Lài do tàm tiah do gam nhah nhờt tơrlung mờ nhơ̆t hòn lềng, ồng Điểu Tim, kwang atbồ ƀòn Bu N’Drung, xã Dăk Búk So, kơnhoàl Tuy Đức, pà gĭt: hìu bơnhă gam ai jơh bơta pràn nàng rồ tờ ù tiah nàng tam tờm mắc ca tŭ kàl mìu tus. Lài hơ̆, 2 lồ do tam tờm tiêu. Tơnơ̆ hơ̆, tờm tiêu gơtìp tu kòp lơh aniai chơ̆t dồ ròt. Bơtoah ngan là hìu bơnhă gam 2 lồ kơphê gam ai tơnhào niam, den kung gam geh priă jền kơnờm giă kơphê kàl pa do gơguh uă. Ồng Điểu Tim đơs nền: lơh pas den pal bàr pe nam tai, mơya tơn jơh rƀah den jơh ală hìu bơnhă tàm ƀòn ndrờm geh lơh gơtùi lơm. Ồng Điểu Tim, đơs:“Tàm ƀòn bol añ tŭ do làng bol neh gĭt broă lơh sa nàng bơtàu tơnguh lơh sa hìu bơnhă. Tàm broă lơh sa suơn sre bè lơh sre, tam kơphê, tiêu... làng bol neh gĭt ngui bơta chài măi mok pa nàng cồng nha lơh geh uă rlau tai. Tŭ do geh uă jơnau yal tàm mpồl bơtiàn nàng làng bol in iăt, sền, bơsram jat bal broă lơh sa, den gĭt đòm jat ală bơta gơguh jak măi mok pa nàng sơng ka sền gàr phan tam. Lơh sa suơn sre bơtàu tơnguh, lơh sa làng bol dê neh kơl jăp rlau mờ lài do uă ngan”.

Ồng Trần Quốc Toàn, Phó Củ tịc Ủy ƀan Ñân zân xã Dăk Buk So pà gĭt, tàm tiah nhàr lơgar geh gal jơi bơtiàn dồ ết nă cau ơm kis, mơya bơta bơcri priă tơl làm bơh Dà lơgar dê mờ pơnđơl pràn lơh ngan brồ guh bơh làng bol dê, khà hìu bơnhă rƀah bơh xã dê neh gơmù mhar ngan jat pah nam. Bơh bơta khà hìu bơnhă rƀah geh tus rlau 50% pơgăp mờ do 5 nam, tŭ do mìng gam 8,5%. Làng bol jơi bơtiàn dồ ết nă cau neh khin cha càn priă nàng bơcri priă tam uă phan tam jŏ nam bè tiêu, kơphê, mắc ca den priă lơh geh sơlơ gơguh. Ồng Trần Quốc Toàn yal, xã Dăk Buk So neh lơh sir 17 broă jàu ƀòn lơgar pa, mờ gam pơnđơl pràn lơh ngan tus nam 2025 rơ̆p là xã sơnrờp bơh kơnhoàl Tuy Đức dê geh dờp là xã ƀòn lơgar pa. Ồng Trần Quốc Toàn, đơs:“Tŭ do bơta gĭt wă bơh làng bol dê bè bơhiàn tam phan neh tam gơl. Làng bol neh gĭt đòm jat, ngui ală broă lơh jak chài tam phan bè tơnguh uă bơta niam phan bơna dê. Bơdìh hơ̆ phan bơna bơt bơtàu bơh thôn, ƀòn dê kung geh bơcri priă lơh kung neh lơh geh jơnau kờñ bơtàu tơnguh ai làng bol in”.

