Sền gŏ suơn chi ngai sơlơ kra, tơrmù cồng nha lơh geh, bơh nam 2019, bi Trần Thị Thu, ơm tàm thôn 11, xã Hòa Lễ, kơnhoàl Krông Bông, càr Dăk Lăk neh tam gơl 5 sào kơphê tus tam tờm zơu nàng ròng tu. Gŏ geh cồng nha, bi khin cha pờ ơnàng bă ù tam tờm zơu gơguh tus 1 lồ 5 sào mờ tơnguh khà tu ròng tàm pah dơ̆. Jat bi Thu, pah dơ̆ ròng tu tàm pơgap 14 ngai neh ai tơnhào, tơl hộp tu sơntìl ai cồng nha kờp bal bơh 70 tus 90 kĭ rơsòn tu. Mờ broă tàm pơdar tiah ròng, pơs wàs tiah ròng sàng goh, pah nhai digơlan ròng tu 2 dơ̆, ndrờm mờ bơh 4 tus 5 hộp tu sơntìl. Tŭ do, giă tăc rơsòn tu tàm pơgăp 200 rơbô đông dùl kĭ, ờ kờp jơh priă tă lơh pah nhai hìu bơnhă lơh geh rlau 50 tơlak đong. Tŭ tơngai pơndiang rơsòn tu lòt tăc ai ală anih kă bro in tàm càr Lâm Đồng kung là tŭ hìu bơnhă ai tu sơntìl rê ròng, ƀuơn ngan ai broă lơh sa in. Bơh cồng nha lơh sa bơh hìu bơnhă dê, bi Thu jơh nùs yal tơngĭt bal bơta chài tam phan, pơn jờng làng bol tàm thôn bơtàu tơnguh broă lơh do nàng lơh geh uă tai priă jền. Bi Trần Thị Thu, đơs:“Bàr pe hìu bơnhă sơnđờm mut lơh broă mờ gŏ cồng nha uă, lơh sa bè ờs, bơtàu tơnguh niam den geh uă hìu bơnhă lơh jat bal. Tŭ do, là mpồl lơh broă bal neh geh 30 nă cau, cồng nha lơh sa uă, broă lơh bè ờs, giă priă kung bè ờs. Gùng dà broă lơh bơh mpồl lơh  broă bal dê kung kờñ lơh bal mờ ală kông ty nàng giă tăc bè ờs rlau mờ geh jŏ jòng”.

Lồi nam 2019, mờ bơta dong kờl bơh gơnoar atbồ tiah do dê, Mpồl lơh broă bal lơh bal tam tờm zơu ròng tu tàm xã Hoà Lễ geh tơnggơs. Bơh do, uă hìu bơnhă làng bol tàm xã Hoà Lễ neh khin cha tam gơl tus tam tờm zơu ròng tu nàng tơnguh uă cồng nha lơh sa. Bơh 4 nă cau tàm mpồl bơh sơn rờp, tus tŭ do mpồl lơh broă bal neh geh rlau 30 hìu bơnhă làng bol tus bal lơh bal tam tờm zơu, ròng tu. Bi Nguyễn Mạnh Hiếu, ơm tàm thôn 12, xã Hòa Lễ, kơnhoàl Krông Bông pà gĭt:“Bơh tŭ tus bal tàm mpồl lơh broă bal den he geh lùp bơsram mờ tam pà mờng chài mờ tơl nă cau bè broă sền gàr kòn tu ƀuơn rlau tai. Tŭ do hìu bơnhă añ tam mờ bă ù ơnàng 1 lồ 2 sào, tŭ do tàm pơgăp 1 nhai añ ròng ndrờm 2 hộp tu sơntìl”.

Jat ồng Đoàn Hữu Nhị, Phó kwang atbồ Cơldŭ Broă lơh sa mờ Bơtàu tơnguh Ƀòn lơgar kơnhoàl Krông Bông, nàng sơlơ tơnguh tai bơtàu tơnguh broă tam tờm zơu ròng tu tàm tiah do dê, kơnhoàl neh tơnggơs Mpồl lơh broă bal lơh bal tam tờm zơu ròng tu xã Hoà Lễ; pờ ơdŭ bơto pơlam bơta chài, dong kờl tờm zơu sơntìl, kòn tu sơntìl mờ phan ròng tu ai làng bol 2 xã Cư Drăm mờ Hòa Lễ in; lòt sền bơta geh ngan tàm bàr pe tiah geh bơta ƀuơn bơta pràn tam uă bè tam tờm zơu ròng tu. Tus tŭ do, jơh gùt kơnhoàl geh rlau 50 hìu bơnhă tam tờm zơu ròng tu, mờ kờp jơh bă ù tam tờm zơu rlau 50 lồ. Ồng Đoàn Hữu Nhị, đơs:“Broă tam tờm zơu ròng tu tàm Krông Bông geh bơh 3 tus 4 nam rê wơl hờ ndơ, uă ngan rlau jơh tàm ală nam pa do. Bol añ pơlam gùng dà tơnơ̆ do rề ơnàng bă ù mờ lơh bal jat bàr pe ală bơta kwơ nàng lơh geh tŭ tơngai niam mờ broă lơh ai làng bol in”.

