Jat khà tơrgùm kờp bơh Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să (CDC) càr Dăk Lăk, kờp tus nggùl nhai 10, tàm ù tiah càr geh rlau 4 rơbô 700 nă cau bơtờp kòp mprơm gơlik mhàm tàm jơh 15 kơnhoàl, ƀòn drà dờng, ƀòn dờng, tàm hơ̆ geh 03 nă cau chơ̆t tàm ƀòn dờng Buôn Ma Thuột mờ ƀòn drà dờng Buôn Hồ. Tàm khoa kòp bơtờp (Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên), ală ngai do, khà cau bơtờp kòp mprơm gơlik mhàm mut piam tàm hìu sơnơm, sơm kòp tài bơh kòp mprơm gơlik mhàm gơguh sùm, tàm hơ̆ geh uă cau kòp mprơm gơlik mhàm sơn rờp mờ sơlơ kơn jơ̆.

Cau kòp H.T.M ơm tàm xã Hòa Thắng, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk pa jơh bơh bơta sơbơng roh tài bơh kòp mprơm gơlik mhàm kơn jơ̆. Să tờm mò M ờ kơlôi là bơta kòp do den là ngòt rơngơ̆t ngan bè hơ̆. Mò H.T.M đơs: “Dơ̆ do là dơ̆ sơnrờp añ gơtìp kòp mprơm gơlik mhàm. Sơnđờm mờ ală tềl tơngŏ kòp duh să, añ geh lòt kham đah bơdìh, tơmŭt dà sơrồm, hùc sơnơm mơya kòp duh să ờ gŏ gơmù. Tàm mang hơ̆ tơn añ pal mut tàm hìu sơnơm tài bơh kòp duh să uă ir, glar tàm să. Ngai sơn rờp mut piam tàm hìu sơnơm bơta kòp gam di mơ đau, bơh ngai dơ̆ 2, dơ̆ 3 añ gơtìp gơmù tiểu cầu, să jan lơng jơh ơ jai guh tai, ờ gơtùi sa, ờ gơtùi hùc. Bơtoah ngan añ geh Mpồl pà mhàm is pà is tiểu cầu den añ geh tơmŭt 2 kơldung tiểu cầu di tŭ. Añ gŏ kòp do sơbơng roh ngan, dilah jơla dồ ết ngan là rơ̆p chơ̆t să den añ kơ̆p kờñ tơl nă cau bañ sền ờ sơ̆p mờ kòp mprơm gơlik mhàm, tŭ gŏ kòp, glar tàm să den lòt hìu sơnơm kham mờ sơm kòp di tŭ”.

Cau ndai tai là cau kòp T.M.N ơm tàm kơnhoàl Buôn Đôn, càr Dăk Lăk. Lài do, pah dơ̆ gơtìp kòp duh să, mò sùm lòt blơi is sơnơm sơm kòp tàm hìu mơya kòp dơ̆ do sơbơng roh ngan, rlau mờ bơta kơlôi sơnơng bơh mò dê. Tơnơ̆ bàr pe ngai kòp duh să uă, bơta kòp ờ gơmù mờ gam sơlơ kơn jơ̆ rlau tai, mò N hơ̆ sồng kơlôi rngòt mut tàm hìu sơnơm. Mò N đơs: “Do là dơ̆ sơn rờp añ bơtờp kòp mprơm gơlik mhàm, tŭ ơm tàm hìu, gŏ kòp duh să añ kơlôi là bè ờs lơm tài bơh nam lài geh dồ dơ̆ añ gơtìp kòp siêu vi, ơm tàm hìu sơm kòp gŏ bời den añ sơm kòp tàm hìu. Mơya, tus ngai dơ̆ 4, añ gŏ glar tàm să ngan rau den lòt tàm cơldŭ kham kòp mờ sền sơwì mhàm ƀák sĩ đơs là gơmù tiểu cầu, pal mut tàm hìu sơnơm mhar den añ mut tàm hìu sơnơm. Tàm hìu sơnơm, gah mpồl dong kờl is kung pà is tiểu cầu ai añ in tơmut sơl. Añ gŏ kòp mprơm gơlik mhàm sơbơng roh ngan. Tơnơ̆ tŭ bơtờp kòp, añ gĭt wă rlau tai tàm broă pơs wàs sàng goh tiah ơm kis, ƀồm sơnơm lơh gơ sơ̆t sơmăc nàng rcang lài kơryan kòp”.

