Jăt Kwang atbồ hìu sơnơm, tŭ do khà cau kòp tus kham, sơm kòp tàm hìu sơnơm, bơdìh hìu sơnơm ndrờm gơguh uă rơlao bàr dơ̆ pơn drờm mờ lài satềp. Mìng là cau kòp gơtìp ală bơta kòp jŏ tơngai bè gơguh huyết áp, ung thư, kòp leh, kòp kòl bơcah gùng mhàm tơngoh, kòp plai nùs, gùng mhàm, kòp đồm sơdàng... mờ kòp tàm gùng tă nhơm bè: kòp as sồt klờm soh, kòp hian, kòp as sồt tàm gùng tă nhơm... Ƀák sĩ Nguyễn Đại Phong, Kwang atbồ Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git: “Tŭ do, hìu sơnơm neh tơnguh sơnơm kung bè phan lơh broă, măi mŏk, ală broă kham, sơm kòp nàng di pal mờ broă kờñ bơh làng bol dê. Mờr tus ngai satềp, khà cau kòp geh di pơgăp 700 nă. Tơnơ̆ satềp tàm ngai 04 ngai 05 satềp khà cau kòp sơn đờm gơguh mờ tŭ do geh di pơgăp rơlao 1 rơbô 200 nă cau kòp gam sơm kòp”.

Jăt ală ƀák sĩ yal, nùs nhơm bơh làng bol dê mờng pleh mờ broă tus tàm hìu sơnơm tàm ală ngai rềp mờ satềp mờ tàm satềp, mìng ờ kờp ală tŭ gơtìp kòp jal mhar. Den tàng, tơnơ̆ mờ satềp, khà cau kòp mŭt piam tàm hìu sơnơm gơguh mhar. Mơya, broă ơm ing tus piam kòp tàm hìu sơnơm tŭ bơta pràn kơl dang să jan gơtìp kòp lơh kòp sơlơ jroă rơlao, kal ke tàm broă sơm bời, geh tŭ gơtìp ngòt rơngơ̆t tus mờ màng kis. Ờ hềt đơs tus trồ tiah duh mrềt tam gơl mhar tàm ngai, ală cau geh să jan ờ pràn ƀuơn ngan gơtìp mrềt mŭt, gơtìp virus mŭt.

Bè ồng Phạm Văn Sơn (86 sơnam) kis tàm kơnhoàl Krông Păc, càr Dăk Lăk. Bơh lài satềp, ồng Sơn neh tơngŏ glar tàm să, sào sa ờ gơmŭt, mờng bơsiă trŭ trồ mang, mơya tài ngòt mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm tŭ nam pa satềp tus den tàng ồng lơh ngan ơ̆t. Pơgăp mờ do 2, 3 ngai gŏ să jan ồng ờ pràn tai, hơ̆ sồng cau tàm hìu nhă cèng ồng lòt kham. Ồng Phạm Văn Khanh, kòn klao ồng Sơn pà git: “Pơgăp mờ do 2, 3 ngai, ồng ờ gơbài sào, broă lòt rê, ntào, nggui ndrờm pal geh cau đơng, dùl đah tê ờ gơtùi ơwañ. Tŭ gŏ bè hơ̆, hơ̆ sồng cau tàm hìu nhă cèng ồng mŭt tàm hìu sơnơm. Bơh broă kham, sền nàng git kòp, ƀák sĩ pà git ồng gơtìp ờ niam tơngoh, lơh ờ niam tàm gùng tă nhơm, gơtìp kòl bơcah gùng mhàm di mơ. Bơh ngai mŭt piam tàm hìu sơnơm tus tŭ do ờ gơtùi đơs mờ kung ờ sào sa lơi tai”.

Tềng đăp mờ bơta khà cau kòp gơguh mhar, Mpồl kwang atbồ hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên neh geh rơndăp broă lơh di pal ndrờm bal. Jăt mờ hơ̆, sồr Khoa kham kòp tam cah, wă cau kòp nền nòn. Tơnguh cau lơh broă, anih kham geh cau kòp gal nàng gàr niam tơl anih kham kòp ờ uă ir jăt mờ khà geh ai, ai kwang bàng lơh broă bơdìh jơ nàng bơsong broă lơh tòm tàm ngai. Phan kông nghệ thông tin sùm geh gàr niam nàng bơsong ală sră nggal geh mhar. Ală khoa rềp mờ kòp lài ngan rơcang lài măi mŏk nàng siêu âm, xét nghiệm, gàr niam, di tŭ bè tơngai bal mờ bơta niam kỹ thuật ai cau kòp in. Ală Khoa kòp lài ngan ai ală anih piam kòp di pal, tơmù mờ bañ lời cau kòp pal bĭc piam bal dùl nơm jơnờng, hòi jà, tơnguh cau lơh broă di lah kờñ, kwang đơng lam ală khoa, cơl dŭ lơh broă tơnguh broă sền gròi, jăt sền di pal mờ bơta kờñ lơh broă. Mpồl kwang atbồ bal mờ ală anih lơh broă geh gơnoar sùm sền gròi mờ lam broă lơh tàm ală khoa nàng di tŭ đơng lam, bơsong ală bơta kal ke, gàr niam cau kòp in geh sền gàr, sơm kòp di tŭ, geh cồng nha mờ di nùs làng bol.

