Mờ rlau 20 nam đềt mềr mờ tờm kơphê, mơya ờ hềt tŭ lơi ồng Võ Thành Công, sàh Cư Mgar, càr Dăk Lăk gŏ he gơlơh kờñ pal jòi lùp, bơtơl jơnau gĭt wă, tus bal ală ơdŭ pơlam tàp bè tam, sơngka sền gàr kơphê bè tŭ do. Dồ bơnah tài bơh sươn chi kra krồñ kờñ pal tam pa wơl, sơntìl pa kờñ bơta chài pa, mơya kal ke rlau là bàr pe nam rê hờ ndo trồ tiah ờ bè ờs ồng ờ gơtùi lơh jăt ală broă pơlam lơh yau nàng sơngka sền gàr sươn chi. Ồng Võ Thành Công pà gĭt:  “Tŭ do, trồ tiah ờ ƀươn soh geh uă gơrềng tàm sơngka sền gàr tam gơl sùm sàm. Tŭ do tus kàl mìu rao ơn phơng kung ờ hềt gơtùi ơn sơl tài bơh mìu nisơna ờ di bè lài tai. Ngan là ală chi tam pa tŭ do he tam 1 poh rao là pal rào gơ dê bè tờm kơphê là ờ gơtùi kis rao”.

Dùl jơnau kơlôi rơcăng sơl, ồng Bùi Duy Tân, sàh Đăk Hà, càr Quảng Ngai yal, bàr pe nam do, giă kơphê gơguh lơh ală cau lơh broă sa tam kơphê bè ồng brơn brài ngan, mơya bơta chờ hờp ờ wi tơl tŭ gơrềng bơh tam gơl nhơm trồ tiah dê ngai sơlơ loh làng ngan, trồ tiah tam gơl, mìu tơngai ờ bè ờs neh gơrềng tus ală tŭ geh bơkàu geh plai bơh sươn chi dê. Bulah geh sền gàr nền nòn ngan mơya cồng nha lơh geh, bơta niam gar kơphê ờ uă. Lơh sa hìu bơnhă kung ờ gơtùi kàr lơi sơl.

 “Bè trồ tiah ngan là gơrềng uă ngan tus làng bol bol hi, tài bơh lài do kàl mìu kàl prang loh làng ngan, tơnơ̆ do geh bơta tàm bơrlŭ. Mờ trồ tiah tam gơl gơrềng uă tus chi tam mờ rlau mờ hơ̆ tai lơh broă lơh sa sươn sre bơcri uă ngan là phơng sih gơguh jơnhoa ngan den tàng gơrềng ngan tus priă lơh geh bơh làng bol lơh broă sa bol hi dê”.

Bơh ală kal ke bơh cau lơh broă sa Tây Nguyên dê tàm tam kơphê tŭ do, Anih kơlôi sơnơng Jak chài Măy mŏk broă lơh sa sươn sre brê bơnơm Tây Nguyên, Anih tờm Dong kờl bơto pơlam broă lơh sa sươn sre dà lơgar neh pơgồp bal lơh broă lơh “Tam kơphê ngăc ngar gơdờp mờ tam gơl nhơm trồ tiah bă ù Tây Nguyên” tơngai bơh nam 2023- 2025. Tus bal broă lơh, ală kwang bàng dong kờl bơto pơlam broă lơh sa sươn sre kâp hơđơm geh bơsram tàp ală broă chài tơrgùm cih ală jơnau tàm 500 hìu tam kơphê tàm 5 càr Tây Nguyên. Ală cau jak sền swì mờ mblàng sền 200 bă ù tàm ală cờn tam kơphê tàm ală sươn tam mìng gơ lơm, tam bơrlŭ bal (bơrlŭ bal sầu riêng, tiêu), tàm ală sươn chi kra krồñ, sươn chi geh plai tờm…nàng jòi gĭt bè ală phan kis ù kung bè sền swì gơrềng bơh tam gơl nhơm trồ tiah dê tus ală tŭ tam kơphê tŭ do mờ geh jơnau bơto pơlam tam gơl bơta mờng kwèng nàng tam phan kơnhăp jŏ rlau. Tiến sìh mò Tôn Nữ Tuấn Nam, Lam bồ mpồl pơlam broă lơh “Tam kơphê ngăc ngar” đơs: “Đơs bal là ală broă lơh tơrlòng lài ndrờm geh lơh jăt niam ngan. Bè sươn tam bơrlŭ bal sầu riêng tàm sươn kơphê den bol he gơtùi gŏ là cồng nha lơh geh sầu riêng geh kung là niam ngan sơl, tàm tŭ hơ̆, den do là dùl nam kal ke gơ wèt mờ Tây Nguyên tàm bơta broă geh bơkàu geh plai den sươn do cau tờm sươn đơs là ơn phơng jăt ală bơta bơto pơlam bơh broă lơh tơrlòng lài dê den khi gŏ gơ là niam ngan mờ khi iang nùs ngan”.