Kòp mprơm gơlik mhàm Dengue là kòp bơtờp lơh bơtờp kòp bơh virus Dengue dê lơh gơlik bơh gùng sơmăc kăp. Bơta kòp bơh kòp mprơm gơlik mhàm Dengue dê là kòp duh să, gơlik mhàm mờ gơlik huyết tương, digơlan gơlam tus aniai gơmù mhàm tàm pơdar, den lơh kal ke gơ klăc mhàm, ờ pràn klung pròc, dilah ờ geh sền sơ wì gờñ mờ sơm bời di tŭ ƀuơn ngan gơlam tus chơ̆t să. Jat ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm – Kwang atbồ Khoa kòp bơtờp, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên yal, bơh bồ nam tus tŭ do, Khoa kòp bơtờp neh dờp mờ sơm ai mờr 1 rơbô 100 nă cau kòp mprơm gơlik mhàm. Is ồn, khà cau  kòp mprơm gơlik mhàm kơn jơ̆ (bơta gơ aniai, chơ̆t să uă) geh khà uă ngan, pal yal tơngĭt lài. Nam lài, khà cau bơtờp kòp mprơm gơlik mhàm kơn jơ̆ mìng geh bơh 3 tus 5% mơya nam do, mpồl cau bơtờp kòp mprơm gơlik mhàm kơn jơ̆ geh khà 10%, mpồl cau kòp mprơm gơlik mhàm pal tơngkah lài geh pơgap 55% mờ gam wơl là kòp mprơm gơlik mhàm nggờc. Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm pà gĭt tai: “Cau kòp mprơm gơlik mhàm kơn jơ̆ mut tàm hìu sơnơm uă ngan gơmut tàm bơta gơ aniai, gùng mhàm gơmù tài bơh gơlik huyết tương uă, gơlik mhàm kơn jơ̆, gơ hòr mhàm ală bơta mờ tiểu cầu gơmù uă, mìng mờ nggùl khà kờp bal dê, geh tŭ geh cau gơmù mìng gam 30% mờ khà kờp bal lơm. Dồ bơta kòp kung sùm gơtìp là cau kòp gơtìp ờ pràn klờm mhar, tài bơh bơta khih bơh virus bal mờ tŭ tơngai cau kòp hùc uă sơnơm tơrmù kòp gơlam tus bơta ờ pràn klờm mhar, geh ală cau men klờm guh uă. Ală bơta hơ̆ lơh broă sơm kòp ai cau kòp in gơ gơlik geh kal ke ngan, pal sơm kòp jơh nùs hơ̆ sồng kờñ geh bời”.

Ƀác sĩ Phạm Hồng Lâm tơngkah: Kòp mprơm gơlik mhàm Dengue geh 4 type huyết thanh lơh gơbàn kòp. Cau kòp neh bơtờp 1 tàm 4 type den ờ geh bơta pràn sơndră bal tàm ală type ndai. Den tàng, dồ nă cau digơlan bơtờp kòp mprơm gơlik mhàm uă dơ̆ tàm rài kis. Bơta kwơ màng là tơrmù ƀà gơtìp sơmăc kăp mờ dilah  bơtờp kòp, pal gĭt loh bơta gơlik geh bơh kòp dê nàng sơm kòp di tŭ. Ờs mờng, cau kòp mprơm gơlik mhàm rơ̆p gơlik geh jat 3 tŭ tơngai:

- Tơngai dơ̆ 1, sùm jŏ jòng bơh ngai sơn rờp tus ngai dơ̆ 4. Tàm tơngai do cau kòp uă ngan kòp duh să mờ jê bồ, să jan glar bòl, lơngeh lơngañ. Cau kòp gơtùi sơm kòp tàm hìu bơh bơta jat sền bơh cau lơh sơnơm mờ jat sền ală tềl tơngŏ kòp yal tơngĭt lài ngòt rơngơ̆t nàng mut tàm hìu sơnơm dilah geh. Cau kòp pal lơh sền sơ wì mhàm tiểu cầu pah ngai nàng jat sền.

- Tơngai dơ̆ 2, do là tơngai ngòt rơngơ̆t ngan jŏ jòng bơh ngai dơ̆ 4 tus ngai dơ̆ 7. Bàr pe nă cau bè cau dờng sơnam, cau kòp lài tàm să jan geh gơ jat bal pal kah là sền gŏ gờn ală tềl tơngŏ ờ niam.

- Tơngai dơ̆ 3, do là tơngai pràn wơl bơh cau kòp dê. Tơnơ̆ pơgăp 2 poh tơnơ̆ tŭ kòp cau kòp rơ̆p rơ hời pràn wơl.

Tŭ do, Ƀộ Y tế neh ring bal cĭt vaccine rcang lài kơryan mờ kòp mprơm gơlik mhàm mờ do geh sền bè là broă lơh pơgồp bơnah lơh sir broă lơh kwơ màng rcang lài kơryan kòp, is ồn là ai uă cau in. Ală cồng nha kơlôi sơnơng pà gŏ vaccine rcang lài kơryan kòp mprơm gơlik mhàm lơngăp lơngai, ngui geh bal ai jơh bal kơnòm dềt bơh 4 sơnơm rlau hơđang in tai. Tŭ geh ală tềl tơngŏ kòp duh să uă nisơna, kòp duh să sùm ờ gơmù, jê bồ, glar tàm să, cau kòp pal tus ală hìu sơnơm nàng kham, sền sơ wì mhàm. Kòp mprơm gơlik mhàm pal geh gĭt lài mờ geh broă sơm kòp gờñ, bañ hùc is sơnơm mờ tơmŭt dà sơrồm is tàm hìu.

