Mùl màl, bơh bồ nhai 11 nam do, kơnhoàl ù tiah Tây Nguyên sùm kong gơrềng bơh mìu nhàc tiah duh sùi iò mờ mìu càl rbŭt dờng sồ 13 (gam geh hòi là mìu càl rbŭt dờng Kalmaegi), lơh gơbàn mìu dờng jŏ jòng, lơh uă bă kơphê gơtìp ngơr bam jrô, pă gơ pừ, ồm rơyas. Tàm Mpồl lơh broă bal Broă lơh sa sươn sre Ea Wy, sàh Ea Wy (kơnhoàl Ea H’Leo lài do), bal mờ rlau 100 lồ kơphê mờ tiêu tam bơrlŭ bal, ală cau tàm mpồl lơh broă bal neh pal rơcăng lài pik tơnhàu gờñ, wàs klah ntê tàm sươn nàng tơrmù ƀà hoàc hươr gơ aniai. Mò Lương Thị Oanh, Kwang Lam bồ Mpồl lơh broă bal Broă lơh sa sươn sre Ea Wy, pà gĭt:

“Rơcăng geh dơ̆ mìu càl rbŭt dờng den tàng làng bol là kơlôi rơcăng ngan, tàm gơ jàr lòt pik ală plai dum lài nàng gơmù khà gơrung plai, hơ̆ sồng koh klah ală ntê digơlan gơtìp mìu càl rbŭt dờng lơh pă gơ pừ. Làng bol kung pal drơng gak sùm tàm sươn mìr he dê dồ bă kơrhia ngan, bồ kàl tơnhàu do là ală hìu kung pal lơh is broă pik tơnhàu là tờm”.

Bulah mìu càl rbŭt dờng sồ 13 neh lơh gơbàn aniai hoàc hươr uă ngan ai bàr càr Dăk Lăk mờ Gia Lai in, mơya ală bă kơphê ơm jrô tàm ù gờl đah măt tơngai mŭt neh pleh geh aniai hoàc hươr. Tàm mpồl lơh broă bal broă lơh sa sươn sre kơnhăp jŏ Cư Suê 2- 9, sàh Quảng Phú, càr Dăk Lăk, làng bol gam ờ ru ngan mờ broă pik tơnhàu kơphê. Nàng gàr geh bơta niam, làng bol mìng pik plai dum, gàr geh khà dum geh 95% rlau hơđăng; ờ huan lơh aniai sồt ntê, nha, gơrềng tus cồng nha lơh geh kàl tơnơ̆ dê. Jăt ồng Đặng Dậu Thanh, Kwang Lam bồ Mpồl lơh broă bal, bulah giă kơphê bồ kàl nam do ơm tàm khà jơnhoa, pơgăp 120 rbô đong dùl kĭ, cèng wơl bơta chờ hờp ai cau tam in, mơya kung gam sơl uă bơta kơn jơ̆ bơh trồ tiah mờ apah cau lơh broă.

“Priă tă apah cau lơh broă tŭ do kung gơguh jơnhoa rlau mờ ală nam den tàng kung tìp uă kal ke. Tàm ală tŭ tơnhàu den trồ tiah gơbàn nisơna, ờ bè ờs, bè trồ mìu, den kung gơrềng tus ală tŭ ìs kơphê làng bol lơh broă sa dê”.

Tơnơ̆ ală dơ̆ mìu càl rbŭt dờng, Tây Nguyên sùm geh ală dơ̆ mìu tài gơrềng bơh càl kàl đah măt tô măt tơngai Lik dê. Bơta geh ngan mìu jŏ jòng mờ bơta sùh iò uă rơ̆p lơh broă ìs pơr, prăp gàr kơphê gơgơs bòl glar rlau. Uă hìu làng bol lơh broă sa pal drang waltăng, ndơl mờ nilong, halà lơh sàl ing nàng sền gàr dơ̆ ìs, mơya kung gam kal ke gơtùi pleh geh jơnau pơhìn gar kơphê gơtìp jù ồt, gơmù bơta niam. Ồng Lê Văn Thanh, tàm sàh Ea Na, yal: "Kơphê tiah bol hi dê dum gờñ rlau pơndrờm mờ ală tiah ndai, den geh dùl bơta ờ ƀươn là kàl mìu kung gam sơl tàm tơngai lồi dŭt, ờ hềt jơh ngan, den tàng tŭ pik tơnhàu cèng rê den broă ìs, prăp gàr gơ kung ờ geh lơh niam sơl”.

