Jăt jơnau yal bơh Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să (CDC) càr Dăk Lăk dê, bơh bồ nam tus tŭ do, càr Dăk Lăk gŏ 445 nă cau gơtìp kòp HIV pa, tơnguh khà cau gơtìp kòp HIV tus 3 rơbô 451 nă. Sơnah ƀòn Buôn Ma Thuột là tiah geh cau gơtìp kòp HIV uă ngan càr. Jăt ƀák sìh Nguyễn Thị Vinh, Lam bồ Gah rơcang kơrian mờ kòp HIV/AIDS càr Dăk Lăk yal: ală nam pa do, bơta gơtờp kòp HIV tàm càr neh geh bơta tam gơl bè rùp rài, lài do kòp HIV mìng gơtờp bơh gùng mhàm den tŭ do gơtờp bơh gùng bic bài ờ kloh niam geh uă ngan; tàm hơ̆, gơtờp uă ngan tàm mpồl cau bic bài cau klao mờ cau klao gam kơnòm gơguh mhar, geh 1 bơnah 3 tàm khà cau gơtìp kòp pa. Ƀák sìh Nguyễn Thị Vinh pà git: “Tàm 445 nă cau gơtìp kòp HIV geh gŏ gơtờp pa den geh tus 121 nă cau bic bài cau klao mờ cau klao. Ală cau do tàm sơnam gam kơnòm ngan mìng bơh 25 tus 49. Ală cau do kis mờ cau tir, bic bài ờ kloh niam den tàng lơh gơtờp kòp HIV. Ală cau do kal ke ngan kờñ geh gŏ nàng mblàng yal, lam tus hìu sơnơm xét nghiệm tài ală cau do pleh ha là ngòt ƀàs sìl mờ ală cau tàm mpồl bơtiàn”.

Bè bi P là dùl nă cau kờñ đơs pơniơu. Tài pin dờn mờ cau tir bơh bi dê den tàng pah tŭ bic bài, bi P ờ ngui ală bơta phan lơi nàng kơrian kloh niam. Pơgăp mờ do 4 nam, să jan bi geh tơngŏ rơgai mờ ờ git loh tài bơta lơi, gơtìp kòp bè ờs sùm den tàng bi P neh lòt xét nghiệm mờ cồng nha geh gŏ mờ kòp HIV. Tŭ hơ̆, bi P gơtìp moăt ngan, nùs nhơm ờ niam, ngòt bàs sìl mờ cau tàm mpồl bơtiàn mờ tam cah is să tòm. Tơnơ̆ mờ hơ̆, bi tus Gah rơcang kơrian mờ kòp HIV/AIDS, Anih Gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk nàng geh dong kờl pơlam. Kơnờm mờ broă lam sồr, pơlam niam bơh ală ƀák sìh dê, nùs nhơm bi P neh niam rơlao, pơgồp bal niam tàm broă sơm kòp, den tàng tŭ do bơta pràn kơl dang să jan neh niam. Bi P pà git: “Tŭ lài añ bic bài mờ cau klao bal. Dùl tơngai tơnơ̆ tài kơlôi rơcang ir den tàng añ neh lòt xét nghiệm mờ gŏ să tờm añ neh gơtờp kòp HIV bơh cau tir dê. Tŭ gơtìp kòp pơgăp mờ do 4 nam añ kơlôi rơcang ngan, mơya tŭ tus Anih do geh ală ƀák sìh pơlam, kham, dong kờl jơh nùs ngan bơh ƀák sìh dê. Geh tơngŏ tŭ pa gơtìp kòp là mờng kòp, rơgai să, nùs nhơm kơlôi rơcang ngan mờ gơlơh bè ngòt. Mơya ƀák sìh tàm do neh jơh nùs, mblàng mờ đơs loh làng ngan bè gùng dà gơrềng tus mờ kòp, kung bè broă rơcang kơrian mờ kòp bal mờ broă sơm kòp, den tàng añ gơlơh iang nùs rơlao”.

Kung jăt ƀák sìh Nguyễn Thị Vinh yal, ală cau gơtìp kòp HIV tài bic bài cau klao mờ cau klao tus tàm Gah rơcang kơrian kòp HIV/AIDS càr Dăk Lăk sơm mìng là khà ờ uă ngan tàm khà uă cau gơtờp kòp tàm mpồl bơtiàn. Geh bơh broă ngòt ƀàs sìl mờ mpồl bơtiàn ờ kờñ mờ broă bic bài cau klao mờ cau klao, den tàng broă bic bài bơh cau klao mờ cau klao mờng gơtìp lơh ndơ̆p ndơr ngan. Ală cau do pal pồn den tàng geh uă tŭ ờ geh broă rơcang lài tŭ bic bài, lơh kong gơtìp mờ uă bơta gơtờp bơh gùng bic bài.

