Jat khà tơrgùm kờp bơh Anih tờm gròi sền kòp tê jê să (CDC) càr Dăk Lăk dê, bơh bồ nam 2024 tus tŭ do, càr Dăk Lăk neh git gŏ 5 nă cau chơt tài kòp sơnrang, tàm hơ̆ geh 3 nă cau tàm kơnhoàl Krông Păk, 1 nă cau tàm kơnhoàl Krông Buk mờ 1 nă cau tàm kơnhoàl Cư Mgar. Ală cau do ndrờm gơtùi sền gàr màng kis dilah geh jơnau git wă bè kòp sơnrang. Jơh 5 nă cau chơt ndrờm ờ lòt cit sơnơm vaccine kòp sơnrang tŭ gơtìp so kap. Pa do ngan rlau jơh là oh ùr 10 sơnam tàm xã Ea Kuêh, kơnhoàl Cư Mgar, càr Dăk Lăk. Lài hơ̆, ngai 01/5, oh dềt sơn đờm geh ală tềl tơnggŏ rơngòt, să jan rơm. Ngai 03/5, oh dềt geh jun mut sơm tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên mờ cồng nha kham đal git jat sền kòp sơnrang. Dùl ngai bal, cau pròc mhàm tờm dan ai cau kòp rê bơh hìu sơnơm. Ngai 04/5, oh dềt chơt tàm hìu. Jat cau tờm oh dềt do dê yal, ngài mờ ngai sơn đờm gơbàn kòp 1 nhai oh gơtìp so kap tềng mpàng tê kiau mờ ờ lòt cit sơnơm vaccine rơcang lài kơryan kòp sơnrang. Ƀ

ák sĩ ồng Lê Phúc – Phó Kwang atbồ Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk pà git: “Ờ mìng tàm nam do mờ tàm pơgap 5 nam do, bơta kòp sơnrang tàm càr Dăk Lăk đơs is mờ gùt lơgar đơs bal gơlik geh kal ke ngan. Nam lơi bol he kung geh bơh 4 tus 5 nă cau chơt tài kòp sơnrang, rah rài tàm làm gùt ală kơnhoàl, thị xã, ƀòn dờng. Do là bơta mờ jat bol hi den kal ke ngan tàm broă kơryan kòp sơnrang. Tŭ do, jat xét nghiệm bè kòp sơnrang tàm phan ròng bơh Ci kụk lơh sơnơm phan ròng tiah Tây Nguyên mờ khà tơrgùm kờp bơh Ci kụk lơh sơnơm phan ròng càr dê ai gŏ khà gơ rềng bơtờp kòp mờ virus sơnrang tàm phan ròng tàm ală thôn, ƀòn, xã, sơnah ƀòn uă ngan. Den tàng, dilah ờ lam lơh cit sơnơm vaccine ai mpồl so in, ờ gròi sền niam mpồl so den broă bơtờp kòp sơnrang bơh phan ròng tus kòn bơnus rơp gam gơlik geh kal ke”.

Jat jơnau yal bơh Mpồl lơh sơnơm dunia dê, kòp sơnrang geh uă ngan tàm gùt dunia. Pah nam geh rlau 10 tơlak nă cau gơtìp phan sơnrang halà pin sơnrang kap pal geh sơm rơcang gàr lài mờ sơnơm vaccine sơnrang. Pơgap bơh 60 rbô tus 70 rbô nă cau chơt tài kòp do, uă ngan geh yal tàm ală lơgar gơwèt tiah mìu sùh iò uă. Kung jat Mpồl lơh sơnơm dunia yal, tŭ do ờ hềt geh dùl bơta sơnơm lơi gơtùi sơm kòp sơnrang. Tŭ cau kòp neh gơbàn sơnrang den khà chơt là 100%. Bulah sơnơm vaccine mờ huyết thañ dră wơl kòp sơnrang neh geh bơh jŏ mơya kung gam uă ngan cau ờ geh jơnau git wă mờ sền ờ sơp halà kơlôi rơcang bè ală jơnau ờ niam ndai bơh sơnơm vaccine dê den tàng kwi kuơ ờ bài lòt cit sơnơm vaccine tơnơ̆ tŭ gơtìp so kap, mèu kuah. Bi Nguyễn Bích Loan ơm tàm sơnah ƀòn Tân Lập, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk yal: “Añ git bơh lài tus tŭ do dilah gơtìp so kap, mèu khuah den bol he pal lòt cit sơnơm vaccine rơcang lài kơryan kòp sơnrang. Bulah bè hơ̆, añ kung klo yal 2, 3 jơnau đơs là sơnơm vaccine kơryan kòp sơnrang digơlan lơh gơbàn ală jơnau ờ niam ndai, gơwèt mờ kơnòm dềt kung sơbơng roh ngan sơl. Bulah bè hơ̆, pa do kòn añ dê nhơl mờ so mờ gơtìp so kuah. Tơnơ̆ tŭ lam kòn lòt tus anih tờm cit sơnơm vaccine, añ geh ƀák sĩ pơlam là ală sơnơm vaccine kơryan kòp sơnrang ờ sơbơng roh bè ală jơnau añ neh klo lài do. Den tàng nùs nhơm añ dê ờ gam rơngòt tai mờ añ sơnơng là broă cit sơnơm vaccine kơryan kòp sơnrang là kuơmàng ngan”.

