Bơh bơta bơto pơlam bơh cau dong kờl bơto pơlam broă lơh sa suơn sre sàh dê bal mờ broă dong kờl lài ngan bơh mpồl lơh sa kă bro blơi tu brài, bi Đa Ha My tàm sàh Dam Rong 1, càr Lâm Đồng geh tai bơta pràn nàng tam gơl uă ngan bă ù lài do mìng tam tơngời bơh hìu nhă dê nàng tam tờm jơu ròng tu. Kơnờm mờ broă rơwah di sơntìl tờm jơu geh uă nha mờ geh bơto sồr tàm broă tam mờ ròng tu, broă tam gơl broă lơh sa hìu nhă bi Đa Ha My dê neh geh cồng nha niam. Pah nam hìu bi ròng geh bơh 7 tus 8 dơ̆ tu, cồng nha geh 50 kĭ tàm 1 thùng, priă geh git nđờ jơ̆t tơlăk đong:

“Broă tam tờm jơu ròng tu den gŏ geh cồng nha uă rơlao 2 dơ̆ pơn drờm mờ lài do tam tơngời. Tam tơngời glar bòl mờ priă geh ờ uă. Tờm jơu mìng tam dùl dơ̆ tơnhào geh uă dơ̆ tàm dùl nam”.

Tàm ală dòr bơnơm, suơn tàm Dà Làc, Đức Trọng, Lạc Dương halà Đơn Dương… tŭ do, làng bol lơh broă sa càr Lâm Đồng ờ gam tam phan jăt broă lơh ờs mờng bè lài tai. Ala tàm hơ̆, ală bơta gơguh jăk – măi mok neh geh ngui uă, bơh tàm phan tuh dà ntờc tuh is, măi mok lơh hìu jàl – hìu krơh, tus mờ ală phần mềm atbồ suơn mờ broă lơh cảm biến bal mờ măi mok yal tơngit. Bi Nguyễn Như Thủy, tàm sàh Đinh Văn Lâm Hà, mìng tam biăp, khoah ală bơta mờ tam bơkào pà git, lơh sa suơn sre tŭ do ờ gơtùi ờ geh bơta chài – măi mok mờ kung mìng geh bè hơ̆, hơ̆ sồng di pal mờ jơnau kờñ bơh drà kă bro dê:

“Măi mok pa he ơm ngài, ơm rềp kung gơtùi tàm pơn ring dà tuh sơl. Mpồl lơh sa kă bro blơi phan tăc mờ lơgar bơdìh kung sồr pal geh khà dờp VietGap bal mờ sră dờp Bơta niam bơnĕ bơh bă ù lơh gơs he dê gơguh bơta kwơ”.

Sơrlèt mờ tơngai sơnrờp gam kwi kwơ, mờ nùs nhơm rơcang lài bơsram bal, tus bal tàm ală ơdŭ bơsram tàp, pơgồp bal jăt mpồl bơta kwơ bal mờ mpồl lơh sa kă bro, làng bol lơh broă sa suơn sre càr Lâm Đồng neh tus bal mờ uă bơta chài pa, den tàng lơh sa suơn sre geh khà bơta chài ngai sơlơ uă. Mùl màl pà gŏ, mpồl bơtiàn mpồl lơh sa kă bro càr Lâm Đồng dê neh lơh gơnoar kwơ màng ngan tàm broă tề lam tam gơl sồ mờ ngui bơta chài măi mok tàm broă lơh sa. Geh uă mpồl lơh sa kă bro neh bơcri priă lơh ală anih lơh sơntìl phan tam mờ măi mok pa, ală broă lơh bơh tàm broă lơh ing tus mờ broă lơh gơs phan nền nòn mờ phan lơh broă pa kung bè rề ơnàng mpồl lơh broă bal mờ ală anih kơlôi sơnơng tàm lơgar mờ lơgar bơdìh. Bi Trần Mai Bình, Lam bồ mpồl lơh broă bal Hoa Linh Coffee pà git, mpồl lơh broă bal geh 8 nă cau mùl màl mờ 23 nă cau lơh broă pơgồp bal kờp jơh bă ù ơnàng 80 lồ suơn kơphe neh dờng. Mờ broă lơh pơgồp bal lơh sa do, ală hìu lơh sa geh kwơ tŭ geh măi mok lơh sa mờ kơphe gơguh priă tài kơnờm bơh broă lơh gơs phan nền nòn:

“Mpồl lơh broă bal bơcri priă blơi măi mok, lơh broă mờ măi mok. Làng bol lơh broă sa, cau tàm mpồl ai phan geh lơh tàm broă lơh gơs phan nền nòn. Tŭ do là kơphe bơh Mpồl lơh broă bal dê neh geh màh tiah tam tàm phan geh lơh. Broă sơnka sền gàr neh ai tơngŏ tàm màh tiah tam. Mùl màl Mpồl lơh broă bal geh ală anih kờñ blơi phan uă ngan”.

Mờ bơta lòt bal đah làng bol, cau atbồ, cau jăk mờ ală mpồl lơh sa kă bro dê, tus tŭ do bă ù lơh broă sa suơn sre ngui măi mok pa tàm càr Lâm Đồng dê neh geh rơlao 107 rơbô 200 lồ; bă ù ngui broă lơh sa suơn sre ngăc ngar geh 1 rơbô 200 lồ. càr Lâm Đồng kung neh lơh gơs 16 tiah lơh sa geh dờp ngui broă lơh sa suơn sre măi mok pa. Bal mờ hơ̆, gùt càr geh 934 màh sồ tiah tam phan tăc mờ lơgar bơdìh mờ kờp jơh bă ù ơnàng rơlao 39 rơbô lồ ù tam phan.

Ờ mìng tàm càr Lâm Đồng, tŭ do tàm ală càr tàm kơnhoàl ù tiah Tây Nguyên broă ngui jak chài – măy mŏk tàm lơh broă sa sươn sre gam geh lơh pràn bơh broă săc rwah sơntìl chi tam, phan ròng; măy mŏk lơh is jơh tàm tam phan mờ lơh gơlik phan; ngui măy mŏk yal tơngĭt (IoT, AI) nàng ătbồ, jăt sền tiah ơm kis mờ geh jơnau lơh nền…Bulah bè hơ̆, geh dùl bơta geh ngan là nàng lơh geh bơta do priă tă bơcri dờng ngan tàm tŭ uă ngan hìu làng bol lơh broă sa ờ hềt tơl bơta pràn. Mò Nguyễn Thị Thái Thanh, Củ tịc Mpồl duh broă Ătbồ broă  Kông ty Pơgồp bal priă Ban Mê Green Farm ai gĭt bè broă lơh kung bè jơnau sồr gơ tơlik nàng làng bol mờ mpồl lơh sa kă bro in lơh niam geh nùs nhơm lòt bal tàm ngui jak chài – măy mŏk tàm lơh broă sa sươn sre.

Ơ mò, gơ wèt mờ mùl màl lơh broă sa sươn sre tŭ do den jak chài – măy mŏk geh gơnoar broă kwơmàng bè lơi?

Mò Nguyễn Thị Thái Thanh: Mpồl lơh sa kă bro bol he neh tơnggơs di 8 nam do mờ lơh broă tàm gah ngui măy mŏk pa tàm broă lơh sa sươn sre. Den bơdìh mờ broă lơh tơrlòng lài tam blơn sùt tàm hìu ndơl, hìu krơh nàng lơh gơlik ală phan bơna tăc tàm drà bè Lotte Mart gùt lơgar den bol hi gam lơh gơlik sầu riêng, lơh mờ tê, lơh gơs phan, tăc tus ală drà tàm dunia. Tŭ do, jơnau kờñ bơh năc dê ngai sơlơ kờñ pal geh yal tơnggĭt nền cê bè jòi gĭt anih tờm lơh gơlik phan bơna mờ khi kờñ gĭt bol he lơi bơta lơi mờ bơta phan bơna hơ̆. Mờ khi geh pin dờn halà ờ nàng khi pơn jăt tai ngui phan bơna bơh he dê. Ngan tài bè hơ̆, ờ mìng is sầu riêng mờ geh bal mrĕ, geh bal blơn sŭt geh tiah hòi là blơn trong ndrờm kờñ pal pơgồp bal ală jăt ngui măy mŏk pa nàng ătbồ jòi gĭt anih tờm tam, ătbồ tàm ală tŭ tam sơngka sền gàr, geh tŭ gam ătbồ tŭ mờ jun ntrờn tàm drà.