Bal mờ tờm tiêu, kơphê, ală nam pa do, kơnhoàl Tuy Đức neh ai tờm mắc ca tơmut tàm rơndăp tăp sèng phan tam, cèng wơl cồng nha lơh sa uă. Bơh 2 lồ tam tơrlòng lài tàm nam 2010, tus tŭ do kơnhoàl Tuy Đức neh geh rlau 3 rơbô 100 lồ mắc ca. Tàm hơ̆, 1 rơbô 350 lồ mắc ca neh ai tơnhào, cồng nha lơh geh nam 2023 là 1 rơbô 800 tấn gar. Ồng Đinh Ngọc Nhân, Củ tịc Ủy ƀan Ñân zân kơnhoàl Tuy Đức pà gĭt, jơh gùt kơnhoàl neh geh 10 phan bơna OCOP, tàm hơ̆ geh 2 phan bơna lơh geh jơnau sồr 4 sơmañ là ƀùm lô mờ mắc ca. Ồng Đinh Ngọc Nhân, đơs:“Kơnhoàl gam jat tàm bơta ƀuơn, bơta pràn nàng tàm pơndrờm bè ù tiah, trồ tiah ƀuơn ngan ai broă tam phan lơh geh bơh suơn sre, ală phan tam lơh sa suơn sre, phan bơna geh priă jền uă bè kơphê, tiêu, mắc ca. Ngan là tờm mắc ca, geh uă tiah tam mơya kơnhoàl Tuy Đức geh bơta ƀuơn bơta pràn ngan rlau jơh”.

Jat ồng K’Khét Atô, Phó Kwang atbồ Mpồl lơh broă jơi bơtiàn càr Dăk Nông yal, bơh tŭ pa crơng gơs càr nam 2004 tus tŭ do, càr sùm sền gĭt tơrmù rƀah là kơnòl broă tờm ngan. Bal mờ broă lơh jat niam ală broă dong kờl bơh Dà lơgar dê gơwèt mờ tiah kal ke, tiah jơi bơtiàn dồ ết nă cau, ală broă lơh jơnau kờñ Dà lơgar, càr gam geh ală broă dong kờl is gơwèt mờ làng bol jơi bơtiàn dồ ết nă cau, dong kờl tơl làm dong làng bol jơh bal bè lơh sa, bơto bơtê, niam chài... Khà hìu bơnhă rƀah càr dê neh gơmù bơh 33,7% tàm lồi nam 2004 tus tŭ do mìng gam 5,2%. Ồng K’Khét Atô pà gĭt: càr Dăk Nông ai jơnau kờñ nam 2024 gơmù 3% hìu bơnhă rƀah, mờ pơnđơl pràn lơh ngan tus nam 2025 sền bal là ờ gam geh hìu bơnhă rƀah jat jơnau sồr pa. Ồng K’Khét Atô, đơs:“Bơdìh mờ broă dong kờl bơh Dà lơgar dê den càr Dăk Nông gam geh broă dong kờl krơi is bơh càr dê, bè broă dong kờl ờ sa priă cồng uă tŭ làng càn priă lơh sa kă bro, broă dong kờl bơsram sră ai oh kòn làng bol jơi bơtiàn dồ ết nă cau, rơndăp broă lơh prap gàr ngui niam bơta niam chài bơh làng bol jơi bơtiàn dồ ết nă cau càr Dăk Nông dê... Jơh ală broă dong kờl hơ̆ neh pơgồp bơnah bơtàu tơnguh rài kis phan bơna nùs nhơm ai làng bol in. Tơngai pa do, càr Dăk Nông geh đơs là tơrmù hìu bơnhă rƀah mhar ngan rlau jơh tàm tiah Tây Nguyên”.

Ală nùs nhơm jơh nùs lơh ngan, pơlđơl pràn lơh ngan mờ dồ ròt broă lơh bơh càr dê neh cèng wơl cồng nha chờ hờp ngan tŭ tơrgùm kờp tàm 20 nam do, càr Dăk Nông là dùl tàm 10 càr geh khà gơmù rƀah mhar ngan rlau jơh gùt lơgar mờ là càr lam lài tàm tiah Tây Nguyên dê.