Trồ tiah mìu uă sùm là bơta lòng gơ wèt mờ tơngai lơh gơs mờ bơta niam pik tơnhàu kơphê tàm uă ƀòn lơgar. Broă pik tơnhàu di bơta chài, lơh tam gơl niam wơl broă ìs pơr mờ prăp gàr, là jơnau tờm ngan dong cau tam kơphê gàr kơ̆ cồng nha lơh geh, kơnhăp drà tăc mờ gàr geh bơta niam gar kơphê tăc mờ lơgar ndai. Nàng dong kờl cau tam kơphe rơcang lài rơlao tàm broă pic plai mờ prăp gàr kơphe tàm bơta trồ tiah ờ niam, cau lơh ƀăo neh geh dơ̆ lùp Tiến sìh Phạm Công Trí, cau git jrô ơnàng bè broă lơh kơphe kơl jăp.

Ơ Tiến sìh Phạm Công Trí, tàm bơta trồ tiah mìu uă, trồ tiah mìu tơngai ni sơna, làng bol pal rơcang ală bơta lơi tềng đăp mờ kàl tơnhào kơphe nàng pleh mờ hoàc huơr?

Tiến sìh Phạm Công Trí: “Bol añ đơs là tŭ do sơn đờm rơcang tàm kàl tơnhào den lài jơh he pal atbồ ñhơ̆t, bañ pès kloh, tài di lah pès kloh ñhơ̆t den lơh gơrềng ờ niam tus tàm kàl prang mờr tus mờ bơta niam plai kơphe tŭ pic. He pès ñhơ̆t tàm suơn kơphe he lời wơl tờm ñhơ̆t bơh 5 tus 10 phơng nàng lơh geh chi tìm mờ ƀuơn tàm broă tơnhào. Làng bol kung pal kah lơh kloh ală ntê ro, ală plai kơphe ròn nàng geh ală tờm kơphe kloh nàng he tơnhào, rơcang lài ală phan ngui mờ trồ tiah, cau lơh broă di pal. Tài tŭ do he mờng gŏ jơnau yal geh mhoal gơguh ha là me mrềt den tàm dùl ha là bàr ngai tơnơ̆ trồ mìu. Den tàng broă yal lài bè trồ tiah tàm broă pic plai kơphe là kwơ màng ngan”.

Ơi, tàm broă pic, nàng prăp gàr bơta niam gar kơphe, làng bol pal kah ală bơta lơi, ơ ồng?

Tiến sìh Phạm Công Trí: “Jăt mờ tơl bơta nàng he geh pic jơh, nàng lời is ală plai geh bơta niam ờ uă mờ gơtìp ồm nàng kơphe geh tơnhào mờ cèng rê kloh niam. He pal kah là tŭ pic pal geh toal tang niam, mờ he kung bañ lơh kloh ir ñhơ̆t mờ pal geh lời bơh 5 tus 10 phơng tờm ñhơ̆t nàng ƀuơn tàm broă hoài toal tang in kung bè ală chi che ƀơ̆ bè ù, bràs kung gơmù bơta gơmŭt tàm plai kơphe, dong kờl kơphe tơnhào geh kloh rơlao. Tŭ pic den làng bol kung lơh ngan geh sùm bơh 2 tus 3 dơ̆ pic nàng geh khà plai dum uă rơlao. dơ̆ bàr tai den làng bol pal kah rơcang ală toal tang kloh (toal tang nilong), nàng tŭ trồ mìu den he ngui nàng jơm, dong kờl plai kơphe pa pic ờ gơtìp sùh dà mìu lơh gơtìp ồm mờ geh dờp măt tơngai sòl niam”.

Dùl broă lơh kwơ màng ndai là ìs mờ prăp gàr tơnơ̆ mờ tŭ pic. Ồng gơtùi yal tai bè bơta chài ìs, pơr di pal tàm bơta trồ tiah mìu jŏ?