Nàng làng bol lơh broă sa tam gơl broă lơh yau, ngui măy mŏk pa tàm lơh sa là bơta kal ke ngan, bè hơ̆, mpồl lơh sa kă bro neh lơh bơta lơi nàng lòt bal mờ khi, ơ mò?

Mò Nguyễn Thị Thái Thanh: Cau lơh broă sa geh bơta mờng kwèng tam phan ờs mờng bơh yau bơh gĭt nđờ rài do den nàng tam gơl broă lơh tam phan bơh cau lơh broă sa dê den ờ gŏ di là ƀươn soh ờ. Bơta mờ añ ai geh jơnau bơsram dờng bơh să tờm mpồl lơh sa kă bro dê tơn hơ̆ là drà blơi phan bơh cau lơh broă sa dê lơh geh. Bol he tơnggŏ ai khi in gŏ là lơh broă lơh tơrlòng lài broă lơh sa sươn sre măy mŏk pa cồng nha lơh sa uă. Mờ tơnơ̆ tŭ tơnggŏ geh bơta hơ̆ rao den bol hi rơ̆p geh ală bơta sồr is bơh he dê. Là bi kờñ mŭt bal tàm ală broă lơh bol hi dê den bi pal lơh jăt ală broă pơlam lơh mờ ngui jơh ală bơta jak chài ngăc ngar nàng bol hi sok sền geh bi gam lơh bơta lơi. Tŭ bi tơnggŏ geh bi gam lơh bơta lơi mờ phan bơna bi dê bè lơi bơh ală jơnau sền swì (test) nisơna den cau lơh broă sa rơ̆p tơngơk bồ mŭt tàm ală broă lơh bơh bol hi dê. Mờ añ sơning là ngan tài bơh ală kal ke hơ̆ den tàng gơnoar broă bol hi dê, Ban Mê Green Farm dê là mblàng yal yal tơnggĭt jơnau tam gơl broă lơh tam phan bơh cau lơh broă sa dê nàng lơh gơlik geh phan bơna niam sàng goh tus drà kă bro in mờ cau ngui sa in. Tŭ tơnggŏ geh bơta hơ̆ den cau lơh broă sa crăp rơcăng rơ̆p lòt jăt bol hi. 

Mpồl lơh sa kă bro neh geh broă lơh bè lơi nàng dong kờl làng bol lơh broă sa tus lơh bal mờ ngui jak chài măy mŏk tàm lơh sa, ơ mò?

Mò Nguyễn Thị Thái Thanh: Tŭ do, tàm gah broă kă bro bơh is mpồl lơh sa kă bro añ dê, broă tus bal bơh cau lơh broă sa dê tàm broă lơh tơrlòng lài broă lơh sa sươn sre măy mŏk pa den neh geh tus pơgăp 70%. Tàm bơh jơh ală farm blơn sŭt bol hi dê ndrờm geh lơh bal mờ ală cau lơh broă sa. Mờ tàm ală farma hơ̆, bol hi ờ lơh uă, lơh ală broă lơh dềt, pơgăp bơh 1 sàu tus 2 sàu rlau hơđăng nàng ai làng bol lơh broă sa in lơh kwèng rơhời mờ broă lơh sa sươn sre măy mŏk pa. Mờ bơta kwơmàng ngan rlau jơh là cau lơh broă sa pal lơh jăt broă pơlam lơh. Broă lơh sa sươn sre măy mŏk pa là lơh jăt broă pơlam lơh mờ ngui jơh ală phan ngui IoT nàng bol he jăt sền sơñio khà chi tam dê. Bơh hơ̆, bol he geh ală broă rơndăp lơh, geh ală jơnau yal tơngĭt lài mờ geh broă lơh bơsong nàng bơsong ală bơta ờ niam bơh trồ tiah dê halà tam gơl nàng pleh tu kòp lơh aniai ai chi tam in.

