Pơgăp mờ do rlau 10 nhai, tŭ mŭt tàm hìu sơnơm lơh sră pơ àr deh kòn, bi H.T.A (25 sơnam ơm tàm kơnhoàl Lắk, càr Dăk Lăk) hơ̆ sồng nisơna gĭt he bơtờp kòp HIV. Sền cồng nha xét nghiệm, bi A ờ gŏ dòn tàm măt he dê. Tơnơ̆ tŭ kơno yal bơh ƀak sĩ dê, bi rơngòt ngan mờ jơh bơta gơn kơnờm, kơlôi rơcăng ai să tờm den ờ uă mơya kơlôi rơcăng ai kòn tàm ndul in den uă rlau. Tŭ hơ̆, bi mìng geh dùl jơnau kơ̆p kờñ lơm là kòn geh deh pràn kơldang bè ală kòn dềt bè ờs ndai sơl. Tài bơh gŏ mè bơtờp kòp HIV den tàng ală ƀak sĩ neh reh ai kòn nàng sền gàr lơngăp lơngai ai kòn se in, pleh pơhìn bơtờp kòp HIV bơh broă deh bè ờs.

Tơnơ̆ tŭ geh kòn, bi H.T.A neh geh ală cau lơh sơnơm pơndờm pơnđing, bơto pơlam lòt sơm kòp rơcăng lài bơtờp kòp HIV bơh mè tus mờ kòn. Dòn kơnờm tàm kwang bàng cau lơh sơnơm mờ ală bơta jak chài lơh sơnơm dê, bi A neh lơh nền lòt sơm kòp tàm khoa Rơcăng sơndră kòp HIV/AIDS, Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk. Tàm do, bi A geh ƀak sĩ bơto pơlam sơm kòp HIV mờ sơnơm sơndră virus ARV. Sơnơm do geh dong lơh kơryan jơnau tơl pràn gơguh uă tai bơh virus dê, lơh gơmù kòn virus tàm să jan. Sơlơ dùl êt virus HIV tàm să jañ rơ̆p sơlơ dong kờl sền gàr geh pràn kơldang să jan bơh cau ùr geh bun dê mờ gơmù jơnau pơhìn bơtờp kòp HIV bơh mè tus mờ kòn. Tus tŭ do, tŭ kòn dềt di 10 nhai, cồng nha xét nghiệm ờ bơtờp mờ kòp HIV bơh kòn dê lơh bi ngoh rơngăc ngan. Bi H.T.A, yal: Kơno yal añ gơlơh nrơ̆t ngan, kơlôi rơcăng ngan ngòt kòn bơtờp kòp bè he sơl, tơnơ̆ do kòn dờng digơlan gơtìp cau ndai tam cah ờ rờm, ơm pleh ngài...Tŭ hơ̆, añ gơlơh bè sơnrang tơn mơya kơnờm geh ală ƀak sĩ bơto pơlam mờ đơs là bơta kòp do neh geh sơnơm hùc, he kah hùc sơnơm sùm, wil tơl den he kung gam kis bè cau bè ờs sơl. Tơnơ̆ tŭ deh, kòn dềt pal pô dà toh lơm nàng pleh bơtờp kòp HIV bơh dà toh mè mờ hùc sơnơm sơm kòp rơcăng lài bơtờp HIV tàm pơgap 1 nhai. Tus tŭ do, tŭ kòn di 10 nhai, añ jun kòn lòt lơh wơl xét nghiệm den cồng nha kòn añ dê kung gam ờ bơtờp sơl mờ ờ hềt gơtìp bơtờp HIV bơh mè.

Tàm ală tŭ hùc sơnơm, bi A gŏ să jañ he dê kung gam pràn bè ờs sơl, ơm kis lơh broă bè ờs. Kwơmàng, kòn bi dê kung sàu sa bơkah sơl, gơguh kĭ sùm.

Jăt khà kờp bơh khoa rơcăng sơndră kòp HIV/AIDS dê, bơh nam 2021 tus tŭ do, geh mờr 22 rbô nă cau ùr geh bun geh xét nghiệm HIV mờ geh 17 nă cau geh cồng nha xét nghiệm bơtờp kòp, tàm hơ̆ geh 7 nă cau geh gŏ tàm tŭ geh bun, 10 nă cau geh gŏ tàm tơngai mờr deh mờ deh kòn. 17 nă cau do ndrờm geh sơm kòp mờ sơnơm sơndră virus HIV bơh tŭ pa gŏ bơtờp mờ virus HIV tơn. Cồng nha, jơh 17 nă kơnòm kòn se pa deh ndrờm ờ bơtờp mờ virus HIV. Thạk sĩ, ƀak sĩ ồng Chu Đức Thảo, khoa Rơcăng sơndră kòp HIV/AIDS gơwèt Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk, pà gĭt: Xét nghiệm HIV ai cau ùr geh bun in là broă lơh kờñ ngan pal lơh. Dilah cau mè bơtờp HIV ờ gŏ geh dong kờl sơm kòp, mờ khà lơh bơtờp bơh mè tus mờ kòn rlau 40% den jơnau pơhìn uă ngan kơnòm dềt geh deh rơ̆p bơtờp kòp HIV. Dilah geh gŏ mờ dong kờl sơm kòp mờ sơnơm ARV lài, tàm mờ tơnơ̆ ală tŭ geh bun kung bè ai kòn in hùc sơnơm kơryan bơtờp, khà bơtờp mìng gam hơđơm 2% lơm. Do là dùl khà gơmù dờng màng ngan. Den tàng bè hơ̆, kờñ pal xét nghiệm HIV tàm ală cau mè geh bun nàng gŏ, geh broă dong kờl gờñ nàng kờñ tơrmù khà bơtờp HIV bơh mè tus mờ kòn, dong ală cau mè bulah neh bơtờp HIV kung gam geh deh geh ală kòn dềt pràn kơldang, bè ờs bè ală oh dềt ndai.

