Bơdìh mờ broă tơnguh ală broă sơndră mờ kòp, gah lơh sơnơm bơto sồr làng bol pal tơnguh uă bơta git sền gàr bơta pràn kơl dang să jan, tàm hơ̆ uă ngan là mờ kơnòm dềt, tơmù uă ngan broă di gơlan gơtờp kòp tàm uă tiah.

Kòp thủy đậu (làng bol he mờng hòi là kòp toh rơhe) là kòp gơtờp tài bơh virus thuỷ đậu lơh gơbàn. Tơngŏ gơlik loh làng bơh kòp là gơlik toh dà tàm gùt să, geh bal tàm mpiăt mờ bơr. Kòp thủy đậu gơtờp bơh cau do tus cau ndai bơh nhơm tă. Tŭ cau kòp boh bơr, bơsiă, ntas, ală ntờc dà diao geh virus geh lơh gơtờp tus cau kòp ha là bơh dà ală toh bơcah. Kàl prang, tŭ trồ tiah duh là tŭ kòp thủy đậu ƀuơn ngan gơtờp. Kòp mờng gơtìp tàm kơnòm dềt hờ đơm 15 sơnam, tàm hơ̆ uă ngan là kơnòm dềt mầm non mờ kấp dùl, tài kơnòm dềt mờng ngui bal phan nhơl.

Jăt khà kờp bơh Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk yal, bơh bồ nam tus tŭ do, gùt càr neh gŏ 44 nă cau gơtìp kòp thuỷ đậu, gơtìp rah rài tàm ală tiah. Pa do ngan là bàr tiah gơtìp kòp tàm xã Ea Kao (ƀòn dờng Buôn Ma Thuột) mờ xã Nam Ka (kơnhoàl Lăk) lơh 29 nă cau gơtìp. Jơh ală cau gơtìp kòp ndrờm là cau tàm hìu bal ha là kơnòm bơsram, bơsram tàm dùl ơdŭ, tàm dùl hìu bơsram bal.

Hìu bơsram mầm non Ea Kao (xã Ea Kao, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột), do là tiah gơtìp kòp thủy đậu, geh 3 ơdŭ mờ 100 nă kơnòm dềt gam bơsram, tàm hơ̆ neh geh rơlao 20 nă kòn dềt gơtìp kòp thủy đậu mờ geh ơm ờ lòt bơsram nàng tam cah is tàm hìu. Mơya, tàm tŭ mpồl kwang bàng lơh broă bơh Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să càr mờ Hìu sơnơm xã tus sền, jăt sền neh gŏ tai ờ uă kơnòm dềt geh tơngŏ gơlik toh dà, geh pin gơtìp kòp thủy đậu tơn tàm ơdŭ bơsram. Hìu bơsram pà git, lài mờ satềp nam 2023 geh dùl nă kòn dềt gơtìp kòp thủy đậu mờ geh cau tàm hìu nhă ai ơm ờ lòt bơsram nàng sền gàr tàm hìu. Ală poh pa do, hìu bơsram pơn jăt tai geh gŏ uă kơnòm dềt gơtìp kòp thuỷ đậu, den tàng neh yal mờ Hìu sơnơm xã nàng tus sền. Mò Tống Thị Tư, Phó Kwang atbồ Hìu bơsram Mầm non Ea Kao (xã Ea Kao, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk), pà git: Tŭ gŏ tàm hìu bơsram geh ală kơnòm dềt gơtìp kòp thủy đậu, hìu bơsram neh mhar yal mờ xã bal mờ hìu sơnơm xã mờ geh ai sơnơm nàng ƀồm lơh kloh vi khuẩn. Hìu bơsram neh bơyai lơh pơs wàs, lơh kloh vi khuẩn jơh hìu bơsram, ơdŭ bơsram, phan nhơl, phan ngui să tờm bơh ală kơnòm bơsram, pìh kloh jơh ồi, bềl, kơmùng mờ ìs tềng trồ tơngai duh. Broă lik nhơl chờ kung geh tàm pơdar bal bơh tơl ơdŭ bơsram tài ngòt gơtờp tàm bơrlŭ bal bơh kờm bơsram do tus hờ kơnòm bơsram ndai, den tàng ờ ai kơnòm dềt lik nhơl dùl dơ̆ lĕ bal.