Jat khà kờp tơrgùm bơh Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk dê, bơh bồ nam 2024 tus tŭ do, gùt càr Dăk Lăk git gŏ rlau 2 rbô 500 nă cau tus ală anih lơh sơnơm nàng cit sơnơm vaccine kơryan kòp sơnrang mờ rlau 400 nă cau pal cit huyết thañ dră wơl sơnrang tài tềl kap jrô ir halà ơm rềp tềng ală tiah tàm să jan sơbơng roh ngan bè rềp tơngoh. Bơta do aĭ gŏ, uă làng bol neh git wă broă lơh mìng dùl lơm nàng sền gàr pràn kơldang să jan mờ màng kis tŭ gơtìp sơ mèo sơnrang kap là cit sơnơm vaccine mờ huyết thañ sơnrang sơlơ gờñ sơlơ niam.

Kòp sơnrang geh dùl bơta krơi is là gơ drơm kòp, git gŏ jơla ngan. Tơngai gơ drơm kòp tơnơ̆ tŭ gơtìp kap sùm là 2, 3 poh, digơlan jŏ rlau là 2, 3 nhai geh tŭ là màng nam gơ wèt tàm khà sồt mờ bă kap rềp tơngoh halà ờ. Bè hơ̆ den tàng, geh cau kòp gơbàn sơnrang tŭ tềl sồt neh bời, ờ gam tềl lơi bơh so kap, geh tŭ khi neh huĭ jơh broă gơtìp so kap. Tŭ gơtìp bơtờp virus sơnrang, ngan là ală tềl kap dờng, rềp tơngoh, làng bol bañ kwi kuơ mờ kơp gơn bơta lơi, pal tus mơ anih lơh sơnơm nàng geh pơlam cit sơnơm vaccine kơryan sơnrang sơlơ gờñ sơlơ niam tơnơ̆ tŭ gơtìp so, mèo, phan ròng kap nàng sền gàr pràn kơldang să jan mờ màng kis he dê.

Kòp sơnrang là kòp gơtờp ngòt rơngơ̆t ngan. Den tàng nàng dong kờl làng bol wă loh rơlao bè kòp do bal mờ broă rơcang kơrian, tơnơ̆ do là tơngu me bơh dơ̆ lùp ƀák sĩ Lê Phúc, Phó Kwang atbồ Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk.

Niam să ƀák sĩ, dan ƀák sĩ pà git kòn sơnrang là bè lơi? Bơta lơi lơh gơtìp kòp, ală bơta tơngŏ bơh kòp mờ gơrềng bơh kòp tus mờ bơta pràn kơl dang să jan cau gơtìp kòp?

Ƀák sĩ Lê Phúc: “Kòp sơnrang là kòp gơtờp mpồl B tàm Adăt rơcang lài kơrian kòp gơtờp. Geh bơta lơh gơlik kòp sơnrang là tài virus sơnrang. Virus sơnrang gơtờp bơh phan ròng tus kòn bơnus. Virus sơnrang mờ là kis tàm so là uă ngan mờ geh bal mèo bal mờ ờ uă bơta phan ròng ndai. Virus sơnrang mìng lơh gơtờp bơh gùng dà diao tŭ so, mèo geh virus kăp, virus do tơrgùm tàm dà diao uă ngan, tŭ kăp, kwàc cau lơh gơtờp virus bơh dà diao tus kòn bơnus. Tŭ do, jăt y văn tàm dunia tŭ gơtìp sơnrang geh gơtìp chơ̆t. tŭ gơtìp kòp, cau kòp geh tơngŏ gơlơh ês sơ-ềl ngan tàm să, di lah jroă rơlao cau kòp ngòt dà, ngòt càl, măt tơngai sòl”.

Ơi, làng bol đơs vaccine rơcang kơrian kòp sơnrang lơh ờ niam tus tơngoh bal mờ bơta pràn kơl dang să jan, den tàng ờ kờñ cit nàng rơcang kơrian kòp tơnơ̆ mờ tŭ so kăp, mèo kwàc. Bè hơ̆ ƀăk sĩ gơtùi pà git jơnau đơs do di lah tìs, tài bè lơi?

