Bal mờ rlau 20 nam đềt mềr mờ tờm kơphê mơya ờ hềt tŭ lơi ồng Trần Văn Diên ơm tàm xã Hoà Thắng, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk gŏ gơlơh he kờñ pal lùp bơsram, bơtơl bơta gĭt wă, lòt bơsram ală ơdŭ bơto pơlam bè tam, sền gàr kơphê bè tŭ do. Dùl bơnah tài bơh sươn chi neh jŏ sơnam kra jơh kờñ pal tam pa wơl, sơntìl pa kờñ bơta chài pa mơya kal ke rlau jơh là bàr pe nam rềp ndo trồ tiah nisơna ồng ờ gơtùi lơh jăt ală broă pơlam lơh lài do nàng sền gàr sươn chi. Ồng Trần Văn Diên, pà gĭt: Tŭ do trồ tiah kal ke geh uă gơrềng tàm sền gàr tam gơl sùm. Tŭ do tus kàl mìu rao ơn phơng kung ờ hềt gơtùi ơn geh sơl tài bơh mìu nisơna ờ gŏ di bè lài ờ. Ngan là ală tờm chi pa tŭ do he tam dùl poh rao là pal rào gơ bè tờm kơphê là ờ gơtùi kis geh.

Kung ndrờm bal jơnau kơlôi rơcăng, ồng Bùi Duy Tân ơm tàm xã Tân Hà, kơnhoàl Ngọc Hồi, càr Kon Tum yal, bàr nam pa do, giă kơphê gơguh lơh ală cau lơh broă sa tam kơphê bè ồng chờ hờp ngan mơya bơta chờ hờp ờ wil tơl tŭ gơrềng bơh tam gơl trồ tiah ngai sơlơ mpờl gŏ loh làng ngan, trồ tiah tam gơl, mìu tơngai nisơna neh lơh gơrềng tus ală tŭ lik bơkàu geh plai bơh sươn chi dê. Bulah geh sền gàr niam ngan mơya cồng nha lơh geh mờ bơta niam gar kơphê ờ uă. Lơh sa hìu bơnhă dê kung ờ gơguh là nđờ. Ồng Bùi Duy Tân, đơs: Bè trồ tiah ngan là gơrềng uă ngan tus làng bol bol añ, tài bơh lài do nhai mìu nhai prang loh làng ngan, tơnơ̆ do geh bơta tàm bơrlŭ bal. Mờ trồ tiah tam gơl gơrềng uă tus chi tam mờ rlau mờ hơ̆ tai, lơh broă sa priă bơcri uă ngan là phơng sih gơguh uă ngan den tàng gơrềng ngan tus priă lơh geh bơh làng bol lơh broă sa bol añ dê.

