ai wơl bơta gơ hòi gơ jà tŭ giă tàm drà kă bro gơguh wơl, uă hìu bơnhă lơh broă sa tàm Tây Nguyên sơn đờm tam wơl chi tam do. Nàng ka kao bơtàu tơnguh kơnhăp jŏ, cèng wơl cồng nha lơh sa uă, làng bol lơh broă sa gam pal sền gròi tus broă rơ wah sơntìl, bơta chài sơngka sền gàr kung bè broă rơcang lài kơryan kòp tu sa ƀă tàm. Thạk sìh mò Nguyễn Thị Thanh Mai, Anih kơlôi sơnơng jak chài măi mok broă lơh sa suơn sre brê bơnơm Tây Nguyên rơp pơlam mùl màl.

Ơ thạk sìh, tơnơ̆ tŭ giă ka kao gơguh wơl mờ làng bol tam wơl ka kao, bơta chài lơi geh làng bol lơh broă sa sền gròi uă ngan rlau jơh taih?

Mò Nguyễn Thị Thanh Mai: Tus tŭ do den giă ka kao jơnhua ngan. Tŭ mờ làng bol lơh broă sa tam ka kao den bơta lài ngan mờ khi sền gròi hơ̆ là sơntìl ka kao. Den tŭ do, tàm Việt Nam geh ală sơntìl ai cồng nha tơnhàu uă ngan, ală sơntìl TD. Bơh TD3, TD6, TD5, TD11. Den ală sơntìl hơ̆ tŭ do tàm Việt Nam hòn gơs niam ngan mờ làng bol lơh broă sa kung neh tam uă ngan ală sơntìl do.

Bơdìh hơ̆ tai, den bơta sơngka sền gàr ka kao. Broă tam mờ sơngka sền gàr ka kao lài do kung neh geh Anih kơlôi sơnơng bơta chài măi mok broă lơh sa suơn sre brê bơnơm Tây Nguyên kơlôi sơnơng niam ngan. Bulah bè hơ̆ den tơnơ̆ dùl tŭ tơngai tŭ mờ giă ka kao gơmù lơyah den ndrờm bè làng bol lơh broă sa kơl sang jơh tờm ka kao. Bè hơ̆ den tàng, bơta chài nàng tam, sơngka sền gàr ka kao kung neh yau lơm. Tus tŭ do, den bơta tam mờ sơngka sền gàr ka kao geh lơh lài broă lơh hữu kơ, hơ̆ sồng IPHM, hơ̆ là sơngka sền gàr ka kao kơnhăp jŏ. Bơdìh mờ broă sơngka sền gàr ka kao den phan hữu kơ, Cíñ phủ Việt Nam he kung neh kĭ dùl jơnau lơh nền Cíñ phủ dê bè tơrmù tuh tơlik nhơm carbon. Den tŭ do, làng bol lơh broă sa kung sơn đờm tam ka kao geh bơta tơrmù tuh tơlik nhơm carbon nàng tac hờ lơgar ndai.

Tŭ tam kao kao bơrlŭ bal mờ ală chi tam ndai, nàng tơnguh cồng nha lơh sa den làng bol kờñ pal kah ală bơta lơi, ơ thạk sìh?

Mò Nguyễn Thị Thanh Mai: Gơ wèt mờ tờm ka kao den sùm làng bol he neh geh ală suơn tàm tơngai pik tơnhàu rau. Den uă ngan tŭ tam, làng bol rơp tam bơrlŭ mờ ală bơta chi tam ndai bè tờm chi sa plai, mơya làng bol sùm tam tàm nggùl sơnĕ 4 tờm chi dê. Bè hơ̆ den tờm ka kao rơp gơtìp tàm pìt àng mat tơngai sòl mờ phơng uă ngan. Bè hơ̆ den tàng bol hi sồr làng bol pal tam tờm chi sa plai tàm dùl bơ tô is ồn bè tam 1 tờm ka kao, hơ̆ là ală dùl tờm ka kao tơn, ờ di tam tàm nggùl sơnĕ 4 bè lài do tai. Ai gơ wèt mờ chi brê den bol hi kung sồr làng bol pal tam gùt dar gùng nhàr den gơ niam rlau. Ờ mìng lơh tờm chi jơm rơhiơm, kìng càl mờ gam dong gơ jồp carbon tai.

Bè kòp tu sa aniai tàm tờm ka kao, is ồn là kòp tài bơsềt Phytophthora, thạk sì geh jơnau pơlam lơi ai làng bol in tàm broă rơcang lài kơryan sơl?

Mò Nguyễn Thị Thanh Mai: Đơs ngan den bơsềt kòp tàm tờm ka kao do kung là dùl bơta kal ke ngan gơ wèt mờ làng bol. Bulah bè hơ̆, gơ wèt mờ tờm ka kao den bơta gơtìp bơsềt Phytophthora lơh aniai uă ngan. Bè hơ̆ den tàng tŭ do, ală broă rơndap lơh ai tơlik mờ ală cau jak chài kung pơlam là pal ngui ală broă lơh IPHM mờ is ồn tàm hơ̆ là ngui ală bơta sơntìl dră wơl kòp.

Bulah bè hơ̆ den tus tŭ do, ờ hềt geh jơnau kơlôi sơnơng bè ală sơntìl dră wơl kòp geh lơh ngan ngồn. Tàm bơta do, tus tŭ do den pal ngui ală broă lơh bè lơh gơs rùp să tờm chi, klah ntê tờm ka kao in geh bơta ha pah mờ he jì wàs suơn chi. Hơ̆ là dùl bơta kuơmàng ngan tàm broă rơcang lài kơryan kòp tu sa aniai tàm ka kao. Mờ nàng tơrmù ƀà bơsềt kòp lơh aniai den ngui ală phan siñ họk kung cèng wơl cồng nha niam ngan sơl, bè ngui ală phan Trichoderma halà ngui ală phan tàm hơ̆ geh ală bơta xạ khuẩn nàng gơtùi kơryan bơsềt Phytophthora.

Ơi, dan ưn ngài thạk sìh uă ngan!