Jat Mpồl Lơh sơnơm dunia (WHO), pah nam geh mờr 59 rbô nă cau tàm dunia chơt să tài kòp sơnrang, tàm hơ̆ uă ngan là kơnòm dềt tàm câu Á mờ câu Phi. Tàm lơgar Việt Nam, bulah khà cau kòp neh gơmù mơya kung gam cih dờp geh bơh nđờ jơt tus nđờ rhiang nă cau chơt pah nam, jơnau tờm ngan là tài làng bol ờ lòt cit sơnơm vaccine rơcang lài kơryan kòp sơnrang ai phan ròng in mờ cau gơtìp so, mèo kap, kuah ờ lòt cit sơnơm vaccine rơcang lài kơryan kòp.

Tàm càr Dăk Lăk, jat jơnau yal bơh Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr dê, bơh bồ nam 2025 tus tŭ do, gùt càr neh cih dờp geh 7 nă cau chơt tài kòp sơnrang tàm ală sàh gơ wèt ală kơnhoàl Krông Ana, M’Drăk, Ea H’Leo, Cư Mgar mờ ƀòn dờng Buôn Ma Thuột lài do. Bơta ndrờm bal pơlai soh ngan bơh ală cau chơt să do dê là ndrờm ờ geh cit sơnơm vaccine kơryan kòp sơnrang tơnơ̆ tŭ gơtìp so kap, mờ mìng lòt hìu sơnơm tŭ kòp neh tàm tơngai jơla gơ wèt mờ ală mpờl tơnggŏ pơn rơ ngan bè rơngòt dà, ngòt càl, gơ chul tàm să. Jơnau gơ lời wơl là cau kòp chơt mhar ngan mìng tơnơ̆ bơh 2, 3 jơ tus 2, 3 ngai. Mùl màl do ai gŏ, jơnau git wă bơh làng bol dê bè kòp sơnrang kung bè bơta kuơmàng bơh broă cit vaccine dê kung gam ờ hềt uă. Bulah neh mờr 3 nhai lòt gan kờp bơh ngai tàm ƀòn geh oh dềt chơt tài kòp sơnrang, mơya tus tŭ do, bi T.M.K (ơm tàm sàh Hòa Phú, càr Dăk Lăk) kung ờ hềt jơh pơlai soh sơl. Jat jơnau bi K yal, oh dềt chơt là dùl nă oh dềt lơ bơn niam, mờng nhơl mờ phan kis. Tàm pơgap nhai 6 nam 2025, tàm ƀòn geh dùl 1 nơm so krơi sơ ƀơi ntoat lềng, mờ ờ bơtuah oh dềt gơtìp so do kap tàm uă bă tềng tê đah kiau. Bulah bè hơ̆, tơnơ̆ tŭ gơtìp kap, oh dềt ờ geh lam lòt cit vaccine kơryan kòp sơnrang. Rlau 1 nhai tơnơ̆, oh dềt sơn đờm geh tềl tơnggŏ duh să, rơngòt dà, rơngòt càl, gơ chul să.

Bulah neh geh jun mut tàm hìu sơnơm sơm jal mhar mơya oh dềt neh chơt mìng tơnơ̆ 2, 3 ngai gơbàn kòp. Bi K yal: “Pơlai soh ngan. Tài sền ờ sơp mờ oh dềt neh chơt să. Bơh tơnơ̆ broă jê nùs do, ờ mìng hìu bơnhă añ mờ làng bol tàm ƀòn cau lơi kung tơnguh jơnau git wă rlau bè broă cit vaccine rơcang lài kơryan kòp sơnrang. Pah tŭ geh cau gơtìp so halà mèo kap, bulah mìng gơ trơs dềt gời, tơl nă cau kung gam pal lòt mơ tus anih lơh sơnơm nàng geh pơlam mờ cit vaccine di tŭ. Ală hìu bơnhă ròng so, mèo kung sơn đờm lam phan ròng lòt cit vaccine jat tơngai pơrgon, gròng, kơt wơl halà glòm mbùng tŭ lik lòt tàm gùng nàng pleh lơh aniai tus cau ndai”.