Ờ gŏ di mìng tàm broă lơh tơrlòng lài blơn sŭt lơm mờ tŭ do là tiah lơh bal sầu riêng, làng bol sơnđờm tơrgùm bal jơh ală phan ngui ătbồ, ală app ngăc ngar nàng gĭt jơnau cih tàm sră pơ àr pah ngai tiah tam he dê mờ nàng gơtùi lời wơl ai năc in gơtìp jòi lùp geh anih tờm lơh phan bơna dê. Añ hừh nùs bè bơta hơ̆ mờ añ kơ̆p kờñ tơl nă cau tàm tơnơ̆ do mờ bơta dong kờl bơh gơnoar ătbồ ƀòn lơgar dê, bơh ală cau bơcri priă dê bol hi gơtùi rề ơnàng lơh uă broă lơh tơrlòng lài bơh he dê ai làng bol in gĭt geh ală broă lơh tơrlòng lài broă lơh sa sươn sre măy mok pa rlau nàng làng bol gŏ geh cồng nha lơh sa mờ bơta niam ngan bơh broă lơh sa sươn sre măy mŏk pa dê.

Gam uă ngan gơkòl tàm jơnau yal lòt bal mờ cau lơh broă sa ngui jak chài – măy mŏk tàm lơh broă sa sươn sre, mò geh jơnau đơs lơi bè broă do?

Mò Nguyễn Thị Thái Thanh: Bol hi đơs niam ngan bè gah broă lơh sa sươn sre măy mŏk pa bơh Việt Nam he dê. Ală cau jak chài là jak ngan. Bulah bè hơ̆ nàng ngui ală broă kơlôi sơnơng hơ̆ tàm mùl màl rài kis den gơ kờñ pal geh tŭ tơngai. Mờ añ kơlôi là ờ dùl mpồl lơh broă lơi, dùl nă cau lơh broă bal lơi niam rlau ală mpồl lơh sa kă bro broă lơh sa sươn sre măy mŏk pa lòt bal, pơgồp bal mờ ală cau jak chài nàng lơh mùl màl tàm rài kis ală broă kơlôi sơnơng hơ̆ gơ in geh cồng nha uă ngan rlau jơh, tŭ tơngai tơn rŭc lơyah ngan rlau jơh. Bol hi kung kơ̆p kờñ là geh ală broă dong kờl bè priă lơh sa, geh ală kes priă bơcri halà ală cau bơcri priă uă gơtùi mŭt bal tơrgùm bal pràn mờ bol hi nàng lam lơh niam bơta broă lơh tơrlòng lài broă lơh sa sươn sre măy mŏk pa do.

Nàng mpồl lơh sa kă bro lơh niam geh gơnoar broă tề lam, dong kờl cau lơh broă sa ngui jak chài – măy mŏk tàm lơh sa, mò geh jơnau sồr, jơnau đơs lơi taih?

Mò Nguyễn Thị Thái Thanh: Bol hi sơning là dùl jơnau sồr lài ngan hơ̆ là gơnoar ătbồ ƀòn lơgar, ală cau jak chài lòt bal mờ bol hi nàng ngui ală măy mŏk jak chài tàm broă lơh sa sươn sre dồ bă geh cồng nha rlau. Bơta dơ̆ bàr là anih lơh broă ală kâp, gơnoar ătbồ, yal tơnggĭt mblàng yal jơnau, yal tơnggĭt uă mờ hòi jà uă ngan mpồl lơh sa kă bro dờng ndai tai gơtùi tus bal tàm gah broă lơh do mờ lơh gơrề ală bơta kwơ do nàng ai cau lơh broă sa in pin dờn uă rlau. Mờ dilah bè bol hi den kung mìng là dềt rơhền lơm gời. Mơkung digơlan là 10, 20 nam tai bol hi rơ̆p lơh geh bơta kơ̆p kờñ sùm bơh he dê mơya tŭ tơngai den gơ là jŏ ngan ir. Ngan tài bè hơ̆, tàm tơngai yal tơngĭt jơnau bơcah bơcài gĭt jơh ală broă tàm dunia bè do den bol hi kơ̆p kờñ ngan là bol he sơm băt tê bal, đah tê tơrbŏ jòng đah tê nàng bol he gơtùi lơh gơrề ală broă lơh tơrlòng lài do dùl bă mhar niam rlau tai, pràn rlau tai.

Ơi, dan ưn ngài mò oă ngan bè dơ̆ tơm bơh bơr do!