Ờ pràn leh là tơngai dŭt ndơl bơh kòp leh dê. Kòp leh ờ pràn là dùl bơta kòp gơtìp aniai uă ngan, geh tơngŏ tơngai sơnrờp mờng ờ loh ngan,kal ke kờñ git gŏ, lơh lơyài tàm broă git mờ sơm kòp den tàng kòp mờng geh gŏ tàm tơngai neh jơla, lơh broă sơm kòp gơtìp ờ geh cồng nha, tơngai kis gơtìp gơmù. Geh 3 bơta tờm mìng lơh gơtìp ờ pràn leh, hơ̆là kòp đồm sơdàng, gơguh huyết áp mờ kòp tàm leh.

Jăt khà kờp, tàm lơgar Việt Nam, khà cau ờ pràn leh tơngai dŭt ndơl pal jồr mhàm di pơgăp 800 rơbô nă. Tŭ do, priă sơm kòp ai ală cau kòp ờ pràn leh di gơlan tus 14 tơlăk đong tàm 1 nhai, ờ hềt kờp ală khà priă cau kòp tă is. Tŭ do, jồr mhàm mờ bơkiar leh là bàr bơta kòp mìng geh sơm kòp leh tơngai dŭt ndơl. Tàm hơ̆geh uă ngan là jồr mhàm.

Gơtìp kòp đồm sơdàng lơh gơtìp ờ pràn leh neh rơlao 7 nam do, ndrờm sùm sàm 3 dơ̆ tàm 1 poh, ồng H.Đ.S (kis tàm kơnhoàl Cư̆ Mgar, càr Dăk Lăk) đì rơndeh buýt lòt tus hờ hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên nàng geh jồr mhàm. Jăt ồng H.Đ.S, tŭ gơtìp kòp đồm sơdàng, tài ngòt gơtìp aniai tus mờ bơta pràn kơl dang să jan să tờm dê, den tàng ồng dờn bơr ală cau sồr tus tàm tiah lơi geh tăc sơnơm sơm kời kòp là ồng tus blơi nàng cèng rê hùc.

Geh dơ̆ kơno cau yal geh cau lơh sơnơm tàm ƀòn dờng Đà Nẵng tăc sơnơm sơm bời kòp, ồng tus blơi cèng rê nàng hùc neh 7 kơl dung den gơtìp ờ pràn leh. Tơnơ̆mờ tŭ neh gơtìp ờ pràn leh, bơta pràn kơl dang să jan ồng dê gơmù mhar ngan, măt sền ờ loh, ờ tơl pràn nàng lơh broă tai. “Añ gơtìp ờ pràn leh tus tŭ do neh 7 nam, bơta pràn kơl dang să jan gơmù bơh 50 tus 70%, măt sền ờ loh tai, ờ gơtùi lơh broă lơi tai, rê tàm hìu mìng sa hơ̆ sồng nggui nhơl. Tơngai tus jồr mhàm añ dê 1 poh 3 dơ̆ tàm ală ngai dơ̆ 2, dơ̆ 4, dơ̆ 6. Añ neh lòt jồr 7 nam do. Di lah dơ̆ lơi añ ơm ờ lòt jồr mhàm den gơlơh glar tă nhơm, ờ jai ơ̆t ngan, pal tơmù broă sào sa, hùc dà nàng ờ hoan lơmă să. Sơbì dùl dơ̆ gơtùi, di lah sơbì 2 dơ̆ là ờ gơtùi ngan, tàm să gơlơh ờ sŭk ngan, ờ gơtùi tă nhơm den tàng dơ̆ lơi añ kung lòt jồr mhàm sùm”.