Bơh ală kal ke bơh cau lơh broă sa Tây Nguyên dê tàm broă tam kơphê tŭ do, Viện Jak chài măy mok lơh broă sa sươn sre brê bơnơm Tây Nguyên, Anih tờm Dong kờl bơto pơlam lơh broă sa dà lơgar mờ Kông ty Bơcri priă bal Phơng sih Bình Điền neh pơgồp bal lơh broă lơh “Tam kơphê ngăc ngar gơdờp mờ tam gơl trồ tiah tiah Tây Nguyên” tơngai bơh nam 2023- 2025 nàng kờñ dong cau lơh broă sa tàm Tây Nguyên gơdờp mờ tam gơl trồ tiah, bơ̆t bơtàu tiah tam kơphê kơ̆ kơl jăp jŏ jòng. Tus bal lơh broă do, ală kwang bàng dong kờl bơto pơlam lơh broă sa kâp hơđơm geh bơto pơlam ală bơta chài jòi tơrgùm khà sồ tàm rlau 500 hìu lơh kơphê tàm 5 càr Tây Nguyên. Ală cau jak sền swì mờ mblàng sền 200 bơnah ù tàm ală cờn tam kơphê tàm ală sươn tam mìng kơphê lơm, tam bơrlŭ bal mờ sầu riêng, tiêu, tàm ală sươn chi jŏ sơnam neh kra jơh, sươn chi gam tàm tơngai gơ ai sa uă...nàng lùp bơsram bè ală bơta kis tàm ù kung bè sền swì bơta gơrềng bơh tam gơl trồ tiah dê tus ală tŭ tam kơphê tŭ do mờ yal lài ai 3 nam tơnơ̆ in. Ồng Trần Vinh, lơh broă tàm Viện Jak chài măy mok Lơh broă sa sươn sre brê bơnơm Tây Nguyên, đơs là: Tàm tơngai tus, bol he kràñ cê jơh nùs lơh ală broă lơh tam kơphê ngăc ngar jăt bè broă lơh pa do den làng bol tàm Tây Nguyên rơ̆p dờp rò ală bơta jak chài pa, măy mok pa den jăt añ đơs là cồng nha bơta niam rơ̆p uă rlau uă ngan pơndrờm mờ tơngai bơh nam 2017- 2022. Mờ jơnau kờñ wèt tus sơlơ tơnguh tai bơta gĭt wă mờ bơta chài tam broă tam phan geh kơnòl bè lơh jăt tam pa wơl, ờ huan ngui ir dà căt, ngui dà sơnơm lơh broă sa sươn sre dipal, li la chi tam ai làng bol in...lơh geh tiah kơphê song dơ pă loh làng, tơrmù geh priă tă lơh, lơh uă priă lơh geh ai làng bol in là ală broă lơh ngan mờ ală cau tam klăc lơh broă bal đah dà lơgar mờ làng bol gam kơlôi tus nàng kờñ dong cau lơh broă sa tàm Tây Nguyên gơdờp mờ tam gơl trồ tiah, bơ̆t bơtàu tiah tam kơphê kơ̆ kơl jăp jŏ jòng. Ồng Lê Quốc Thanh, Kwang ătbồ Anih tờm Dong kờl bơto pơlam lơh broă sa sươn sre dà lơgar dê, pà gĭt: Bol añ gam lơh jăt jơnau bơto pơlam bơh Ƀộ Nông nghiệp dê là bơ̆t bơtàu tiah tam ai tờm kơphê in mờ ai tơmŭt ală broă pơlam tam phan ngăc ngar tàm broă lơh bơh ală mpồl ƀòn lơgar dê mờ bol añ gam lơh tàm ală tiah là tiah tàm bơto yal ală bơta jak chài măy mok, tam pà ală broă lơh tơn mờ cau lơh sa kung bè làng bol lơh broă sa bơ̆t bơtàu ală broă lơh ngui bơta jak chài tàm broă lơh sa.

Nàng bơ̆t bơtàu gah phan kơphê kơ̆ kơl jăp, ờ gơtùi ờ geh ală broă pơlam lơh kơphê ngăc ngar gơdờp mờ tam gơl trồ tiah. Den tàng bè hơ̆, bal mờ mờng chài lơh kơphê mùl geh, cau lơh broă sa Tây Nguyên đơs is, cau tam kơphê Tây Nguyên đơs bal kờñ ngan dùl mpồl broă lơh wèt tus tam phan ngăc ngar nàng tơrmù geh priă tă lơh mờ tơnguh uă geh priă lơh geh ai ală cau tam kơphê in.

Bè jơnau bol añ neh yal, kơphe là phan tam ờs mờng tàm ù tiah Tây Nguyên dê mờ cau tam kơphe tàm do kung neh geh ală broă mờng chài, git wă nàng sơnka sền gàr kơphe. Mơya, tềng đăp mờ bơta lòng bơh tàm gơl trồ tiah, ală cau tam kơphe pal ngăc ngar rơlao tai nàng gơtùi tơnguh uă bơta kwơ bơh kơphe dê tàm bơta tam gơl trồ tiah tŭ do. Di bè hơ̆, bè lơi là tam kơphe ngăc ngar? Ală broă lơh tờm nàng tam kơphe ngăc ngar là bè lơi? Tơnơ̆ do là dơ̆ lùp Tiến sĩ Trương Hồng, cau jăk gah lơh sa suơn sre geh yal bè tơngu me do:

Ơ ồng, jăt ồng kơlôi tam gơl trồ tiah neh lơh gơtìp kal ke, gơkòl lơi tàm broă tam kơphe tŭ do?