Ƀák sĩ Lê Phúc: “Tŭ do, vaccine rơcang kơrian kòp sơnrang niam mờ geh cồng nha tàm broă rơcang kơrian mờ kòp sơnrang. Lài do tàm pơgăp 15 nam, lơgar Việt Nam geh lơh vaccine rơcang kơrian kòp sơnrang. Măi mok phan lơh broă tàm tŭ hơ̆ vaccine geh lơh bơh poăc tơngoh đe, den tàng kung geh dùl bơnah dềt lơi hơ̆ lơh gơrềng bơh vaccine dê den tàng làng bol kơlôi rơcang. Mơya, bơh nam 2007 tus tŭ do, Ƀộ Y tế lơgar Việt Nam neh ơm ờ lơh vaccine bơh tơngoh poăc đe tai mờ bơyai lơh blơi ală bơta vaccine rơcang kơrian kòp sơnrang bơh lơgar bơdìh geh lơh mờ măi mok tế bào. Ală bơta vaccine do geh lơh niam ngan mờ tus tŭ do ờ dờp geh ală bơta gơrềng ờ niam bè lài do lơh mờ măi mok poăc tơngoh đe. Añ đơs là làng bol gơtùi iang nùs bè vaccine rơcang kơrian kòp sơnrang tài vaccine do niam tus mờ bơta pràn kơl dang să jan, ờ lơh gơrềng tus mờ tơngoh”.

Tŭ gơtìp so kăp, mèo kuah,làng bol geh cit ală ding vaccine bè lơi, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Lê Phúc: “Tŭ gơtìp so kăp, làng bol pal cit 5 ding vaccine mờ bơta làng bol ờ gơtùi atbồ geh so neh kăp he. Tơnơ̆ mờ tŭ so kăp, di lah krơ̆ so mờ sền gròi, tơnơ̆ 10 ngai di lah so gam kis den mìng geh cit 3 ding vaccine. Di lah ờ atbồ geh so neh săp he den cih 5 ding. Ding sơnrờp geh cit tàm ngai sơnrờp gơtìp so kăp, 3 ngai tơnơ̆ cit ding dơ̆ 2, 7 ngai tơnơ̆ ding dơ̆ 2 geh cit ding dơ̆ 3, 14 ngai tơnơ̆ mờ 21 ngai tơnơ̆ geh cit ding pơn jăt tai. Cit jơh 5 ding geh lơh gơs broă cit vaccine rơcang kơrian kòp sơnràng. Bơdìh hơ̆ tai, di lah sồt gơtìp kal ke ha là sồt rềp tềng che tơngoh, kwang bàng lơh sơnơm geh pơlam tai nàng geh cit vaccine ndang mờ cit kháng huyết thañ ndang nàng lơh gơrờm bal bơta khih bơh virus sơnrang”.

Ơ bák sĩ, tơnơ̆ so kăp, làng bol pal lơh tềng sồt bè lơi mờ ƀák sĩ geh ală jơnau bơto sồr rơcang kơrian lơi ai làng bol in?

Ƀák sĩ Lê Phúc: “Do là broă lơh kwơ màng ngan mờ geh gơrềng uă ngan tàm broă lơh tơn jơh ờ uă bơta khih bơh virus dê. Di lah geh lơh niam tềng sồt den geh tơmù bơta pràn virus mŭt tàm să he. Tơnơ̆ mờ tŭ gơtìp so, mèo kăp, ơn tơn tiah gơtìp sồt tềng dà hòr bơh 5 tus 10 phút. Bơh dà hòr, virus tềng sồt gơlik jơh hờ bơdìh. Tơnơ̆ mờ hơ̆ ai đềs jùt rơlĕ tềng sồt. Tàm hơ̆ uă ngan bañ ngui chi pùt tềng sồt, tài tŭ he pùt sồt, virus di gơlan gơmŭt uă tàm să. He gơtùi ngui dà lơh kloh vi khuẩn pih tềng sồt mờ tus mơ hờ hìu sơnơm nàng geh bơto pơlam mờ pal cit vaccine. Bañ ngui sơnơm brê nàng sơm sồ.  Nàng rơcang kơrian kòp, bơta tờm là pal atbồ niam mpồl so. Pal krơ̆ so, tŭ so lik lòt tàm gùng pal geh phan srồm mbùng mờ sền gròi bơta pràn kơl dang să jan so. Tŭ ròng so pal cih vaccine ai mpồl so in. Tŭ gơtìp so, mèo kăp pal yal mơ nàng anih lơh broă gah lơh sơnơm in git, mờ rào kloh sồt di jăt jơnau bơto sồr mờ kwơ màng ngan là cit vaccine rơcang kơrian kòp”.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sĩ!