Bơtuah tàm hìu bơnhă ờ geh cau lơi gơtìp so sơnrang kap, mơya bi H.V.T ơm tàm sơnah ƀòn Tân An, càr Dăk Lăk neh sền gŏ so hìu bơnhă bi dê gơtìp so krơi sơ ƀơi kap lơh gơbàn kòp sơnrang den tàng bi T rơngòt ngan mờ lơh nền lam lơh hìu bơnhă lòt cit vaccine nàng rơcang lài pleh gơ bơ tờp virus. Jat bi T yal, nhai 9 pa do, hìu bơnhă sền gŏ dùl nơm so krơi bơh tàm gùng mut kap so hìu bơnhă bi dê hơ̆ sồng ntoat dô, tơnơ̆ hơ̆ so bi dê geh tềl tơnggŏ glar să, ờ bài sa, ờ ngac ngar, bi neh gròng wơl nàng jat sền mờ yal anih lơh sơnơm phan ròng in lòt ai mẫu lơh xét nghiệm. Cồng nha xét nghiệm ai gŏ, so bi dê gơ bơ tờp mờ virus sơnrang. Bơh lùp sền bơta gơ rềng bơtờp kòp, so krơi neh kap so hìu bi T dê ờ di là so tàm ƀòn mờ tơnơ̆ hơ̆ ờ gŏ tus wơl tàm ƀòn tai. Bi T pà git: “Tŭ git so hìu bơnhă dê bơtờp mờ virus sơnrang, đơs ngan añ rơngòt mờ kơlôi ngan. Tŭ hơ̆ añ sơnơng là, dilah ờ bơtuah tàm tŭ ròng mờ gơ bơ tờp den jơnau gơ lời wơl là ờ gơtùi git lài. Bè hơ̆ den tàng, tơnơ̆ tŭ geh cồng nha xét nghiệm, jơh gùt hìu bơnhă añ neh lòt tus anih kham sơm kòp nàng geh git vaccine rơcang lài kơryan kòp sơnrang. Kơnờm geh pơlam nền nòn, bol hi git loh là kòp sơnrang ngòt rơngơt ngan mơya gơtùi rơcang lài kơryan dilah cit vaccine di tŭ mờ di jơnau pơlam”.

Mùl màl geh uă cau kòp gơtìp so he ròng kap tơn. Bulah bè hơ̆, tài bơh sền ờ sơp, đơs là so hìu bơnhă pràn kơldang, ờ gơtìp kòp sơnrang den tàng ờ bài lòt cit vaccine. Jơnau gơ lời wơl là uă nhai, geh tŭ uă nam tơnơ̆ hơ̆, cau kòp hơ̆ sồng geh ală tềl tơnggŏ bơh kòp sơnrang dê. Tŭ do, broă sơm kòp ndrờm bè ờ gam ƀă tàm tai. Ƀák sìh mìng gah 2 ồng Lê Phúc – Phó Kwang lam bồ Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk pà git: “Vaccine là kuơmàng ngan rlau jơh tàm rơcang lài, kơryan kòp sơnrang tŭ do. Dilah gơtìp so sơnrang kap mờ ờ lòt cit vaccine den ngan là rơp chơt să. Vaccine tàm rơcang lài kơryan kòp sơnrang geh hòi là sơm rơcang lài. Tŭ gơtìp so kap mờ ờ hềt git nền so hơ̆ geh kòp halà ờ den niam ngan rlau jơh là pal lòt cit vaccine. Gơ wèt tàm bă kâp mờ bơta geh ngan so dê mờ ală ƀák sìh rơp geh jơnau pơlam nàng cit vaccine halà cit jơh bal vaccine mờ huyết thañ kơryan sơnrang. Mìng geh cit vaccine den hơ̆ sồng gơtùi rơcang lài pleh chơt să tài sơnrang. Jat jơnau pơlam, vaccine cit di, tơl ding den kờñ pal cit tơl 5 ding vaccine kơryan sơnrang. Broă cit tơl 5 ding rơp dong broă rơcang lài kơryan kòp sơnrang ƀă tàm. Gơ wèt mờ huyết thañ, gơ wèt mờ tàm bơta sồt să mờ bă sồt să dê, ƀák sìh rơp lơh nền broă cit huyết thanh kơryan sơnrang”.