Bal mờ broă kham, sơm kòp bal, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên gam sền kwơ tus broă rơcang sơndră mờ sơm kòp Kovid-19. Nàng tơmù ờ uă ngan bơta gơtờp bơh kòp Kovid-19, hìu sơnơm neh ai tiah kham rơwah bơh mpồng mŭt tơn, di lah geh cau gơtìp pin pơrdah ha là geh cau gơtìp kòp Kovid-19, cau kòp geh cèng tus khao sơm kòp krơi is. Tŭ do, Hìu sơnơm tiah Tây Nguyên kung gam geh sùm 2 nă cau sơm kòp cau kòp Kovid-19 tàm Khoa Truyền ñiễm mờ Khoa Hồi sức tíc kựk sơndră mờ khih. Ƀák sĩ Nguyễn Đại Phong, Kwang atbồ Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git tai: “Jơh ală cau kòp mŭt tàm hìu sơnơm bol añ geh rơwah mờ lơh ngan lơh bè lơi bañ lời cau gơtìp kòp Kovid-19 mŭt tàm anih kòp. Den tàng bol añ neh ai rơwah tơn bơh hờ bơdìh mpồng, di lah geh gơtìp pin den geh cèng tus khoa truyền ñiễm. tơngai do, khà cau gơtờp kòp Kovid-19 gơmù, mìng gam hờ đơm 10 nă cau”.

Tơngai tus, càr Dăk Lăk geh bơyai lơh Chờ kơphe. Do là dơ̆ kờñ lòt rê, tìp bal bơh làng bol bơh ală càr, ƀòn dờng, ù tiah gơguh mờ geh uă broă lơh tơrgùm gal cau, den tàng do là dơ̆ nàng ală kòp gơtờp lơh gơtờp. Den tàng, ală ƀák sĩ bơto sồr làng bol pal sền gròi, rơcang lài lơh jăt ală broă sền gàr, tơnguh uă bơta pràn kơl dang să jan, bè: bañ tìp mờ ală cau geh tơngŏ gơtìp ală kòp gơtờp bè: kòp nggù, kòp tàm gùng tă nhơm, kòp jê ndul gơjroh, kòp sởi, rubella, kòp rang... tơmù tus tàm ală tiah gal cau; sào sa tơl bơkah, gàr tơl phan sa, tơnguh uă bơta pràn sơndră mờ kòp; gàr kloh niam phan sa, ờ sa phan sa ris, tiết cañ, ờ sa poăc phan sa gơtìp kòp, chơ̆t mờ ờ git loh anih ròng mờ lơh poăc... Kwơ màng, tŭ geh tơngŏ pin gơtìp geh cau kòp, pal tus mơ hờ hìu sơnơm nàng geh kham di tŭ.

Trồ tiah tam gơl nisơna ƀuơn ngan lơh cau dờng sơnam, cau geh bơta ờ pràn bơtòp kòp ờ uă, ngan là ală cau geh kòp tàm să ƀuơn ngan gơbàn kòp. Den tàng, nàng rơcang lài gròi sền, tơnguh bơta pràn kơldang să jan ai cau dờng sơnam in, mpồl cau cih jơnau đơs do neh geh dơ̆ lùp ƀák sĩ Võ Thị Diệu Hà, Khoa kòp cau dờng sơnam, hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên.

Ơ ƀák sĩ, trồ tiah tam gơl nisơna bè tŭ do den cau dờng sơnam ƀuơn gơbàn ală bơta kòp lơi?

Ƀák sĩ Võ Thị Diệu Hà: “Trồ tiah tam gơl den bơta pràn ờ bơtờp kòp bơh cau kra dê sơlơ ờ sô rlau. Sùm den khi ƀuơn gơbàn ală bơta kòp bè gùng tă nhơm là uă. Pơn yơu bè as sồt klờm soh, ală dơ̆ pràn rlau bơh as sồt klờm soh dê là klờm soh gơ kòl jŏ nam, hian phế quản, digơlan as sồt gùng tă nhơm hờ đang. Dơ̆ 2 là bơta bè gùng tơngoh bè gơ drồl mhàm tơngoh. Tŭ do, khoa bol hi dê gam geh uă ngan cau kòp bè do. Bơdìh hơ̆ tai, gam geh 2, 3 bơta kòp bè gùng lơh lề phan sa, pơn yơu bè as sồt tụy kơn jơ̆ mhar, gơlik mhàm gùng lơh lề phan sa. Ală cau kòp piam kòp jŏ jòng sơlơ geh uă bơta rlau bè sồt mồr gùng dà đồm”.