 Bal mờ jơnau kờñ wèt tus tơngguh tai bơta gĭt wă mờ bơta chài tam tam phan geh kơnòl bè lơh jăt tam pa wơl, ờ huan ngui dà căt, ngui dà sơnơm broă lơh sa sươn sre dipal, lơh li la chi tam ai làng bol in…lơh gơlik geh bă ù kơphê song dơ pă loh làng, tơrmù geh priă tă lơh sa, lơh li la priă lơh geh ai làng bol in là ală lơh ngan mờ ală cau lơh broă bal dà lơgar mờ làng bol gam lơh nàng kờñ dong làng bol lơh broă sa tàm Tây Nguyên gơdờp mờ tam gơl nhơm trồ tiah, bơ̆t bơtàu bă ù tam kơphê kơnhăp jŏ. Tiến sìh ồng Đặng Bá Đàn, Phó Lam bồ Cơldŭ lơh broă Duh broă sùm đah Jum – Anih tờm Dong kờl bơto pơlam broă lơh sa sươn sre dà lơgar, pà gĭt: “Cồng nha bơh sơnrờp làng bol kung geh bơto yal ală gơguh jak măy mŏk ai broă kơphê in, tam phan jăt gùng dà ngăc ngar, gơdờp mờ tam gơl nhơm trồ tiah. Dơ̆ bàr là ai tơmŭt aiă bơta phơng sih mờ gơtùi là dong ai tờm kơphê in mờ gơtùi gơdờp mờ bơta prang ro kơnrañ halà mìu uă, halà ală broă mờ gơrềng tus bơta tam gơl nhơm trồ tiah. Tơnơ̆ broă lơh do, bol hi rơ̆p tơn jơh wơl gơgơs dùl bơta broă pơlam lơh mờ bơto pơlam ai làng bol tam phan in geh cồng nha ngan rlau jơh”.

Nàng bơtàu tơngguh gah phan kơphê kơnhăp jŏ, ờ gơtùi ờ geh broă pơlam lơh gơlik kơphê ngăc ngar gơdờp mờ tam gơl nhơm trồ tiah. Den tàng bè hơ̆, bơdìh mờ mờng chài lơh gơlik kơphê mùl geh, làng bol lơh broă sa Tây Nguyên đơs is, cau tam kơphê Việt Nam đơs bal kờñ ngan dùl mpồl broă lơh bơsong wèt tus tam phan ngăc ngar nàng gơmù geh priă tă mờ tơngguh uă geh priă lơh geh ai ală cau tam kơphê in.