Uă cau gam đơs là mìng geh bic bài mờ cau cau klao mờ cau ùr hơ̆ sồng lơh gơtờp kòp, mơya ală cau jăk gah lơh sơnơm pà git, bic bài cau klao mờ cau klao lơh khà gơtờp kòp HIV gam uă rơlao mờ bic bài cau klao mờ cau ùr. Cau klao bic bài mờ cau klao tàm gùng đì ndul ƀuơn ngan gơtìp sồt, bơh tềng sồt do lơh geh “ală tiah” ƀuơn nàng gơmŭt bơh HIV dê bal mờ uă kòp ndai bè: viên gan B, C, giang mai, kòp hoa liễu, kòp ntờr iar… Tàm hơ̆ uă ngan là ală cau bic bài cau klao mờ cau klao mờng ờ đềt mềr mờ 1 nă cau, ală cau do geh uă cau tir nàng bic bài, den tàng mìng geh dùl nă cau gơtìp HIV den mhar ngan lơh gơtờp tus mờ ală cau ndai.

Tŭ do, broă ờ ndrờm gơwèt mờ ală cau gơtìp HIV đơs bal mờ mpồl cau bic bài cau klao mờ cau klao kung gam geh uă. Den tàng, uă cau klao bic bài mờ cau klao mờng kis ndơ̆p ngan, ờ khin tơlik nùs nhơm mùl màl să tờm, ờ khin tìp mờ ală broă lơh sơnơm nàng xét nghiệm HIV, lơh gơtìp kal ke tàm broă gŏ gờñ kòp. Tŭ HIV ờ gŏ gờñ, sơm kòp di, tơl mờ di tŭ den virus HIV rơ̆p gơguh uă rơlao ngan, lơh bơta pràn kơl dang să jan cau kòp mhar gơmù, lơh ờ sô să.

Tŭ do sơnơm kơrian virus ARV ngui nàng sơm cau gơtìp HIV in, tàm hơ̆ geh 3 bơnah tàm dùl nai sơnơm, den tàng kung ƀuơn ngan tŭ cau kòp hùc, cau kòp mìng hùc pah ngai dùl nai tàm dùl tŭ geh ai mờ hùc ndrờm sùm jơh rài kis den bơta pràn kơl dang să jan cau kòp rơ̆p gơguh niam mờ lơh broă bè ờs. Den tàng, bơta kwơ màng ngan là tơl nă cau pal git sền gàr să jan is, rơcang lài jơnau git wă ha là tus tàm ală hìu sơnơm nàng lùp mờ git jơnau yal bè broă rơcang kơrian kòp HIV.

Bơta kwơ màng là ală cau gam kơnòm să pal bơ̆t bơtàu rài kis niam, pleh ngài mờ ală bơta ờ niam tàm mpồl bơtiàn, bic bài kloh niam. Bè đah gah lơh sơnơm, nàng tơnguh uă cồng nha broă rơcang kơrian kòp HIV/AIDS tàm mpồl cau kơnòm să tŭ do, tàm hơ̆ uă ngan là mpồl cau bic bài cau klao mờ cau klao, Gah rơcang kơrian kòp HIV/AIDS pơn jăt tai lơh pràn broă mblàng yal, pơlam ală cau do in; bơto sồr ală cau do tus gờñ mờ ală broă lơh drơng ala lơh sơnơm. Tus bal pơlam ală cau bic bài cau klao mờ cau klao là pal geh sùm broă bic bài kloh niam, ngui sơnprồm kao su di pal nàng rơcang pleh mờ gơtờp kòp HIV mờ ală kòp gơtờp bơh gùng bic bài, mìng bic bài đềt mềr mờ dùl nă cau tir.

Bơta kuơmàng bơh broă git gŏ, sơm kòp HIV gờñ dê

HIV là dùl bơta virus lơh aniai tơn, lơh ờ pràn bơta pràn ờ bơtờp kòp să jan dê. Tŭ gơ tam gơl tus tơngai dut ndơl, HIV rơp tam gơl gơs AIDS mờ jơnau pơhìn uă ngan lơh gơbàn chơt să. Geh uă jơnau lơh bơtờp kòp HIV, tàm hơ̆ geh bơta cau klau bic bài mờ cau klau. Nàng git loh bơta bơtờp HIV tàm bơta cau klau bic bài mờ cau klau, ƀák sìh mò Huỳnh Thị Hồng Sinh, gah rơcang kơryan kòp HIV/AIDS – Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk rơp geh jơnau tam pà mùl màl. jà…

- Niam să ƀák sìh, ơ ƀák sìh, bơta bơtờp HIV bơh bơta cau klau bic bài mờ cau klau tŭ do taih?

