Jat tơrgùm kờp bơh Hiệp hội Ung thư dunia dê, nam 2020, tàm Việt Nam, khà cau gơbàn pa kòp ung thư gơguh tus 9 khà (ơm dơ̆ 90 tàm 185 lơgar) mờ khà chơt să tài bơh ung thư gơguh 6 khà (ơm dơ̆ 50 tàm 185 lơgar) pơndrờm mờ khà git gŏ nam 2018. Kờp dŭ, geh 182 rbô 563 nă cau gơbàn kòp pa mờ 122 rbô 690 nă cau chơt tài kòp ung thư. Tàm 100 rbô nă cau den geh 159 nă cau geh git gŏ pa gơbàn kòp ung thư mờ 106 nă cau chơt tài ung thư. Bulah khà chơt să uă, mơya kòp ung thư dilah geh git gŏ sơlơ gờñ, khà sơm bời kòp sơlơ uă. Broă rơcang lài gròi sền, kham git gŏ gờñ kòp ung thư geh dong broă sơm kòp geh cồng nha rlau bal mờ priă tă sơm kòp lơyah rlau. Bơdìh mờ gròi sền, broă git wă mờ đal git ală tềl tơnggŏ tài bơh kòp ung thư lơh gơbàn geh dong cau kòp mhar tus ală anih lơh sơnơm nàng geh kham đal git di tŭ mờ geh gùng dà sơm kòp dipal. Kòp ung thư gơ jat tàm tơl tơngai mut tàm ală bơta tàm să, gùng mhàm, gùng che tơngoh rềp bal, halà gơ rề tus jơh gùt să jan mờ digơlan lơh gơbàn ală tềl tơnggŏ ndrờm bal bè gơmù kĭ ờ git tài bơh ñchi, glar să, duh să, jê jŏ jòng, ală bơta gơ rềng tus broă sàu sa, lơh lề phan sa, as halà gơtuh pơ nời ờ bè ờs tềng kơl tau, bơsiă sùm.. bal mờ uă bơta ndai.

Kong jê kồr tài kòp ung thư klung, rlau 1 nam do, cau kòp Lê Thị N (ơm tàm sơnah ƀòn Ea Tam, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột) neh sơrlèt gan dùl dơ̆ reh mờ 7 dơ̆ hóa trị nàng sơm kòp. Jat bi N đơs, tài ờ gròi sền, ờ bài lòt kham nàng git gŏ mờ sơm kòp gờñ, ơm tàm hìu blơi sơnơm hùc, dut ndơl den priă jền roh mơya kòp jê den ờ bời, lơh roh tŭ tơngai kuơmàng ngan rlau jơh nàng sơm kòp, tus tŭ jê ir ờ jai kong hơ̆ sồng mut tàm hìu sơnơm den kòp bi dê neh ơm tàm tơngai jơla. Bi N yal: “Añ jê sùm, lòt kham, neh lòt uă hìu sơnơm, tus dơ̆ 4 hơ̆ sồng git gŏ kòp, khi đơs añ gơtìp ung thư tàm tơngai gơ rề jơh gùt să jan. Pa do añ neh koh sang nggùl klung, 8 hạch tàm hơ̆ geh 1 hạch neh gơ rề jơh să jan. Ală ƀák sĩ geh đơs là làng bol he mờng kơlôi rơcang lơh broă tus tŭ să jan kòp jê ờ jai lơh tai den hơ̆ sồng lòt kham, tus tŭ hơ̆ den neh tàm tơngai dut ndơl bloh. Tŭ do, oh kòn tàm hìu cau lơi jê bơta lơi là lòt hìu sơnơm nàng nội soi mơ, mờ lơh siñ thiết nàng git kòp jê. Añ kung sồr tơl nă cau là tŭ geh tềl tơnggŏ lơi den pal lòt hìu sơnơm mơ. Să tờm añ kung lòt kham bơdìh, blơi sơnơm bơdìh, blơi rơmit, hùc tơl bơta mơya kung ờ tàm, dut ndơl git gŏ gơtìp kòp ung thư tơngai lồi dut. Añ tài bơh sơm is kòp tàm hìu mờ gơlik bè do, kung roh git nđờ priă jền blơi tiñ ƀòk rơmit, blơi dà lơ we brê mờr 1 tơlak đông dùl lít tơn, mơya kung ờ bời”.