Mờ bơta ƀuơn là ờ duh pal geh uă ir cau lơh broă, tơngai ai wơl priă bơcri mhar, drà tăc bro kơl jăp, tam tờm zơu ròng tu gam gơ gơs broă gơ kờñ ngan mờ uă cau lơh broă sa tàm càr Dăk Lăk dê. Do kung là gùng lòt geh uă bơta kơ̆p kơnờm tàm tam gơl rơndăp tăp sèng phan tam, phan ròng, ngui mpồl cau lơh broă tàm dồ bă tiah, pơgồp bơnah cèng wơl cồng nha lơh sa tàm tiah do dê.

Tơnơ̆ uă nam tam tờm nha tu ròng tu, ồng Trần Hiển Toán ơm tàm xã Hoà Lễ, kơnhoàl Krông Bông, càr Dăk Lăk neh ai geh uă mờng chài tàm broă lơh. Mìng kờñ sền, ñhìp ƀô tàm hìu ròng là ồng gĭt tơn bơta pràn kơldang bơh tu dê mờ broă lơh sền gàr gơ in dipal. Jơnau cih tơnơ̆ do jà làng bol mờ  gơ̆p bơyô bal mờ cau lơh broă sa iăt bal ală jơnau tam pà bơh ồng Toán dê.

Jăt ồng Trần Hiển Toán yal, mờ broă geh uă mpồl lơh sa kă bro tàm gah tu brài tăc tăp mờ tu sơntìl, cau ròng tu tŭ do geh uă ngan bơta săc rwah. Làng bol gơtùi blơi tăp mờ dram is tăp diah kòn mờ ròng tu bơh dềt. Halà kung gơtùi rwah ròng, jăt bơta sơnam. Bè hìu bơnhă ồng, tŭ do mìng blơi tu sơntìl tàm bơta sơnam 4 là tu sơntìl dờng ngan rlau jơh nàng kờñ tơn rŭc lơyah tŭ tơngai ròng mờ tơrmù hoàc hươr.

Pah nam, ồng Toán ròng tu tàm 3 kàl: Kàl prang bơh lồi nhai 2 tus bồ nhai 5 nam Tây, kàl mìu bơh gùl nhai 5 tus lồi nhai 8, kàl hàm bơh nhai 9 tus nhai 11. Tu mìng sa nha den tàng lài mờ tŭ ròng tu, pal rơcăng sươn tờm nha tu mờ bơnah nha wil tơl. Nha tu ai tu in kờñ uă phan bơkah tơl pràn, nha tơlir jù, uă bơsơ̆t, pik nha di sơnam, prăp gàr niam mờ tơl khà. Nha tu kra, uă dà, uă đàm, bơnung pơndrờm mờ sơnam…ndrờm gơrềng ờ niam tus tu bè gơ jòi bĭc bài ờ ndrờm bal, ƀươn bơtờp kòp, rơsòn tu dềt…gơlam tus ờ geh tơnhàu uă. Ồng Toán yal mờng chài pik, prăp gàr nha tu bè do: Tŭ tờm nha tu jơnhoa rlau mờ bồ cau den he ơm yah 20 ngai rlau hơđang, hơ̆ là ơm ơn phơng mờ ƀồm sơnơm tu. Tŭ tu kòn kŭp rê den ờ kờp nha lơngkòt 4 nha là he pik 4 nha ai tu kòn in sa lài. Tơnơ̆ tŭ tu dờng rơhời den he rơpòc hơđơm, ai jơh nha bal mờ tờm mờ pik sơrbì jơh nha kra tềng jơng. Dilah lời lơngkòt hơ̆ den tờm kung gam dờng sơl, kung gam jun phơng jun dà tus hơđang sơl. Dilah làng bol koh tờm ai sa tơn den tơpă lơngkòt lài dồ poh nàng ai jơngkah sơnơm sền gàr phan tam in mờ phơng gơ jur tus tềng tờm. Pal ƀồm dà ai nha in geh bơh sùh iò, ờ gŏ di ƀồm uă, dà uă là tu ờ gơtùi kis geh. Bàr tai là bañ ai bik ir, tàm pơgăp bàr pe jiơ là pal pờ bơdìh dồ dơ̆ nàng nha gơdô nhơm bơdìh. Tŭ nha tu duh là rơ̆p lơh gơlik tu rơmĭt. Mờ tu rơmĭt là ờ gơtùi sơm bời geh.

Nàng ròng tu niam den hìu ròng pal ha pah nhơm càl mrềt niam, bơta duh mrềt gàr sùm bơh 25 tus 30 độ. Rơndăp lơh hìu ròng tu pal jơnhoa rañ rơsơh ha pah pleh đah măt tơngai mŭt, đah măt tơngai lik. Bơta sùh iò dipal ai tu kòn in bơh 80 tus 85%, tu dờng bơh 70 tus 75%. Tu ờ gŏ kờñ ngan bơta àng ir, tài bè hơ̆ cơldŭ ròng pal jơngo dồ êt, pleh càl khồm. Pah dơ̆ ròng tu pal lơh sàng goh jơh ală phan ngui ròng tu, bè: thơk dơrcoh nha tu, biài ndơl nha tu, ƀào prăp nha tu, đồng, lơ i, guôk, zep,…ai tơmŭt jơh tàm cơldŭ tu ƀồm dà sơnơm Phoocmol 4% jơm ndơ̆p 24 jiơ, tơnơ̆ hơ̆ ìr ro mờ lơh sàng goh tai dơ̆ 2 den hơ̆ sồng ròng tu.