Ală nam lài do tàm càr Dăk Lăk, Rơndăp broă lơh Kes priă Gùt plai ù rơcăng sơndră kòp HIV/AIDS neh dong kờl lơh Broă lơh rơcăng lài bơtờp kòp HIV bơh mè tus mờ kòn, kơnờm bơh hơ̆ khà kơnòm dềt bơtờp HIV bơh mè gơmù uă ngan, lơh geh khà hơđơm 2%. Cồng nha lơh geh là gơn kơnờm ngan, uă nam sùm, ờ geh oh dềt lơi geh deh gơtìp bơtờp HIV bơh mè. Kwơmàng, ală mè geh hùc sơnơm ARV gờñ lài mờ tŭ geh bun den gơtùi lơm lơh jăt broă lơh deh kòn bè ờs bè ală cau mè bè ờs ndai. Den tàng bè hơ̆, broă lơh mblàng yal jơnau kờñ pal geh lơh pràn nàng kờñ tơnguh uă bơta gĭt wă bơh jơh tơl nă cau dê, kwơmàng là cau ùr tàm sơnam deh kòn, cau ùr rơcăng geh bun tàm broă rơcăng lài lòt xét nghiệm nàng gĭt bơtờp kòp HIV. Dilah ală cau bơtờp HIV geh gŏ, dong kờl sơm kòp gờñ den ờ mìng dong sền gàr pràn kơldang să janb, geh sùm bơta niam rài kis bơh cau mè dê mờ kwơmàng rlau là rơ̆p deh geh ală kòn dềt pràn kơldang, ờ bơtờp HIV. Ală kòn dềt gơtùi lơm kis dờng pràn bè ờs, wil tơl jơh bal bè să bồ mờ nùs nhơm, bơsram sră, lơh broă mờ tă pơgồp ai ƀòn lơgar, dà lơgar in bè jơh ală kòn bơnus bè ờs ndai. Den tàng bè hơ̆, ală cau ùr rơcăng geh bun, pal khin cha tĕ lòt tus ală hìu sơnơm nàng lơh xét nghiệm HIV nàng kờñ sền gàr niam lơngăp lơngai ai rài tơnơ̆ do cau mè mờ kòn in.

Broă sơm kòp rơcang lài gơtờp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn geh kwơ màng ngan gơwèt mờ bơta pràn kơl dang cau mè mờ rơnàng tơnơ̆ do. Nàng wă rơlao tai bè bơta di gơlan lơh gơtờp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn kung bè ală bơta pal kah tàm broă sơm kòp, tơnơ̆ do là tơngu me tờm bơh dơ̆ lùp thạk sĩ, ƀák sĩ Chu Đức Thảo, lơh broă tàm khoa rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS (Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk).

Dan ƀák sĩ pà git virus HIV ngòt rơngơ̆t bè lơi gơwèt mờ bơta pràn kơl dang să jan kòn bơnus?

Ƀák sĩ Chu Đức Thảo: “HIV là kòp gơtờp dờng tàm rài 21, tài bơh virus HIV lơh gơbàn tàm kòn bơnus. Virus HIV lơh gơtờp bơh cau do tus cau ndai bơh 3 gùng: Lài ngan là gơtờp bơh gùng mhàm bè gơtờp bơh broă cit sơnơm bal dùl ding cit mhàm; dơ̆ bàr là gơtờp gơtờp bơh mè tus hờ kòn; dơ̆ pe là gơtờp bơh gùng bĭc bài ờ tơl niam. HIV là virus lơh gơtìp tus tàm gah sơndră mờ kòp gơtờp tàm să jan kòn bơnus, lơh kòn bơnus gơmù bơta pràn sơndră mờ kòp gơtờp, tơnơ̆ mờ tŭ neh lơh gơmù bơta pràn sơndră mờ kòp uă ngan geh gơtìp mồr lơh gơbàn ală bơta kòp bè ung thư mờ ală bơta kòp gơtờp ndai, lơh cau kòp gơtìp tàm bơta kal ke sơm bời, lơh gơtìp chơ̆t mờ khà chơ̆t uă ngan”.