Kòp sơnrang là dùl kòp bơtờp ngòt rơngơt, sơbơng roh ngan, tŭ do ờ hềt geh sơnơm sơm ƀời. Bulah bè hơ̆, kòp do gơtùi rơcang lài kơryan dilah làng bol tơnguh jơnau git wă, rơcang lài cit vaccine tơl ding tŭ gơtìp so mèo kap, kuah mờ gàr lòt cit vaccine jat tơngai pơrgon ai phan ròng in. Cit vaccine ờ mìng sền gàr să tờm mờ gam dong kơryan bơta bơtờp bơh virus sơnrang dê tàm mpồl bơtiàn tai, tơrmù ƀà ală jơnau gơ lời wơl pơlai soh, mờ kung cèng wơl bơta kuơ lơh sa – mpồl bơtiàn uă ngan tài priă tă nàng cit vaccine kơryan sơnrang lơyah rlau pơn drờm mờ priă tă sơm mờ ală hoàc huơr tài kòp lơh gơbàn. Broă cit sơnơm vaccine kơryan sơnrang ờ mìng là broă lơh sền gàr să tờm mờ gam là kơnòl gơ wèt mờ mpồl bơtiàn, pơgồp bơnah lam lơh ngan ngồn jơnau kờñ” Việt Nam ờ gam cau chơt tài kòp sơnrang tàm nam 2030”.

Bơh jŏ do kung gam uă làng bol kơlôi rơcang bè bơta niam vaccine kòp sơnrang den tàng ờ lòt cit rơcang kơrian mờ tŭ gơtìp phan ròng kăp. Mơya, ờ măi mok pa lơh gơguh niam bè tŭ do, vaccine ờ gam uă gơrềng tus mờ să jan mờ do là gùng dà broă lơh niam ngan nàng kơrian kòp sơnrang. Nàng git tai jơnau yal bè vaccine kơrian kòp sơnrang tŭ do bal mờ ală bơta niam mờ vaccine do cèng wơl. Cau lơh ƀăo tàm gah do neh geh dơ̆ lùp Ƀák sìh Mìng gah II ồng Lê Phúc, Phó Kwang lam bồ Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk dê:

Ơi, dan ƀák sìh pà git tài bè lơi lơh gơtìp kòp mờ tŭ gơtìp kòp sơnrang, cau kòp rơ̆p geh ală bơta tơngŏ bè lơi?

Bák sìh Mìng gah II ồng Lê Phúc: “Kòp sơnrang là kòp bơh virus kòp sơnrang lơh gơbàn. Virus kòp sơnrang ờ geh sơnơm sơm bời. Tàm hơ̆ uă ngan là tŭ virus kòp sơnrang  gơmŭt aniai tàm bồ tơngoh, chung ntìng gòr ngkời mờ tơngoh den ờ geh bơta sơnơm lơi gơtùi sơm bời mờ ndrờm bè 100% gơtìp chơ̆t. Tŭ gơtìp so sơnrang kăp, cau kòp rơ̆p geh tơngŏ tàm 3 tơngai. Tơngai sơnrờp ngan là tơngai gơdram kòp, tàm tơngai do gơ jŏ jòng bơh 1 tus 3 nhai. Tài tơngai gơdram kòp jŏ jòng den tàng làng bol ờ sền gròi, mìng kơlôi là bè ờs mơya mùl màl tàm 7 nă cau gơtìp chơ̆t pa do, geh tus 4 tàm 7 nă cau geh tơngai gơdram kòp jŏ tàm 1 nam, cau kòp bal mờ cau tàm hìu nhă ờ kah neh gơtìp so kăp tus tàm tŭ gơtìp kòp. Tơngai gơdram kòp ờ geh tơngŏ bơta lơi den tàng làng bol ờ sền gròi tŭ gơtìp so kăp ờ lòt cit vaccine. Dơ̆ bàr là tơngai sơn đờm tơngŏ gơtìp kòp. Do là tơngai gơ jŏ jòng bơh 1 tus 4 ngai, cau kòp rơ̆p geh ală tơngŏ ngòt dà, ngòt càl mờ săp ntas. Tơngai dơ̆ 3 là gơtìp kòp mùl màl, tŭ do cau kòp kơn jơ̆ ngan, digơlan là lơng puăc gùng tă nhơm, lơh gơrềng tus phan sền gàr tơngoh, tơngai do geh 2 bơta, bơta jàñ iơh geh tus 80% mờ bơta lơng să geh 20%”.