Tŭ đơs tus kòp ung thư jơh tơl nă cau ndrờm sơnơng hơ̆ là bơta chơt să ai cau gơbàn kòp in. Bơta do sơn đờm bơh bơta geh ngan khà chơt să tài bơh kòp do lơh gơbàn là jơnhua ngan. Kung tài bè hơ̆ mờ kòp ung thư geh sền là kòp ngòt rơngơt, pal kơrhia nàng git gŏ sơlơ gờñ sơlơ niam. Bulah bè hơ̆, tŭ sền gŏ ală tềl tơnggŏ krơi sơ ƀơi bè pràn kơldăng să jan, uă cau sền ờ sơp ờ lòt kham, tus tŭ ală tềl tơnggŏ loh làng den kòp ndrờm bè neh tàm tơngai jơla. Bi Nguyễn Thị L. ơm tàm sơnah ƀòn Thống Nhất, thị xã Buôn Hồ, càr Dăk Lăk yal: “Bơh lài bơklay añ mờng chu jràu mờ gơbàn bơsiă, añ kung sơnơng là khai bơsiă tài bơh chu jràu mơya tơnơ̆ do lòt cùp phim uă dơ̆ tàm hìu sơnơm den cau đơs là klờm soh ờ geh ñchi. Tơnơ̆ hơ̆ khai bơsiă uă, să jan ờ sô, hời rơhời glar să, hìu bơnhàr lam lòt kâp kứu den klờm soh gơbàn kò jơh, uă dà den tàng pal reh nội soi nàng jồp tơlik dà. Tơnơ̆ hơ̆ cùp CT den gŏ geh pơ nời. Pràn kơldang să jan gơmù mhar ngan, nisơna khai ờ huan sa, lòt rê kal ke, gơ sap ntơh, ờ gơtùi tă nhơm, să jan ờ sô mhar ngan, añ sơnơng là tài bơh chu jràu uă gơbàn bơsiă ờ sơnơng là gơtìp ung thư klờm soh. Añ tơngkah là cau lơi chu jràu den sang tĕ, geh ală tềl tơnggŏ bơsiă uă den lòt cùp CT gờñ nàng sơm, dilah lời bè bơklau añ dê den jơla ir, tŭ git gŏ den neh tàm tơngai dơ̆ 4, ờ gơtùi sơm bời tai”.

Tàm Dăk Lăk, cau kòp ung thư gam ngai sơlơ gơguh uă. Jat tơrgùm kờp bơh Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên dê ai gŏ, nam 2020, hìu sơnơm sơm rlau 5 rbô 700 nă cau kòp ung thư in. Nam 2021, khà cau kòp ung thư neh gơguh tus 6 rbô 795 nă. Tàm hơ̆ ală kòp ung thư mờng gơbàn ngan rlau jơh là ung thư klờm, ung thư klờm soh, ung thư toh, ung thư klung mờ ung thư tiền liệt tuyến. Bơta pal đơs là khà cau kòp ung thư ờ mìng gơguh uă mờ gam ngai sơlơ gơbàn tàm cau kơnòm să, ngan là ung thư klờm, ung thư toh mờ ung thư gùng lơh lề phan sa. Ƀák sĩ cuyên khoa 1 ồng Nguyễn Viết Luân, Khoa Ung bướu, Hìu sơnơm dờng tiah Tây nguyên pà git: “Ung thư là kòp ngòt rơngơt bơh tế ƀào dê, lơh tế ƀào gơguh uă ờ gơtùi gròi sền, lơh pơhìn gơ rề tus ală bơta ndai tàm să mờ gùng mhàm. Tàm tiah gơtìp ung ƀướu hơ̆, tế ƀào geh gơguh uă dùl bă ờ gơtùi gròi sền, lơh tềng hơ̆ roh bơta kuơ gơ dê, ờ gam pràn nàng lơh broă tai. Tŭ pơ nời hơ̆ ngai sơlơ dờng den geh lơh aniai tus ală mô niam gùt dar, ală bơta phan gùt dar. Tŭ ală tế ƀào ung thư gơ rề tus tiah ndai geh lơh gơlik ală anih gơ rề pa. Tế ƀào ung thư lơh kòl ală gùng mhàm dờng, kòl gùng tă nhơm, kòl gùng sa cau kòp dê, lơh bơta kuơ klac mhàm, ală tềl sồt să dềt kung digơlan lơh gơlik bơta hòr mhàm ờ jơh, lơh cau kòp gơmù bơta pràn ờ bơtờp kòp, ờ geh bơta pràn nàng dră wơl ală bơta kòp jê ndai”.