Tiến sìh Phạm Công Trí: “Ƀlàng ìs ờs mờng là he lơh dùl nơm ƀlàng ring, den tàng tŭ trồ mìu ni sơna dà gơbam tàm plai kơphe. Mơya tàm ƀlàng ìs pa tŭ do den cau rơ̆p lơh ală gùng rơbòng dềt rơlao, hơ̆ là ƀlàng kung gam ring bè ờs mơya lơh geh ală rơbòng dềt nàng dà hòr. Den tàng tŭ trồ tiah ờ niam, he tơrgùm plai kơphe wơl den geh ơm tàm bơnah ñhoa rơlao pơn drờm mờ bơnah hờ bơdìh, dà mìu bơh toal tang rơ̆p mù tus tàm ală bơnah thòng rơlao tàm ƀlàng dê mờ hòc lik bơdìh. Kơphe ờ gơtìp gơbam dà mìu, bè hơ̆ den bơta niam gar kơphe kung uă rơlao. Mờ ală mpồl lơh broă bal ha là hìu làng bol lơh broă sa geh tơl bơta niam den he gơtùi ngui ìs tàm hìu jàl ha là pơr nàng tơnguh bơta niam gar kơphe in. Di lah gơtùi den làng bol pal bơcri priă lơh ală măi pơr dềt ờ geh ñhŭ tàm kấp ƀòn lơgar ha là ngui măi klì kơmhò plai kơphe, ala mờ broă măi bè lài do rơ̆p lơh phan geh lơh kơphe gar ờ bơkah ha là ìs mờ plai kơphe gam bè ờs den jŏ rañ. Tŭ do neh geh ală măi klì kơmhò plai kơphe, hơ̆ là mìng klì kơmhò lời is, gar kơphe lời is, he ìs mờ khà ờ hoan uă mơya bơta bơkah gar kơphe kung gam uă rơlao”.

Tàm mùl màl, uă hìu pal ơpah cau pic plai kơphe. Bè hơ̆, broă bơto nàng git tàm broă pic plai kơphe gơtùi lơh lah ờ, ơ ồng?

Tiến sìh Phạm Công Trí: “Tŭ pic plai den geh uă ngan cau geh suơn kơphe pal ơpah cau, den tàng broă bơto nàng git tàm broă pic plai kơphe bơh ală cau ơpah in là kwơ màng ngan. Tài di lah ờ geh bơto den dùl là ală cau do pic plai lir, pic ờ di mờ bơta geh ai lơh pă ntê mờ lơh bơcah plai kơphe den lơh gar kơphe ờ bơkah. He bañ pic plai lir mờ he pal mìng pic plai neh dum tàm broă pic”.

Geh jơnau đơs là pic plai kơphe tŭ plai kơphe neh dum uă den lơh tờm kơphe ờ pràn, tàm hơ̆ uă ngan là tàm bơta trồ tiah mrềt mờ ờ tơl cau pic. Jơnau đơs bơh ồng dê bè bơta do là bè lơi?

Tiến sìh Phạm Công Trí: “He pal git bè do: tờm kơphe neh sơrlèt mờ dùl tơngai tam gơl. Tŭ tàm tờm kơphe geh ală plai neh dum mờ ală plai kơphe gam tai neh mờr dum, geh tơngŏ pàl hồng di mơ den bè hơ̆ geh sền là neh tơl dum. Di lah he ìs rañ den ală plai neh rơmit phồng do geh sền là neh dum ngan. Di lah he tơrdih plai ris den he hơ̆ sồng pal pic ală plai kơphe neh dum phồng ngan. Den tàng he pal kah là bơdìh mờ dơ̆ pic sơnrờp ngan den dơ̆ bàr mờ tŭ mờ tềng gah hơ̆ neh rơmit jơh, hơ̆ là ờ gam plai lir tai den he gơtùi pic jơh. Dùl jơnau tơnkah tau là di lah làng bol sih phơng ìng dùl bơta ha là phơng sih ờ tơl trung vi lượng den tŭ plai dum uă, jồp uă bơta phan tàm tờm dê den tờm gơtìp ờ pràn uă, ha là ală suơn mờ ù ờ geh tơl jơnau kờñ den lơh gơtìp tờm ờ pràn. Mơya mờ ală làng bol sih phơng geh ai ngui, tơl trung vi lượng den bơta do ờ lơh gơrềng tus mờ bơta pràn bơh tờm kơphe dê. Broă sih phơng mìng geh ai ngui kung lơh rơyas tờm kơphe pràn rơlao, tàm tờm geh uă ntê pràn niam rơlao nàng nam tơnơ̆ in. Bè hơ̆, broă pic plai kơphe dum mờ neh ràm ngan rơ̆p dong kờl khà kơphe he dê niam mờ tờm kơphe kung gam pràn bè ờs”.

Ơi, dan ưn ngài ală jơnau mờ Tiến sìh Phạm Công Trí neh đơs!