Ơi, uă cau gam kơlôi rơcang ờ bài lòt cĭt vaccine tơnơ̆ tŭ gơtìp so kăp, mèo kwàc tài rơngòt là gơrềng ờ niam bơh vaccine dê, ƀák sìh geh sơl jơnau đơs lơi bè bơta do ờ?

Bák sìh Mìng gah II ồng Lê Phúc: “Mùl màl tài bơh broă ờ rơcăng mờ ngòt bơta gơrềng ờ niam bơh vaccine dê den tàng uă cau ờ khin lòt cit. Lài do măi mok lơh vaccine kòp sơnrang bơh tơngoh đe kung gam geh sơl dùl khà ngan ngồn lơh gơrềng tus tơngoh kòn bơnus dê. Mơya, tŭ do, măi mok lơh vaccine sơnrang neh gơguh jăk, vaccine kòp sơnrang geh lơh mờ măi mok tế bào Vero là măi mok jồr kloh niam ngan, den tàng ờ geh ală bơta gơrềng tus mờ tơngoh. Di lah geh den mìng là gơrềng ờ bơh broă cit vaccine bè as, jê, gơbàn tơn tềng tiah cit bè duh să gam ală bơta gơrềng tus bè sơnơng bơh làng bol dê lài do lơh gơtìp ờ kah, lơh gơrềng tus bồ tơngoh là ờ gam geh tai. Vaccine lài do neh ờ gam ai ngui tai den tàng làng bol gơtùi iang nùs tàm broă cit vaccine”.

Ơ ƀák sìh! Bơdìh mờ broă cit vaccine den broă lơh kloh sồt tŭ gơtìp so kăp, mèo kwàc pal geh sền ngăc bè lơi?

Bák sìh Mìng gah II ồng Lê Phúc: “Rào kloh sồt là broă lơh kwơ màng ngan tàm broă rơcang kơrian mờ kòp sơnrang. Tŭ gơtìp so kăp, sồt mờng gơtìp kal ke ngan tài pal geh lơh kloh tềng sồt di pal. Pal rào sồt tềng dà sàng kloh niam, ngui đềs tho di mơ tềng sồt, pal kah bañ tho pràn lơh gơtìp sồt tai uă tài rơ̆p lơh virus kòp sơrang gơrềng tus tàm uă tiah. Bơdìh mờ dà sàng, gơtùi ngui sơƀong bè ờs nàng lơh kloh sồt. Di lah geh den gơtùi ngui ală dà lơh kloh vi khuẩn ndai bè angkôl I ốt ha là dà lơh kloh vi khuẩn (Beltadine). Is ồn gơwèt mờ sồt so kăp bañ pùt kơ̆ sồt. Di lah sồt gơtìp kal ke ir den pal tus mơ hờ hìu sơnơm nàng cau lơh sơnơm rào sồt mờ bơto sồr, pơlam cit vaccine di pal”.

Nàng rơcang kơrian kòp sơnrang, ƀák sìh geh jơnau bơto sồr lơi gơwèt mờ làng bol?

Bák sìh Mìng gah II ồng Lê Phúc: “Geh 3 jơnau bơto pơlam geh kwơ. Gơwèt mờ làng bol tŭ gơtìp so, mèo kăp pal rơcang tus hìu sơnơm nàng geh pơlam mờ cit vaccine, huyết thanh kơrian mờ sơnrang. Gơwèt mờ mpồl bơtiàn pal tơnguh broă atbồ mpồl so mờ broă glòm bơr, cit vaccine tàm mpồl so, mèo in. Bè gơnoar atbồ ƀòn lơgar pal lơh pràn tàm broă mblàng yal nàng làng bol in git pal tus hìu sơnơm cih vaccine tơnơ̆ tŭ so, mèo kăp. Bơdìh hơ̆ tai, pal geh broă lơh glài gơwèt mờ làng bol ờ lơh jăt niam broă atbồ so.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sìh!