Ơ ƀák sĩ, broă sơm kòp ai cau dờng sơnam in geh kal ke lơi halà ờ?

Ƀák sĩ Võ Thị Diệu Hà: “Broă sơm kòp ai cau dờng sơnam in den kal ke rlau mờ cau kơnòm să. Lài ngan là tài bơta pràn ờ bơtờp kòp ờ sô. Bơta uă kòp, uă sơnơm tàm cau dờng sơnam. Hơ̆ là 1 nă cau dờng sơnam ờ mìng gơbàn dùl bơta kòp lơm ờ, mờ sùm geh 2 bơta kòp rlau hơđang. Broă ngui sơnơm gơtìp uă kal ke, pơn yơu bè sơm kòp do den gơ rềng tus kòp ne. Pơn yơu geh cau gơlik mhàm gùng lơh lề phan sa, tàm să mùl neh geh kòp bè gùng mhàm plai nùs. Gơlik mhàm gùng lơh lề phan sa den ờ gơtùi ngui sơnơm dră wơl bơta klac mhàm, bè hơ̆ den ƀák sĩ pal kơlôi sơnơng nàng ngui sơnơm gơ in dipal mờ cau kòp”.

Broă git gŏ jơla mờ kwi kuơ tàm broă jun cau kòp lòt kham geh lơh gơ rềng bè lơi tus pràn kơldang să jan cau kòp dê, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Võ Thị Diệu Hà: Ală cau kwi kuơ ờ bài lòt kham sùm mut tàm hìu sơnơm tŭ kòp neh kơn jơ̆, sơm kòp den gơtìp kal ke uă rlau, tơngai piam kòp tàm hìu sơnơm jŏ jòng, kờp dŭ lài kòp gơbàn ờ niam mờ neh geh uă cau kòp gơbàn ờ pràn gùng tă nhơm, gơmù huyết áp, ờ gam kah rơngal, ờ ngac ngar tai tài cau tờm hìu bơnhă jun mut tàm hìu sơnơm jơla ir”.

Ƀák sĩ geh jơnau pơlam bè lơi nàng sền gàr pràn kơldăng să jan cau dờng sơnam in sơl?

Ƀák sĩ Võ Thị Diệu Hà: Geh uă ngan bơta nàng tơnguh bơta pràn ờ bơtờp kòp ai cau dờng sơnam in, tàm hơ̆ bơta kuơ màng là phan sa tơl pràn. Pal sền gròi rlau tai tus broă sàu sa tơl pràn ai cau kòp in, dong sa bơkah. Pơn yơu bè bơ tơl phan đạm, đạm den geh tàm poac ka, pal sa poac kò uă rlau mờ poac pơrhê. Poac kò bè ka, iar, ơda. Ờ huan sa poac pơrhê bè poac kơnrồ, poac sur, tơngi phan kis. Tài ală phan do geh lơh gơlik tơngi ờ niam uă rlau, lơh gơ rềng tus gùng mhàm plai nùs bơh cau kòp dê. Bơ tơl ală bơta vitamin, phan xơ. Jơnau kờñ canxi tàm cau dờng sơnam uă mơya khà tơmut tàm să ờ tơl den tàng pal bơ tơl ală phan sa geh canxi bè: dà toh ris, dà toh sràt, ală bơta phan dà lềng. Bơdìh hơ̆ tai là bơta vi cất, cau kòp dờng sơnam mờng ờ tơl vi cất, pơn yơu bè ờ tơl sắt, ờ tơl sắt lơh gơbàn ờ tơl mhàm, pal ñô sa wil tơl rlau. Sa ală bơta biap dà jù rlau, ală bơta gar, poac… halà bơ tơl mờ sơnơm nàng tơl jơnau kờñ. Bơdìh hơ̆ tai, gơ jat tàm bơta kòp bơh cau kòp dê mờ ƀák sĩ geh pơlam broă lơh tàp pràn să jan dipal. Pơn yơu bè tàp yoga, tàp rơ hềp, tă nhơm, lòt jơng… Cau dờng sơnam pal lòt kham pràn kơldang să jan jat tơngai hơ pơrgon, gròi sền niam ală bơta kòp jŏ nam, pơn yơu bè huyết áp, đồm sơdàng. Kuơmàng là pal cit sơnơm vaccine rơcang sơndră kòp cau dờng sơnam in, bè: nggụ, sơnơm vaccine phế kầu, vaccine bạc kầu, bơsiă ngkròk bè iar, uốn ván, as sồt klờm B… ală bơta sơnơm vaccine do geh dong uă ngan tàm broă tơnguh bơta pràn ờ bơtờp kòp ai cau dờng sơnam in.

Ơi, dan ưn ngài ală jơnau yal tơnggit bơh ƀák sĩ dê!