Lŏ H’ Uông, kis tàm ƀòn Tơng Jŭ, xã Ea Kao geh kòn ùr 5 sơnam gam bơsram tàm hìu bơsram mầm non Ea Kao mờ gơtìp kòp thủy đậu. Lŏ ờ sŭk ngan tus mờ bơta pràn kơl dang să jan bơh ală kơnòm dềt dê, tài bơdìh mờ kòn ùr gam gơtìp kòp, lŏ gam geh 1 nă kòn klao 3 sơnam pah ngai mờng nhơl bal mờ bi ùr. Lŏ H’ Uông pà git, bàr nă oh mờ mi nhơl bal sùm, den tàng bŭ lah bi ùr gơtìp kòp mè bèp kung ờ gơtùi kơrian 2 nă oh mờ mi tìp bal, nhơl bal. Lŏ ờ hềt git pal lơh bè lơi bơdìh mờ broă lơh ngan sền gàr 2 nă kòn niam, rào, um kloh pah ngai, bơtơl phan sa bơkah ai jơh 2 nă kòn in bal mờ trồ mang ai 2 nă oh mờ mi bĭc is. Să tờm neh geh tŭ gơtìp kòp thủy đậu mờ gơlời uă pơnời tàm muh măt, den tàng lŏ H’ Uông ngòt ngan là kòn ùr kung gơtìp bè lŏ dê sơl. Tŭ geh lùp nđan lah ờ cit sơnơm vaccine rơcang sơndră mờ kòp thủy đậu ai kòn in, lŏ H’ Uông pà git, tài hìu ờ geh uă priă den tàng lŏ ờ sền gròi tus mờ broă do. Lŏ H’ Uông yal: Pơgăp mờ do 3 ngai kòn ùr gơtìp duh să di mơ, gơlik toh dà, ngai sơnrờp gŏ añ neh cèng kòn lòt kham mơ. Ƀák sĩ đơs là añ neh gŏ mhar, di tŭ den tàng ƀák sĩ kham, ai sơnơm, tàm hơ̆ geh bal sơnơm pih mờ sơnơm hùc. Tŭ sền gàr kòn tàm hìu, añ git là geh sền gàr kòn ùr sùm nàng gŏ di tŭ tài kòp do ngòt rơngơ̆t ngan, ƀák sĩ kung bơto pal sền, hùc bơtơl dà ai kòn ùr in, pih sơnơm, ai kòn ùr in hùc uă dà, lơh dà plai chi, ai sa uă biăp, um kloh pah ngai, pìh phan kòn ùr in hơ̆ sồng ìs tàm tiah trồ tơngai duh. Añ git kòp do ngòt rơngơ̆t ngan mờ kung kơ̆p kờñ dà lơgar geh ai tơl bơta niam nàng ală kòn dềt in geh cit sơnơm vaccine ờ sa priă.

Tơnơ̆ mờ tŭ gŏ ală kơnòm dềt gơtìp kòp thủy đậu tàm xã Ea Kao, gah lơh sơnơm neh mhar lơh jăt broă rơcang sơndră mờ kòp gơtờp, mờ bơyai lơh ƀồm sơnơm Chloramin B nàng lơh kloh vi khuẩn tàm hìu kơnòm dềt gơtìp kòp mờ hìu bơsram mẫu giáo; ai sơnơm Chloramin B, bơto sồr cau tàm hìu geh kòn dềt gơtìp kòp bal mờ hìu bơsram lơh kloh vi khuẩn pah ngai, mờ tơnguh broă mblàng yal tàm loa, rơjô, lơh pràn broă tơnguh jơnau git wă bơh làng bol dê tàm broă rơcang sơndră mờ kòp gơtờp. Ƀák sĩ Nguyễn Đình Thảo, Kwang atbồ Hìu sơnơm xã Ea Kao, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk pà git: Tàm tơngai bơh satềp tus tŭ do, bơta kòp thủy đậu gơtìp kal ke tàm xã tài geh uă là ală kơnòm dềt tàm ƀòn, broă lơh kloh niam tiah kis ờ hềt geh sền gròi mờ tŭ gŏ ală kơnòm dềt gơtìp kòp, cau tàm hìu kung ờ hoan yal gah lơh sơnơm in sơl. Mìng tŭ gơlik geh uă kơnòm dềt gơtìp kòp hơ̆ sồng geh yal. Tŭ geh dờp jơnau yal bè kòp gơtờp, hìu sơnơm neh mhar mblàng yal bè bơta kòp gơtờp kung bè broă rơcang sơndră mờ kòp tàm loa, rơjô xã dê. Mờ pơrjum yal ai 14 nă cau lơh sơnơm lơh broă bal nàng yal bè kòp do bal mờ broă rơcang sơndră mờ kòp, ală cau pal cèng kòn dềt tus hờ hìu sơnơm nàng kham mờ sơm kòp.