Tàm ală tŭ ròng, ròng tu kòn (sơnam 1- 2- 3) geh kwơ uă ngan tus cồng nha ròng tu dờng (sơnam 4- 5). Tu kòn pal geh sền gàr kơrhia ngan, tăp tu geh ndơl dồ tăp nilông lơhơ nàng gàr ram, kờñ nha tu ris jŏ. Dồ ngai mang ai sa 4 dơ̆ tus 6 dơ̆, yah 6 jiơ ai sa dồ dơ̆. Tu dờng sơnam 4- 5, sa pràn mơya bơta pràn sơndră kòp bơh tu dê lơbơn, ƀươn gơtìp kòp. Tu dờng kờñ bơta ha pah uă, pleh càl khồm pràn mờ bơta àng gơjroh ir. Pleh bơta duh mrềt tam gơl nisơna. Tàm ală tŭ ròng, tu digơlan gơtìp bàr pe bơta kòp gơ aniai gơrềng tus ƀưn tu, bih khih mờ rơhài. Bè jơnau lơh gơbàn kòp, ồng Trần Hiển Toán pà gĭt: Kòp jă brê tài virus lơh gơbàn, tu ờ gơkờñ mờ dà uă, gơ pal sa ro. Dilah ƀồm uă dà tàm đồng là dà đồm mờ è tu dê geh phan amoniac den rơ̆p hòn bơsềt, ngan là tàm kàl mìu, dà uă den rơ̆p geh uă kòp, chơ̆t uă. Dơ̆ bàr tai là he lơh bè lơi hìu pal ha pah, sàng goh. Làng bol mờ ờ lơh sàng goh, halà sang è gơ in den bơta sàng goh ờ geh, tŭ tu guh bĭc là să gơ dê gơplồ ƀươn ngan bơtờp ƀưn tu. Dơ̆ pe là rơhài. Rơhài do là bơh tu lơh gơlik is mờ ờ gŏ di là tài bơh đah bơdìh gơmŭt ờ. Rơhài hơ̆ là gơ jòng rlau mờ jù rlau, tơrnò jù mờ đar rơ̆p jòng rlau. Dồ nơm rơhài digơlan kăp 600 nơm tu.

Nàng di tŭ gŏ mờ rơcăng kơryan kòp bơtờp, làng bol pal sền ngăc sền hìu ròng mờ đồng tu sùm. Tŭ geh ală tềl tơnggŏ bè: tu gơmù sa, lòt kơn jơ̆ kơnăng, să jan rơgai rơgong, băt dờng, cơldŭ ròng geh bơta ƀô ngir, ƀô ƀơ̆…den làng bol pal sền nàng gĭt gŏ tu gam tìp bơta lơi mờ di tŭ geh broă bơsong dipal. Ồng Trần Hiển Toán bơto pơlam broă chài bơsong tŭ tu gơtìp kòp, bè do: Pal đal gĭt gờñ, lơh bè lơi mờ pa gơbàn là he lơh tơn, bơsong tơn là niam ngan rlau jơh. Dilah gơtìp è den pal ai hùc sơnơm jă brê, kòp virus den he ngui sơnơm virus, hơ̆ là ngui sơnơm pơrhê mờ sơnơm ƀòk. Bàr sơnơm do là bàr bơta dà sơnơm krơi is, dilah ai sa mờ bal dùl tŭ 4- 5 jiơ là gơ gơtìp tàm klài ờ geh kwơ. Den tàng pal yah ngai, rơcăng lài kòp là pal ngai lài mờ ngai tơnơ̆, hơ̆ là ai bàr ngai in tơn.

Nàng ròng tu geh cồng nha, cau ròng tu pal gàr sàng goh tiah ròng, lơh sàng goh rơcăng lài kòp ơm ngài tiah geh sơnơm tu, sơnơm gơsơ̆t ngòñ. Pal gàr bơta duh mrềt, bơta sùh iò, bơta àng dipal mờ bơta is rơmis kis dờng, gơ jòi dam dra bơh tu dê. Mờ broă rơcăng lài tam tờm nha tu nàng lơh geh jơnau kờñ geh phan sa sàng goh, ai tu in sa tàm tơl bơta sơnam den rơ̆p dong tu kis dờng niam, nàng kờñ lơh geh sơnam kràñ, hàu đồng mờ lơh rơsòn tu geh bơta niam. Cau ròng kung kờñ pal rơcăng lài jòi drà tăc ai phan bơna in nàng kờñ cèng wơl cồng nha lơh sa ai hìu bơnhă in.