Bák sìh Huỳnh Thị Hồng Sinh: Bơta bơtờp HIV bơh bơta cau klau bic bài mờ cau klau tàm càr Dăk Lăk gam gơlik geh uă ngan. Cau kòp tus mờ gah rơcang lài kơryan kòp HIV/AIDS tàm 10 nă den geh bơh 3 tus 4 nă là cau nggùl ùr nggùl klau. Cau kòp tus mờ Anih tờm rơp geh ală ƀák sìh pơlam, sơm ARV gờñ. Bơh bơta cau klau bic bài mờ cau klau, ƀák sìh rơp pơlam ală bơyô tàm bơta bic bài cau klau mờ cau klau hơ̆ tus Anih tờm nàng geh pơlam, lơh xét nghiệm mờ nàng git gŏ gờñ, sơm di tŭ nàng gàr niam pràn kơldang să jan, tơrmù priă tă sơm kòp mờ ờ huan bơtờp kòp cau ndai in. K = K là ờ git gŏ rơp ờ bơtờp bơh gùng bic bài. Tuư sơm ARV den khà virus rơp hơ đơm khà gơtùi git gŏ, tŭ do den bic bài rơp ờ huan bơtờp kòp rlau (hơ̆ là ờ huan gời, gơ ờ di là ờ bơtờp kòp). Tŭ buc bài gơtìp sồt rơmàñ, hòr mhàm den rơp bơtờp HIC. Ai tàm dà mhàm cau klau, tơnơ̆ tŭ sơm khà virus hơ đơm khà gơtùi git gŏ den ờ gam tàm dà mhàm cau klau tai. Đơs bal là dà gơlik bơh tàm să jan rơp ờ gam tai. Geh tŭ oh dềt kung gam gơtùi pô toh mè bè ờs.

- Jơnau pơhìn bơtờp kòp HIV tài cau klau bic bài mờ cau klau bè lơi taih, ơ ƀák sìh ?

Ƀák sìh Huỳnh Thị Hồng Sinh: Cau klau bic bài mờ cau klau ƀuơn ngan gơ bơ tờp HIV. Bic bài bè ờs den khà bơtờp kòp HIV neh uă, tàm tŭ bic bài ndring cau ùr halà ndring cau klau den sơlơ uă rlau, tài cau klau bic bài mờ cau klau den khi bic bài bơh gùng tơr è den tàng ƀuơn ngan lơh sồt tơr è. Bơta do ờ mìng lơh bơ tờp HIV mờ gam geh uă ngan ală bơta kòp ndai bè as sồt klờm B, C, giang mai, kòp hoa liễu, sùi mào gà… Ală cau bic bài ndring cau klau halà ndring cau ùr den sùm ờ di bic bài mờ dồ nă cau den tàng jơnau gơ drơm kòp rơp bơtờp uă ngan.

Tŭ do, gah do gam geh broă lơh xét nghiệm bơ tờp pa, hơ̆ là bơh dùl nă cau bic bài ndring cau ùr halà ndring cau klau, tŭ khi pa bơtờp kòp den khà cau hơ̆ geh khà virus uă ngan, khi bơtờp cau ndai in uă ngan. Den tàng, dùl nă cau he rơp jòi bàn gơs dồ ròt ală cau kòp.

Xét nghiệm bơ tờp pa tàm Gah do geh lam lơh bơh nam 2023. Dùl nă cau klau bic bài mờ cau klau mut tàm Gah rơcang lài kơryan kòp HIV/AIDS lơh xét nghiệm rơp geh pơlam. Tơnơ̆ pơlam rơp geh lòt lơh xét nghiệm, dilah xét nghiệm bơ tờp mờ HIV den cau drơng măi mok lơh xét nghiệm pơn jat tai ai mhàm hơ̆ pơyua hờ ƀòn dờng Hồ Chí Minh nàng xét nghiệm khà virus. Lơh khà virus tàm dùl ngai hơ̆ là cau kòp hơ̆ hơ̆ sồng bơtờp, tơnơ̆ hơ̆, cau kòp rơp geh sơm kòp. Bal mờ sơm kòp den rơp jòi bàn dồ ròt ală cau kòp, hơ̆ là ală cau bic bài mờ cau hơ̆ rơp geh sồr lơh xét nghiệm.

- Ơi, bè hơ̆ den lơh bè lơi nàng tơrmù lơyah ngan rlau jơh bơtờp HIV tŭ cau klau bic bài mờ cau klau tàih, ơ ƀàk sìh?

Ƀák sìh Huỳnh Thị Hồng Sinh: Tài cau bic bài bal ndrang cau klau ờ mìng bic bài mờ dồ nă cau, kờñ jơh cau do tus cau ndai, ƀuơn ngan gơ bơ tờp HIV, den tàng tŭ bic bài pal ngui ƀao kau su, halà tŭ bic bài pal hùc sơnơm lài mờ tŭ bơtờp HIV, hơ̆ là sơnơm ARV, hùc lài 2 jơ den hơ̆ sồng ƀă tàm. Tơnơ̆ tŭ bic bài den 24 jơ tơnơ̆ pal hùc tai mờ hùc tai 1 dơ̆ tai, hơ̆ là mìng kờñ hùc 3 pơnai là neh dong rơcang lài pleh bơtờp. Broă lơh do hòi là sơm lài mờ tŭ bơtờp HIV.

-Ơi, dan ưn ngài ală jơnau tam pà geh kuơ ngan bơh ƀák sìh dê !