Virus lơh gơtìp kòp thủy đậu geh rơndăp tàm mpồl virus gơtờp pràn, di lah ờ hềt cit sơnơm vaccine mờ tìp bal mờ cau gơtìp kòp den broă di gơlan gơtìp kòp là uă ngan. Tơnơ̆ mờ tŭ tàm càr neh gŏ tiah gơtìp kòp thủy đậu, Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr neh đơng lam hìu sơnơm ală kơnhoàl, thị xã, ƀòn dờng tơnguh broă gròi sền, bơyai lơh tus sền kòp tàm tiah geh cau gơtìp kòp; tàm hơ̆ pal rơcang kah ngan tus ală hìu sền gàr kơnòm dềt, hìu bơsram mẫu giáo, hìu bơsram kấp 1, kấp 2, kấp 3 mờ tàm ờ uă tiah di gơlan gơtờp kòp uă nàng yal lài kòp gơtờp gờñ. Tŭ geh cau gơtìp pin kòp thủy đậu pal tam cah is, lơh jăt broă geh ai, bañ lời kòp gơtờp, tơmù ờ uă ngan bơta di gơlan gơlik, bañ lời cau gơtìp chơ̆t. Bal mờ hơ̆, pơgồp bal niam mờ gah bơto bơtê mờ bơsram tàm broă lơh jăt ală broă rơcang sơndră mờ kòp gơtờp tàm ală hìu bơsram, mờ rơcang tơl sơnơm, hoá cất, phan lơh broă, cau lơh broă nàng rơcang lài tŭ kòp gơtờp gơlik geh.

Trồ tiah duh sùh ìo tŭ do ƀươn ngan ai broă gơbàn mờ lơh bơtờp virus lơh bơtờp kòp thủy đậu. Bulah là kòp ờ kơn jơ̆ mơya dilah ờ đal gĭt gờñ mờ sền gàr dipal, kòp kung digơlan gơbàn kơn jơ̆ sơl. Nàng ală mè bèp in gĭt loh bè bơta kòp do kung bè gĭt broă rơcăng pleh mờ sền gàr kòn dềt bơtờp kòp, Mpồl Cau mờng cih jơnau do neh geh dơ̆ tơm bơh bơr mờ Tiến sĩ, ƀak sĩ mò Trần Thị Thúy Minh, Kwang ătbồ Khoa Kơnòm dềt tơrgùm bal Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên.  

Ơ ƀak sĩ, dan ƀak sĩ pà gĭt bè kòp thủy đậu geh ală bơta gơ tơnggŏ lơi mờ gùng lơh bơtờp kòp thủy đậu ?

Ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh: Thủy đậu là kòp sùm gơbàn tàm kơnòm dềt mờ geh bal tàm cau dờng. Kòp bơh virus lơh gơbàn, sùm gơbàn tàm ală cau gơtìp gơmù bơta pràn ờ bơtờp kòp mờ ờ hềt geh cĭt vaccine. Do là kòp gơ tơnggŏ tềng kơltau mờ ală phan tàm dơlam să jan. Bơh sơnrờp tŭ kòn dềt ơm rềp mờ cau bơtờp kòp thủy đậu pơgăp bơh 1 tus 2 poh rơ̆p geh tềl tơnggŏ mrềt tàm să, gơdan hă, duh să, tơnơ̆ hơ̆ geh ală toh dơkiăt gơlik tềng muh mat tơnơ̆ hơ̆ gơ rề tus bồ, ngko, să jan, tê, jơng. Kòp bơtờp bơh 2 tus 3 ngai tơnơ̆ hơ̆ geh ală toh dơkiăt gơ plŏk is nsàp, lơh gơbàn pơnời geh tiah hòi là tài mờ gơ roh thĭt tàm pơgăp bơh 3 tus 4 ngai tơnơ̆. Uă ngan kòp thủy đậu rơ̆p lời wơl pơ nời tơnơ̆ hơ̆ dilah ờ geh sền gàr niam, bơdìh hơ̆ tai, bàr pe nă cau kòp digơlan gơtìp kơn jơ̆ bơh kòp thủy đậu dê. Thủy đậu lơh bơtờp bơh gùng tă nhơm mờ tam tìp kơltau tàm ală toh kiăt sồt mồr tài bơh gơ prồ dà (gam hòi là toh dà) lơh gơbàn.

Kòp thủy đậu gơrềng tus pràn kơldang să jan cau bơtờp dê bè lơi ơ ƀak sĩ ?