Ung thư gơ gơs là bơta tơ ngòr kòp jê bơh làng bol gùt plai ù dê, kòp do neh lơh git nđờ tơlak nă cau chơt pah nam. Bulah bè hơ̆, ung thư là kòp gơtùi sơm bời dilah geh git gŏ tàm tơngai gờñ mờ sơm kòp di tŭ. Gròi sền ung thư dong he git gŏ kòp tàm tơngai gờñ ngan, jơh bal tàm tŭ ờ hềt geh tềl tơnggŏ lơi. Broă git gŏ gờñ mờ sơm kòp kung dong cau kòp ờ duh pal kong ală bơta jê sồt bè să jan halà bơta ờ niam bè nùs nhơm. Bơdìh hơ̆ tai, sơm kòp tàm tơngai gờñ geh ờ lơh gơlik hoàc huơr bè priă jền ai cau kòp in. Den tàng broă gròi sền ung thư gờñ là bơta pal lơh gơ wèt mờ ală cau geh jơnau pơhìn uă gơbàn kòp.

Tŭ do khà cau gơtìp kòp ung thư gam ngai sơlơ gơguh uă, tàm hơ̆ ală cau kòp tŭ gŏ kòp neh tàm tơngai jơla, lơh broă sơm kòp gơtìp hoàc huơr mờ ờ hoan geh cồng nha. Nàng dong kờl làng bol mờ gơ̆p bơyô in wă rơlao tai bè kòp ung thư, cau ai tơngit jơnau đơs do neh geh dơ̆ lùp ƀák sĩ CKI Nguyễn Viết Luân, lơh broă tàm khoa Ung bướu Hìu sơnơm tiah Tây Nguyên. Jà...

Dan ƀák sĩ pà git tài bè lơi lơh gơtìp kòp ung thư?

Ƀák sĩ Nguyễn Viết Luân: “Bơta tờm lơh gơtìp kòp ung thư geh lơh tàm 2 mpồl. Mpồl bơdìh să jan mờ mpồl tàm să jan. Mpồl kòp ung thư bơdìh să jan geh tàm tiah kis, phan sa he sa, ală bơta gơrềng bal bè tia UV di gơlan lơh gơtìp kòp ung thư tềng kơl tao, ală dơ̆ tìp mờ phan phóng xạ, rềs àr bơrtoh ƀồm hạt ñân, tìp mờ tia X kung lơh gơguh bơta di gơlan gơtìp kòp ung thư. Ală ñhŭ gơlik bơh phan siồ siă, nhơm tơlik, ală hoá cất lơh sa suơn sre mờ tàm hơ̆ uă ngan là ñhŭ jrào là dùl tàm ală bơta tờm lơh gơtìp uă bơta ung thư. Tàm ñhŭ jrào geh rơlao 70 bơta phan lơh gơtìp ung thư mờ là dùl tàm ală bơta tờm lơh geh 15 bơta ung thư krơi is, bơdìh mờ ung thư klờm soh gam geh ung thư rơnồng dờ, ung thư khoèm bơr, ung thư hìu dà đồm, gùng tơrdih phan sa, ung thư gùng dà đồm, ung thư toh. Bơdìh mờ ală bơta do, phan sa geh uă ƀòk, ờ uă cất xơ là dùl tàm ală bơta tờm lơh gơtìp ung thư pròc ràm. Ală phan sa sràt lời jŏ, phan sa hang mờ ală bơta phan geh Amatoxin là phan khih lơh gơtìp ung thu klờm. Bơdìh hơ̆ tai geh di pơgăp 20% ală kòp sồt mồr kung gơtìp ung thư. Bè ung thư klờm gơrềng bơh kòp viêm gan siêu vi B, C, virus as ur tàm kòn bơnus bè HPV lơh gơtìp ung thư hìu kòn tàm cau ùr, ală xoắn khuẩn, vi khẩn HP... Bơdìh hơ̆ tai, gam gơtìp di gơlan là sơnơm, tài mhàm geh di pơgăp bơh 5 tus 10% kòp ung thư di gơlan tài gơtờp mhàm.