Tềng đăp mờ bơta lòng bơh tam gơl nhơm trồ tiah, ală cau lơh kơphe pal lơh ndrờm bal, tam kơphe ngăc ngar rơlao tai nàng gơtùi tơnguh uă bơta kwơ kơphe dê tàm bơta tam gơl nhơm trồ tiah tŭ do. Bè hơ̆, bè lơi là tam phan ngăc ngar? Ală gùng dà broă lơh tờm nàng tam kơphe ngăc ngar là bè lơi? Cau lơh ƀăo neh geh dơ̆ lùp Tiến sìh Trương Hồng, cau git jrô tàm broă lơh sa suơn sre bè tơngume do:

Ơ ồng, tam gơl nhơm trồ tiah neh lơh kal ke bè lơi tàm broă tam kơphe tŭ do?

Tiến sìh Trương Hồng: “Gơwèt mờ broă lơh kơphe tàm Tây Nguyên đơs is mờ gùt lơgar đơs bal, neh, gam mờ rơ̆p kong gơtìp mờ ală kal ke bè tơnơ̆ do: dờng ngan là tam gơl nhơm trồ tiah, do là bơta mờ he ờ gơtùi sền gròi. Tam gơl nhơm trồ tiah lơh gơguh bơta duh bơh nhơm trồ tiah, bơh tŭ hơ̆ lơh ờ tơl dà den tàng broă hòn gơs bơh tờm kơphe dê kung tam gơl gơjăt bal sơl, mờ tam gơl jăt bơta ờ ƀuơn lơh sa, bơh tŭ hơ̆, lơh gơguh priă tă, cồng nha bơta niam kơphe kung gơtìp gơrềng bal sơl. Dơ̆ bàr, gơrềng bơh tam gơl nhơm trồ tiah rơ̆p lơh gơguh tus tàm bơta uă ngan bơh tu kòp lơh aniai, lơh gơrềng tus mờ tờm kơphe dê. Bè ñui, sras bal tàm ală nam pa do gơtìp ñui sơmăc kung gơrềng bal sơl tài gơrềng bơh tam gơl nhơm trồ tiah dê”.

Ơi, tơngai do làng bol lơh broă sa suơn sre neh kơno yal uă bè tam kơphe ngăc ngar gơdờp mờ tam gơl nhơm trồ tiah dê. Bè hơ̆ he pal wă bè lơi bè broă tam do ơ ồng?

Tiến sìh Trương Hồng: “Bè lơi là tam kơphe ngăc ngar, he gơtùi wă dồ bă ƀươn soh bè do. Bañ kơlôi tam kơphe ngăc ngar là pal ngui măi mok pa 4.0, măi mok dờng nàng lơh broă jơh 100%, bơta do ờ gơtùi geh. He gơtùi ngui tơl bơnah broă mơ. Tam phan ngăc ngar tàm do là he gơtùi tơrgùm jơh ală bơta chài gơguh jăk, pa geh ngui mơya ờ hềt ndrờm bal, ờ hềt uă mờ ngui tàm ờ uă bơta phan pa. tàm hơ̆ uă ngan là phơng sih pa. Bè phơng sih geh gơnoar hơ̆ sồng ală bơta phơng geh vi lượng ngăc ngar tàm broă tam kơphe nàng dong kờl làng bol tơnguh cồng nha lơh sa, tơnguh uă cồng nha phan geh lơh, tơnguh bơta kwơ bơh broă lơh kơphe dê mờ gơdờp mờ tam gơl nhơm trồ tiah tŭ do”.

Bè hơ̆, ồng gơtùi yal ờ uă gùng dà broă lơh nàng pơgồp bal tàm broă tam kơphe ngăc ngar gơdờp mờ tam gơl nhơm trồ tiah tŭ do?