Tŭ gơtìp kòp ờ pràn leh, geh uă cau kòp gơtìp ờ sŭk ngan mờ jòi tơl bơta nàng kơ̆pkờñ geh sơm bời kòp. Mơya, tài broă sơm kòp ờ di pal bơh broă hùc ală bơta sơnơm ờ ngan, ờ jồr geh mhàm di tŭ lơh uă ngan cau kòp gơtìp tàm bơta “roh priă, roh bơta niam”. Bè cau kòp S.N.N (kis tàm kơnhoàl Ea Kar, càr Dăk Lăk) là dùl nă cau kờñ đơs pơniơu. Gơtìp kòp neh rơlao 10 nam do, lài do, tŭ rơ̆pgơtìp kòp, mò jòi tơl bơta sơnơm nàng sơm mờ kơ̆pkờñ geh bời kòp. Kơno cau yal tàm tiah lơi geh tăc sơnơm sơm bời kòp ờ pràn leh là mò blơi cèng rê nàng hùc. Mơya, lơh hoàc huơr uă ngan priă bal mờ phan mờ bơta pràn kơl dang să jan, mơya bơta pràn kơl dang să jan mò dê kung tam ngai sơlơ gơmù,leh ngai sơlơ ờ pràn mờ pal tus piam kòp tàm hìu sơnơm mờ jồr mhàm. Cau kòp S.N.N yal: “Añ neh tus sơm tàm uă tiah mơya kòp ờ gơmù sơl, tiah lơi kơno cau yal geh sơnơm den añ lòt tus, mơya tŭ rê den kòp kung gam ờ bời sơl mờ pal mŭt tàm hìu sơnơm jồr mhàm, lơh hoàc huơr uă ngan. Lài ngan ờ kơlôi là gơtìp kòp leh, tŭ tus tàm hìu sơnơm neh tàm tơngai dŭt ndơl. Tŭ gŏ kòp, tài cau tàm hìu nhă ờ kờñ mờ broă jồr mhàm ơm tàm hìu sền geh bơta lơi niam den tus sơm nàng bời, mơya neh lòt uă tiah ngan mờ kung ờ geh tiah lơi sơm bời sơl kòp, dŭt ndơl kung gam pal lòt jồr mhàm. Lài do añ lơmă să ngan, să añ geh bơh 70 tus 85 kĭ mơya tài kòp leh den tàng gam mìng rơlao 55 kĭ mơ”.

Tŭ do, tàm càr Dăk Lăk geh di pơgăp rơlao 400 nă cau kòp gam geh jồr mhàm. Tài bơta cau kòp gal ir, khà măi jồr mhàm ờ uă, ờ tơl nàng di pal mờ jơnau kờñ bơh cau kòp dê, den tàng geh uă ngan cau kòp pal lòt jồr tàm hìu sơnơm dờng. Khà cau kòp gơtìp kòp ờ pràn leh pal jồr mhàm gam ngai sơlơ gơguh mhar, geh di pơgăp 10% tàm khà kờp làng bol. Ờ pràn leh mờng gơtìp ndơ̆p ngan, ờ geh tơngŏ loh làng, kòp mờng lơh gơtìp tus mờ uă bơta lơh gơmù sơnam kis, tàm hơ̆ uă ngan là gơwèt mờ 3 nă cau di gơlan geh uă là cau gơtìp kòp đồm sơdàng, kòp gơguh huyết áp mờ cau neh geh tŭ geh cau tàm hìu gơtìp kòp leh. Ală cau do pal geh lơh xét nghiệm sền gròi jăt tơngai pah nam mờ tus bal sơm kòp gờñ nàng bañ gơtìp kòp tus tàm leh. Broă gŏ mờ sơm kòp gờñ geh dong kờl lơh lơyài broă gơtìp pràn bơh kòp dê, geh uă cau kòp di gơlan geh tơnjŏ rài kis tàm uă nam. Bơta kwơ màng là pal sền nàng git gờñ kòp, sơm kòp sơlơ gờñ sơlơ niam geh dong kờl kơrian gờñ ală bơta lơh ờ niam tus mờ leh.

Ờ pràn leh jŏ nam là kòp ngòt rơngơt, lơh gơ rềng tus pràn kơldang să jan mờ màng kis cau kòp dê. Dơ̆ lùp tơnơ̆do mờ Ƀác sĩ Cuyên khoa 1 mò Hoàng Thị Thủy Tiên-Khoa Lơh pràn wơl să jan jơh nùs-Rơcang sơndră khih Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên rơp pơgồp bơnah dong làng bol git loh rlau tai bè kòp do kung bè git bơta chài gròi sền pràn kơldang să jan tŭ gơbàn kòp.

Ơ ƀák sĩ! Lài ngan dan ƀák sĩ pà git bơta kuơ bơh leh dê, mờ tŭ gơbàn ờ pràn leh jŏ nam dilah cau kòp ờ jồr mhàm bơdìh leh mờ măi jat tơngai pơrgon den rơp lơh gơbàn ală bơta ngòt rơngơt bè lơi?

Ƀák sĩ Thủy Tiên: “Bơta kuơ tờm ngan leh dê là tuh tơlik ală phan khih, bơta ờ niam, ală phan neh tam gơl bơh să jan dê lik bơdìh, tam gơllơh niam wơl bơta ndrờm bal axit bazơ, tam gơlơh niam wơl huyết áp. Bơdìh hơ̆ tai, leh gam geh kuơ lơh gơlik mhàm, geh kuơ dong lơh niam broă tam gơl ntìng, den tàng tŭ gơbàn kòp leh jŏnam den rơp tam pà gơs 5 tŭ tơngai. Tơngai dơ̆ 1 tus tơngai dơ̆ 4, cau kòp rơp geh sơm kòp tàm dơlam să mờ broă hùc sùm sơnơm mờ geh broă sàu sa di pal. Ai tus tơngai dut ndơl là tơngai kơn jơ̆ ngan rlau jơh kòp dê den cau kòp pal geh sơm mờ broă ala leh. Dilah ờ geh sơm ala leh den cau kòp rơp geh ală bơta ờ niam gơ lời wơl bè glar să, ờ gơmut sa, sàu sa ờ bơkah, gơ dan hă, gơtuh hă. Kơn jơ̆ rlau, cau kòp di gơlan gơtìp pơt să, chơt iơh, ờ gam kah rơngar, ờ niam ală broă tam gơl tàm să jan, lơh aniai tus plai nùs, chơt plai nùs, uă ir dà gơ kòl tàm să, as pŭ klờm soh kơn jơ̆ mhar, ờ pràn gùng tă nhơm, tam gơl gơs jroă mhar ngan”.