Ƀak sĩ Trần Thị Thúy Minh: Gơwèt mờ bàr pe nă cau, ngan là kơnòm dềt, cau gơmù bơta pràn ờ bơtờp kòp, cau bơtờp ală kòp jŏ nam tŭ bơtờp kòp thủy đậu rơ̆p lơh gơbàn kơn jơ̆ tus as sồt kơndoh tơngoh, as sồt klờm soh, mờ ală bơta gơbàn kơn jơ̆ do digơlan lơh gơlik bơta ngòt rơngơ̆t tus màng kis halà lời wơl ală bơta aniai tơnơ̆ do. Uă ngan kơnòm dềt bơtờp kòp rơ̆p gơlời wơl pơnời lơh gơrềng tus bơta hàng să jan. Gơ jăt tàm bơta kòp gơbàn kơn jơ̆ halà nggờc, neh geh cĭt vaccine halà ờ mờ bơta pràn sơndră kòp bơh kơnòm dềt dê mờ ală bơta gơbàn aniai kơn jơ̆ digơlan uă halà dùl êt.

Ƀak sĩ geh sơl bơta kờñ bơto tơngkah lơi gơwèt mờ mè bèp in tŭ sền gàr kơnòm dềt gơtìp kòp thủy đậu tàm hìu taih?

Ƀak sĩ Trần Thị Thúy Minh: Gơwèt mờ broă sền gàr kơnòm dềt gơtìp thủy đậu, bơdìh mờ broă tơrmù duh să, hùc sơnơm jăt sră ai gơnoar ngui sơnơm bơh ƀak sĩ dê den broă sền gàr ală toh sồt tềng kơltau kwơmàng ngan. Tài bơh pơnời sồt aniai kơltau dilah ờ geh sền gàr kơrhia, gơtìp mồr ndơng, pơnời tơnơ̆ do rơ̆p ờ niam ngan mờ digơlan sơlơ bơtờp tai kòp lơh gơbàn sồt ndơng ală phan ndai tàm să jan. Broă sền gàr sồt mồr aniai tềng kơltau ai kòn dềt bơtờp kòp thủy đậu in pal gàr sàng goh ală sồt mồr aniai tềng kơltau gơ prồ dà, gơtùi ngui sơnơm bong sồt dilah geh bơtờp tai kòp mờ ờ bong ală phan tềng ală tềl sồt gơ prồ dà. Tŭ ală toh gơ prồ dà geh tềl tơngŏ ndơng pal geh bơto pơlam ngui broă lơh sơm ndơng nàng pleh broă lơh sồt aniai ală pơnời uă rlau lơh gơbàn pơnời, lơh bơtờp tai kòp ală phan ndai tàm să jan. Gơwèt mờ kòp thủy đậu, ờ gŏ kơryan ir um dà mờ sơlơ̆u wơl sơlơ jùt ràu sàng goh kơnòm dềt in sơlơ niam. Bè phan sa bơkah tơl pràn, pal ai kơnòm dềt in sàu sa dipal, wil tơl ală phan sa bơkah tơl pràn dipal mờ sơnam deh, hùc uă dà. Dilah ală tŭ sền gàr, kơnòm dềt duh să uă sùm ờ gŏ gơmù, geh ală tềl tơngŏ bồ tơngoh bĭc sùm, hòi guh bĭc ờ jai guh, gơtuh hă, rơtơ̆t să, tă nhơm kal ke...den pal jun kơnòm dềt tus hờ hìu sơnơm gơ in di tŭ.

Ƀak sĩ geh jơnau bơto sồr lơi gơwèt mờ mè bèp nàng rơcăng sơndră kòp thủy đậu ai kơnòm dềt in ơ mò?

Ƀak sĩ Trần Thị Thúy Minh: Bơtuah bơh sơnrờp là thủy đậu tŭ do neh geh vaccine rơcăng sơndră kòp. Den tàng bè hơ̆, mè bèp pal ai kơnòm dềt in lòt cĭt nàng lơh geh ai kơnòm dềt in bơta pràn ờ bơtờp kòp rơcăng lài gơwèt mờ kòp do. Dơ̆ 2 là nàng kơnòm dềt ờ huan bơtờp kòp, ờ gŏ di ai kơnòm dềt in nhơl halà ơm rềp mờ ală cau sền gàr halà ală cau gam bơtờp kòp thủy đậu. Dơ̆ pe là tŭ pin kòn bơtờp kòp thủy đậu den pal jun kơnòm dềt tus hờ hìu sơnơm nàng geh kham, sơm kòp di tŭ.

Ơi, dan ưn ngài ƀak sĩ uă ngan!