Tiến Sĩ Trương Hồng: “Gơwèt mờ broă lơh kơphe tàm Tây Nguyên đơs is mờ gùt lơgar đơs bal, neh, gam mờ geh gơtìp mờ ală bơta kal ke tơnơ̆ do: dờng ngan là tam gơl trồ tiah, do là bơta tờm mờ he ờ gơtùi sền gròi. Tam gơl trồ tiah lơh gơguh bơta duh bơh nhơm trồ tiah, bơh tŭ hơ̆ lơh ờ tơl dà den tàng bơta dờng pràn bơh tờm kơphe kung lơh tam gơl bal sơl, mờ tam gơl jăt bơta ờ ƀuơn tàm broă lơh, bơh tŭ hơ̆ lơh gơguh priă tă, cồng nha, bơta niam kơphe kung gơtìp gơrềng bal. Dơ̆ bàr, gơrềng bơh tam gơl trồ tiah geh lơh gơguh bơta aniai uă bơh tu kòp lơh aniai tus mờ tờm kơphe. Bè sras ñui mờ tàm ală nam pa do, broă ñui sơmăc kung neh lơh gơlik geh tài bơh ală bơta gơrềng bơh tam gơl trồ tiah”.

Ơi, tơngai pa do he kung neh kơno uă bè broă tam kơphe ngăc ngar gơdờp mờ tam gơl trồ tiah. Di bè hơ̆ pal wă bè lơi bè broă tam kơphe ngăc ngar gơdờp mờ tam gơl trồ tiah ơ ồng?

Tiến sĩ Trương Hồng: “He wă bè lơi là tam kơphe ngăc ngar, he gơtùi wă ƀuơn ngan bè do. Bañ kơlôi tam kơphe ngăc ngar là pal ngui ai kông nghệ 4.0, phan lơh broă, ngui măi mŏk jơh, kơ khí jơh 100%, bơta do ờ gơtùi gơlik geh. He gơtùi ngui bơh tơl bơnah broă mơ. Tam kơphe ngăc ngar tàm do là he gơtùi tơrgùm jơh ală bơta chài gơguh jăk, pa gam geh ngui mơya ờ hềt ndrờm bal, ờ hềt geh ngui uă mờ ngui ờ uă bơta phan pa. Kwơ màng là phơng sih pa. Bè phơng sih tờm hơ̆ sồng phơng sih geh vi lượng ngăc ngar tàm broă tam kơphe nàng dong kờl làng bol lơh broă sa tơnguh geh cồng nha lơh sa, tơnguh cồng nha bơta niam phan geh lơh, tơnguh bơta kwơ bơh broă lơh kơphe, mờ gơdờp mờ tam gơl trồ tiah tŭ do”.

Ồng gơtùi yal ờ uă gùng dà broă lơh nàng pơgồp bal tàm broă tam kơphe ngăc ngar gơdờp mờ tam gơl trồ tiah tŭ do?