Ơi bè hơ̆ den cau kòp jồr mhàm bơdìh leh mờ măi di gơlan gơtìp ală bơta ờ niam lơi mờ ală cau kòp pal lơh bè lơi nàng pleh ală bơta ờ niam do, ờ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Thủy Tiên: “Tŭ jồr mhàm bơdìh leh mờ măi, cau kòp di gơlan gơlik geh ală bơta ờ niam bè gơmù huyết áp, gơmù khà sơdàng tàm mhàm, ñam ño, jê bồ, gơ dan hă, duh să. Nàng pleh ală bơta ờ niam do cau kòp pal gròi sền bơta gơguh kĭ kơn jơ̆ ir đah ală dơ̆ jồr mhàm bơdìh leh mờ măi. Mùl màl, 1 ngai cau kòp ờ gŏ di gơguh rlau 1 kĭ mờ broă ờ huan hùc dà, ờ huan sa boh pah ngai nàng gơtùi gàr khà huyết áp niam sùm áp. Kuơ màng tàm 2 ngai cau kòp ờ geh jồr mhàm bơdìh leh mờ măi den ờ huangeh sa kali. Cau kòp pal jồr mhàm bơdìh leh mờ măi tơl jơ, tơl khà, pleh sang tĕ tŭ jơ jồr mhàm bơdìh leh mờ măi, bañ sàu sa tàm tŭ jồr mhàm bơdìh leh mờ măi”.

Cau kòp gam jồr mhàm bơdìh leh mờ măi jat tơngai pơrgon mờ sang tĕ broă do den rơp lơh gơbàn ală jơnau gơ lời wơl lơi , ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Thủy Tiên: “Cau kòp gam jồr mhàm bơdìh leh mờ măi mơya sang tĕ broă jồr mhàm bơdìh leh mờ măi den rơp geh ală jơnau gơ lời wơl kơn jơ̆ ngan bè cau kòp rơp gơ kòl uă ir dà tàm să, dilah kơn jơ̆ den cau kòp rơp gơtìp as pŭ klờm soh kơn jơ̆ mhar, ờ pràn gùng tă nhơm, gơguh kali mhàm, lơh gơ rềng tus khà mprơm plai nùs, digơlan gơbàn chơt plai nùs. Cau kòp gơtìp ală jơnau ờ niam ndai bè chơt iơh ờ gam kah rơngal, gơ pơt să, gơlik mhàm tàm gùng lơh lề phan sa, ală bơta ờ niam ndai pơhìn tus màng kis dilah cau kòp sang tĕ is dơ̆ jồr mhàm bơdìh leh mờ măi”.

Bè hơ̆ den ƀák sĩ geh jơnau pơlam lơi gơ wèt mờ cau kòp jồr mhàm bơdìh leh mờ măi sơl?

Ƀák sĩ Thủy Tiên: “Bè broă sàu sa, cau kòp pal gàr tơl năng lượng, sa tơl ală phan pràn să jan in nàng bơ tơl wơl năng lượng neh roh tŭ jồr mhàm bơdìh leh mờ măi. Ờ huan hùc dà, bañ lời gơguh kĭ mhar ir, ờ huan sa boh. Tàm phan sa he dê, bañ sa rlau 5 gam boh 1 ngai. Di lah 2 ngai ờ geh jồr mhàm bơdìh leh mờ măai den pal rơ wah phan sa ờ geh uă kali mờ pal hùc sơnơm huyết áp wil tơl jat jơnau pơlam bơh ƀák sĩ dê. Bơdìh hơ̆ tai, cau kòp pal git bơta chài gròi sền gùng mhàm nàng jồr mhàm bơdìh leh mờ măi, pơn yơu bè ờ huan cit sơdàng mhàm, bañ đo huyết áp tàm gùng mhàm, tềng tê jồr mhàm bơdìh leh mờ măi, mờ kung pal gàr tê sàng goh, bañ kờl bồ tềng tê, bañ ià, cèng phan kơn jơ̆ tềng tê jồr mhàm bơdìh leh mờ măi nàng gàr gùng mhàm gơ in lòt niam”.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sĩ uă ngan!