Tŭ sơm kòp ung thư, ală cau kòp pal kah ală bơta lơi ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Nguyễn Viết Luân: “Tŭ git să tờm gơtìp ung thư, cau kòp mờ cau tàm hìu nhă ngòt rơngơ̆t mờ gơtìp ờ sŭk ngan. Bŭ lah bè hơ̆, tŭ do broă sơm kòp ung thư neh geh uă broă lơh bal mờ kỹ thuật gơguh jăk, di gơlan gơtùi sơm kòp niam tŭ geh dờp jơnau yal gơtìp kòp, cau kòp mờ cau tàm hìu nhă pal geh nùs nhơm niam. Hơ̆ là broă kwơ màng ngan mờ lơh jăt ală gùng dà sơm kòp, broă rơndăp lơh, broă sơm kòp bơh ƀák sĩ geh ai. Pal kah, lài mờ tŭ sơm kòp pal geh să jan niam nàng geh dờp sơm kòp tơnơ̆ do mờ broă geh sùm bơta pràn kơl dang să jan pràn, sào sa ală phan geh tơl bơkah, tơmù ñhŭ jrào, phan lơh gơsồr. Tàm broă sơm kòp, hoă trị, cau kòp geh ờ uă bơta bè duh să tài gơmù ƀạc cầu, hă, cau kòp pal hùc uă dà, pal sa ală phan geh uă dà, ƀuơn tơrdih, lơh jăt broă sa sin hùc duh, rào tê lài mờ să sào sa nàng tơmù ală bơta di gơlan lơh gơtờp. Tơnơ̆ mờ tŭ neh sơm kòp, să jan cau kòp neh brồ guh pràn wơl, cau kòp pal sào sa phan bơkah di pal, tơmù broă gơguh lơmă uă ir mờ lơh jăt tơngai kham wơl jăt tơngai bơh cau lơh sơnơm sồr nàng geh broă sền gròi bơta pràn kơl dang să jan di pal”.

Ƀák sĩ geh jơnau bơto sồr lơi gơwèt mờ làng bol, nàng bañ gơtìp sơbì tơngai niam sơm kòp ung thư?

Ƀák sĩ Nguyễn Viết Luân: “Añ neh tìp uă mờ cau kòp tơnơ̆ mờ tŭ kơno yal să tờm gơtìp kòp ung thư den ngòt rơngơ̆t mờ ờ sŭk ngan, pờ tàm internet nàng jòi sền ală jơnau tơngit ờ mùl màl, ngui ală bơta sơnơm ờ hềt geh Ƀộ Y tế, ờ hềt geh ală mpồl lơh broă tàm mpồl lơh sơnơm dunia dờp. Tus tàm tŭ cau kòp tus wơl hờ hìu sơnơm den kòp neh jroă, roh tơngai niam nàng sơm kòp. Den tàng, añ geh jơnau bơto sồr mờ ală cau kòp, làng bol là pal lòt kham kòp jăt tơngai nàng geh gŏ gờñ, sơm kòp gờñ. Tŭ do, kòp ung thư ờ di là kòp chơ̆t, neh geh uă gùng dà sơm kòp mờ sơm kòp geh cồng nha, di lah cau kòp ờ bơtoah gơtìp kòp ung thư den pal tus mơ hờ hìu sơnơm nàng geh ƀák sĩ kham, sền nàng git kòp, nàng geh gùng dà sơm kòp di pal, lơh jăt broă sơm kòp geh cồng nha niam rơlao, nàng cau kòp ờ gam gơtìp ală bơta jê sồt, gơrềng bơh kòp ung thư tus mờ cau kòp tai”.

Dan ƀák sĩ pà git lơh bè lơi nàng rơcang sơndră mờ kòp ung thư?

Ƀák sĩ Nguyễn Viết Luân: “Jăt jơnau bơto bơh Mpồl sơndră mờ kòp ung thư câu Âu dê, geh 40% ală cau gơtìp kòp ung thư gơtùi rơcang sơndră lài. Rơcang sơndră mờ broă geh broă sào sa niam, sa uă biăp tơlir, plai chi ris, uă cất xơ, bañ sa uă cất ƀéo, ƀañ sa uă poăc, geh sùm bơta mờng tàp pràn să jan pah ngai, ờ uă ngan là tàm 30 phút. Geh sùm dùl să jan niam, pràn, ờ gơtìp lơmă ir tài lơmă ir là dùl tàm ală bơta tờm lơh gơtìp kòp ung thư. Bơdìh hơ̆ tai, bañ chu jrào, pleh mờ ală ñhŭ jrào. Tŭ neh jòi geh ală bơta gơtìp, ală kòp mồr di gơlan lơh gơtìp ung thư den pal rơcang sơndră. Ală cau kòp, làng bol pal git là ung thư gơtùi sơm bời di lah gŏ gờñ, den tàng ală cau kòp tàm sơnam di gơlan gơtìp kòp uă ha là rơlao 40 sơnam den pal geh broă rơndăp lơh nàng tus kham tơl ală bơta nàng sền gròi kòp, gŏ kòp ung thư tàm tơngai gờñ ngan nàng sơm bời jơh kòp. Geh ờ uă kòp ung thư neh geh sơnơm vaccine rơcang sơndră lài bè kòp viêm gan siêu vi B, C, sơnơm vaccine HPV sơndră mờ kòp ung thư hìu kòn... den tàng pal cit ală bơta sơnơm vaccine do nàng tơmù bơta di gơlan gơtìp kòp ung thư.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sĩ!