HIV lơh gơtờp bơh mè tus hờ kòn bè lơi ơ ƀák sĩ? Mờ gơtùi xét nghiệm nàng git bơtờp kòp HIV tàm tiah lơi?

Ƀák sĩ Chu Đức Thảo: “HIV gơtờp bơh mè tus hờ kòn bơh 3 tơngai. Lài ngan là tơngai geh bun di lah cau mè ờ hùc sơnơm ARV den vi rus HIV lơh gơtờp bơh mè tus hờ kòn bơh kañ nàng ròng kòn. Dơ̆ bàr tàm broă sơn deh mờ deh kòn, kòn se geh lòt gan gùng deh bơh cau mè, tàm broă sơn deh mờ lòt gan gùng deh kòn ờ ơnàng lơh gơtìp ală bơta sồt tềng să kòn se ha là ală poăc di kòn se lơwan bơh dà đồm cau mè lơh kòn se gơtìp gơtờp kòp HIV bơh mè. Dơ̆ 3, tơnơ̆ mờ tŭ neh deh kòn se, ờ geh ală broă lơh nàng gàr niam lơi, cau mè kung ờ git bơta gơtờp kòp HIV bơh să tờm mờ pơn jăt tai ai kòn pô. HIV geh tàm dà toh cau mè, den tàng, tŭ kòn se pô dà toh mè di gơlan lơh gơtờp kòp HIV tơn.

Tŭ do broă lơh nàng git gơtờp kòp HIV tàm cau ùr geh bun ƀuơn ngan. Sơnrờp ngan tŭ cau mè tus kham bun, ală ƀák sĩ geh bơto pơlam bè bơta kwơ bơh broă xét nghiệm kòp HIV. Tŭ bơto neh gơs, cau mè ring bal den geh bơyai lơh xét ngiệm test mhar, di lah cồng nha ờ gŏ den geh sơbì bơta di gơlan gơtờp kòp HIV, gam di lah cồng nha geh gŏ mờ kòp den geh bơyai lơh xét nghiệm nàng git”.

Dan ƀák sĩ pà git tŭ geh kham kờñ git kòp HIV tàm tơngai geh bun, cau ùr geh bun geh sơm kòp bè lơi nàng rơcang sơndră mờ gơtờp tus hờ kòn?

Ƀák sĩ Chu Đức Thảo: “Sơnơm sơm kòp ai cau mè geh bun gơtìp kòp HIV kung bè kòn di gơlan gơtờp mờ kòp HIV ndrờm geh sơnđan bal là sơnơm ARV, sơnơm sơm kòp HIV. Geh 3 tơngai nàng sơm kòp, lài ngan là tơngai cau mè geh bun di lah gŏ sơlơ gờñ sơlơ niam, neh gŏ cau mè geh bun gơtìp kòp HIV den pal ai hùc sơnơm ARV mơ, bañ ơm tai. Dơ̆ bàr là tơngai deh, niam ngan là deh reh, tŭ kòn se neh deh den geh ai kòn se hùc sơnơm sơm kòp HIV. Jăt tàm tơngai cau mè geh bun geh hùc sơnơm ARV mờ ƀák sĩ geh sồr sơm kòp ai kòn se in mờ ală bơta sơnơm krơi is. Ală cau mè gơtìp kòp HIV bŭ lah ai kòn pô dà toh mè ha là ờ kung ndrờm pal hùc sơnơm ARV sùm pah ngai, tus jơh rài tơn, mờ sơnơm do ờ lơh gơrềng ờ niam lơi tus mờ bơta pràn kơl dang să jan cau mè, geh ờ uă bơta gơrềng ndai tài sơnơm lơh gơtìp, mơya mờ khà ờ uă ngan di lah pơn drờm mờ bơta kwơ bơh broă hùc sơnơm, den geh gơrềng ờ hoan ngòt.

Tàm broă sơm kòp, cau kòp pal tus kham di mờ tơngai neh geh pơrgon nàng ai sơnơm tài sơnơm ARV ờ geh tăc hờ bơdìh, di lah geh blơi den bơta bă tàm kung ờ di pal. Dơ̆ bàr là pal sền gròi bơta pràn kơl dang să jan sùm, sền gròi sơnơm geh lơh gơrềng bơta lơi lah ờ, yal mơ mờ ƀák sĩ nàng ƀák sĩ geh gùng dà tam gơl broă sơm kòp ha là ală broă lơh ndai. Dơ̆ pe pal kham buñ sùm nàng geh sền gròi, gŏ ală bơta ờ niam, kañ geh lài... Gơwèt mờ cau ùr geh bun gơtìp kòp HIV pal tơnguh broă sào sa phan bơkah uă rơlao tai nàng tơnguh bơta pràn sơndră mờ kòp să jan mờ ròng kòn tàm ndul tai, den tàng pal sa tơl phan bơkah, sa tơl dơ̆, tơl dơ̆ sa pal geh ală phan bơkah bè biăp, kơnuh, plai chi, poăc, tăp, dà toh... sơlơ sa uă phan bơkah sơlơ niam”.

Ơi, dan ưn ngài ƀak sĩ uă ngan!