Tiến sìh Trương Hồng: “Geh bàr pe bơta gơtùi ngui tàm broă tam kơphe kơl jăp tŭ do: pơnyơu bè sơntìl. Tŭ do sơntìl he neh niam bloh, cồng nha tơnhào uă rơlao mờ sơntìl lài do bơh 30 tus 50%, tàm hơ̆ uă ngan là ală sơntìl do gơguh bơta pràn tam dră mờ bơta ờ niam, tam dră mờ tu kòp lơh aniai. Mơya, lài do làng bol lơh broă sa suơn sre he dê tam sơntìl kơphe pa, tàm hơ̆ uă ngan là sơntìl bơkiar den he ờ jăt sơntìl. Do di gơlan là bơta lơh gơrềng tàm broă atbồ broă tam kung bè tơnhào. Tŭ do tam kơphe ngăc ngar là gùng dà broă lơh nàng làng bol lơh broă sa suơn sre in di lah he ngui sơntìl pa mờ ală tờm bơkiar den tam jăt sèng, ƀuơn atbồ, ƀuơn sơnka sền gàr, ƀuơn tơnhào, ƀuơn lơh, bơh tŭ hơ̆ pơgồp bal tàm broă lơh gơmù priă tă mờ tơnguh cồng nha lơh broă sa.

Dơ̆ bàr là bè sih phơng pal sih ndrờm bal, di pal rơlao đah đa lượng, trung lượng, vi lượng. Sih phơng jăt jơnau geh ai 4 di. Tàm hơ̆ là he ờ sih kơ̆p trồ mìu. Tŭ do làng bol lơh broă sa geh bơta mờng là sih phơng kơ̆p trồ mìu. Tŭ trồ mờr mìu là cèng phơng nàng sih, nàng tŭ trồ mìu sơr den phơng lề mhar. Tŭ phơng lề mhar bè hơ̆ den roh rui uă rơlao tài dà cò mờ dà rào, bơh tŭ hơ̆ lơh tơnguh priă tă mờ cồng nha ngui phơng sih ờ uă. Pơn jăt tai là he ngui ală bơta phơng rài pa bè phơng NPK TE, TE tàm do là ală bơta phan vi lượng ngăc ngar bè kẽm ngăc ngar, ha là ală phan bơh phơng sih hữu kơ vi siñ geh gơnoar nàng lơh gơguh cồng nha lơh sa, tơnguh bơta ngui phơng sih pơgồp bal tàm broă lơh niam ù.

Bơta dơ̆ pe tai là dà tuh, dan yal làng bol tuh dà di tơl mơ, bañ tuh uă ir. Tŭ do geh ờ uă làng bol lơh broă sa kung gam kờñ tŭ uă dà, bŭ lah neh gơmù pơn drờm mờ lài do mơya kung gam tuh uă pơn drờm mờ jơnau kờñ bơh tờm kơphe dê. Den tàng pal tam gơl bơta do. Di lah he tuh dà tờm kơphe in mờ khà di pal den rơ̆p pơgồp bal tàm broă tềm pềr dà, tềm pềr priă tă mờ sền gàr tiah kis. Dơ̆ bàr là he pal tuh di tŭ.

Bơta dŭt ndơl kờñ đơs tus tàm broă lơh kơphe ngăc ngar là atbồ kòp lơh aniai tơrgùm bal (IPM). Lài do he neh geh tŭ lơh, mơya ờ hềt cèng geh bơta ndrờm bal, lơh jăt rơndăp tăp sèng den tàng cồng nha ờ hềt uă, den tŭ do he pal tơrgùm tàm gùng dà broă lơh do. Broă lơh do ƀuơn mơ, mơya he ngui ndrờm bal gùng dà broă lơh do geh dong kờl tờm kơphe hòn gơs niam, tơnguh bơta pràn tam dră mờ bơta ờ niam bơh trồ tiah, bơh tu kòp lơh aniai. Pơn jăt tai tàm broă lơh kơphe là sền kwơ tus mờ broă lơh kloh niam phan sa. Tàm hơ̆ uă ngan là jơnkah sơnơm tàm kơphe, tài bơta do gơrềng tus bơta kwơ bơh gah phan dê, kung bè bơta tờm chài gơrềng tus mờ jơnau kờñ bơh cau blơi phan kơphe dê. Do là ală jơnau pal kah ngan tàm broă lơh kơphe ngăc ngar gơdờp mờ tam gơl nhơm trồ tiah dê.

Ơi, dan ưn ngài ồng uă ngan!