Tiến sĩ Trương Hồng: “Geh ală bơta gơtùi ngui tàm broă tam kơphe kơl jăp tŭ do bè sơntìl. Tŭ do sơntìl he niam bloh, cồng nha geh uă rơlao mờ sơntìl lài bơh 30 tus 50%, tàm hơ̆ uă ngan ală sơntìl do geh tơl pràn sơndră mờ bơta ờ niam, tam dră mờ gơtìp tu kòp lơh aniai. Mơya, lài do làng bol lơh broă sa he dê tam kơphe sơntìl pa, tàm hơ̆ uă ngan là sơntìl bơkiar den he ờ jăt sơntìl. Do di gơlan là bơta lơh gơrềng tàm broă atbồ tam kơphe kung bè tơnhào kơphe. Tŭ do, broă tam kơphe ngăc ngar là gùng dà broă lơh ai làng bol lơh broă sa in di lah he ngui sơntìl pa mờ ală tờm bơkiar den tam jăt sèng, ƀuơn atbồ, ƀuơn sơnka sền gàr, ƀuơn tơnhào, ƀuơn lơh, bơh tŭ hơ̆ pơgồp bal tàm broă lơh gơmù priă tă tàm broă bơcri priă lơh gơguh cồng nha lơh sa.

Dơ̆ bàr là bè phơng sih pal sih phơng ndrờm bal, di pal rơlao đah đa lượng, trung lượng, vi lượng. Sih phơng jăt kơrnoăt 4 di. Tàm hơ̆ uă ngan là he bañ sih phơng kơ̆p mìu. Tŭ do làng bol lơh broă sa geh bơhiàn sih phơng kơ̆p trồ mìu, tŭ geh trồ mờr mìu là cèng phơng nàng sih nàng tŭ mìu dờng den phơng mhar lề. tŭ neh lề mhar bè hơ̆ den lơh roh bơta niam bơh phơng uă rơlao tài dà cò pơrdô, bơh tŭ hơ̆ lơh gơtìp gơguh priă bơcri mờ cồng nha ngui phơng ờ geh uă. Pơn jăt tai là he ngui ală bơta phơng sih rài pa bè phơng NPK TE, TE tàm do là ală bơta phan vi lượng ngăc ngar bè kẽm ngăc ngar, ha là ală phan bơh phơng hữu kơ vi sinh nàng lơh geh cồng nha lơh sa, tơnguh bơta ngui phơng sih pơgồp bal tàm broă lơh niam ù.

Bơta dơ̆ pe tai là dà tuh, bơto sồr làng bol tuh tơl khà dà mơ, bañ tuh uă ir. Tŭ do geh ờ uă làng bol lơh broă sa kung gam kờñ tuh uă ir dà, bŭ lah neh tơmù pơn drờm mờ lài do mơya kung gam uă ir pơn drờm mờ broă kờñ dà bơh tờm phan tam dê. Den tàng, pal tam gơl bơta do. Di lah he tuh dà tờm kơphe in mờ khà tơl, geh pơgồp bal tàm broă tềm pềr dà, tềp pềr priă tă mờ sền gàr tiah kis. Dơ̆ bàr là he pal tuh di tŭ.

Bơta dŭt ndơl kờñ đơs tus tàm broă tam kơphe ngăc ngar là atbồ kòp gơtờp tơrgùm bal (IPM). Lài do he neh geh tŭ lơh bloh, mơya lơh ờ hềt geh ndrờm bal, lơh jăt ndrờm bal den tàng cồng nha ờ hềt geh uă, den tŭ do he pal tơrgùm tàm broă lơh do. Broă lơh do ƀuơn, mơya he ngui ndrờm bal broă lơh do geh dong kờl ai tờm kơphe in hờn gơs niam, tơnguh bơta pràn tam dră mờ bơta ờ niam, tu kòp lơh aniai. Pơn jăt tai tàm broă lơh kơphe sền kwơ tus mờ bơta kloh niam phan sa. Tàm hơ̆ uă ngan là bơta jơnkah sơnơm sền gàr phan tam tàm kơphe, tài bơta do gơrềng tus bơta kwơ gơguh bơh gah phan dê kung bè bơta chài gơrềng bal tus mờ jơnau kờñ bơh cau blơi kơphe dê. Do là ală jơnau pal kah tàm broă lơh kơphe ngăc ngar gơdờp mờ tam gơl trồ tiah dê.

Dan ưn ngài ồng uă ngan bè ală jơnau pa yal do!