Kòp mprơm gơlik mhàm là kòp gơtờp ngòt rơngơ̆t ngan tus mờ bơta pràn kơl dang să jan, màng kis cau kòp. Kòp tŭ do gam gơtìp kal ke mờ khà cau gơtìp kòp sùm gơguh tàm uă tiah. Nàng dong kờl làng bol wă rơlao tai bè kòp mprơm gơlik mhàm, mpồl cau lơh ƀăo tàm jơnau đơs do neh geh dơ̆ lùp ƀak sĩ Phạm Hồng Lâm, Kwang atbồ khoa kòp gơtờp, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên.

Ơi, niam să ƀák sĩ, dan ƀák sĩ pà git tài bè lơi, gùng lơi lơh gơtờp mờ ală bơta tơngŏ tŭ gơtìp kòp mprơm gơlik mhàm?

Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm: “Kòp mprơm gơlik mhàm là kòp tài virus mờ lơh gơtờp mìng bơh sơmăc lơh gơtờp bơh cau kòp tus cau ờ kòp. Kòp geh ală bơta tơngŏ bè: duh să ni sơna, geh bơta jê bồ, jê tềng klồk măt, jê ơră, jê kồ jơng kồ tê, jê reh jê ram gùt să, gơlik mhàm tàm ală bơta, lơh ờ niam gùng tơrdih phan sa, jê ndul đah đang, gơjroh ndul, jê ndul tềng tiah klờm, hă, sào sa ờ gơbài. Hơ̆ là ală bơta tơngŏ mờng geh ngan tàm cau gơtìp kòp mprơm gơlik mhàm. Bơdìh hơ̆ tai gam geh ală bơta tơngŏ yal lài, bơta ngăc ngar cau kòp ờ niam rơhời, bĭc uă, ờ suk, jê ndul tiah rềp tềng klờm, hă uă, ờ hoan đồm, huyết áp geh tơngŏ gơ-ơm wơl mờ gơlik mhàm. Di lah cau gơtìp kòp jroă den gơmù huyết áp, gơlik mhàm uă tài gơmù tiểu cầu, ờ pràn klờm mhar”.

Kòp mprơm gơlik mhàm lơh gơtìp ngòt rơngơ̆t bè lơi gơwèt mờ cau gơtìp kòp, ơ ƀăk sĩ?

Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm: “Kòp mprơm gơlik mhàm là kòp 07 ngai, 07 ngai bè hơ̆ bơta pràn kơl dang să jan cau kòp rơ̆p gơtìp gơmù ngan, khà ngai ơm piam kòp tàm hìu sơnơm jŏ, cau lơh broă gơtìp ờ pràn să jan den tàng ờ lơh geh phan, gam pal geh dùl nă cau ndai sền gàr cau kòp tai den tàng lơh gơtìp uă ngan hoàc huơr mờ glar bòl. Ală cau lơi gơtìp jroă pal sơm wơl den gơtìp hoàc huơr sơlơ uă, glar bòl ngan. Di lah ală cau gơtìp kòp tàm bơta să jan ờ pràn bè cau kra, cau neh geh kòp lài, kơnòm dềt rơgai să, cau ùr geh bun rơ̆p gơtìp gơguh ală bơta tơngŏ di lah ờ geh kham sền mờ sơm kòp di tŭ”.

Ơi, tŭ gơtìp kòp mprơm gơlik mhàm, cau kòp pal kah ală bơta lơi, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm: “Cau kòp gơtìp kòp mprơm gơlik mhàm pal kah 03 bơta: Lài ngan gơlam tus chơ̆t tàm bơta huyết áp gơmù, cau kòp rơ̆p gơlik bơta tơngŏ yal lài bè glar tàm să, jê ndul tềng tiah klờm, hă, gơlik mhàm mờ jroă rơlao tai là huyết áp gơmù. Di lah huyết áp gơmù di lah gơtìp tàm trồ mang den ngòt rơngơ̆t ngan. Dơ̆ bàr là bơta gơlik mhàm mờng jroă tàm bơta cau kòp geh să bồ lơmă ir, cau kòp gam hùc sơnơm rơcang kơ̆t tàm ală bơta kòp plai nùs gùng mhàm den di gơlan gơtìp ngòt rơngơ̆t ngan, bơta gơlik mhàm lơh gơtìp jroă ngan. Tàm bơta di lah cau kòp gơtìp ală bơta kòp ờ gơtờp den di gơlan lơh gơtìp ờ pràn ală bơta phan tàm dơlam să, tàm hơ̆ ờ pràn klờm là mờng gŏ ngan. Den tàng, broă sơm kòp pal geh broă pơlam bơh cau lơh sơnơm dê tus mờ ală cau lơi geh bal cau ờ jroă bal mờ cau gơtìp kòp jroă. Tŭ gơtìp kòp mprơm gơlik mhàm, bơta ngòt rơngơ̆t ngan là gơlik huyết tương, di lah geh sồr cau kòp hơ̆ sồng gơtùi cit dà srồm. Di lah cau kòp cit is dà srồm mờ gơlơh ờ pràn, cau lơh sơnơm rơ̆p kal ke ngan kờñ git khà dà neh gơtìp roh nàng bơtơl di pal. Den tàng, broă cit is dà srồm tàm hìu, tàm ờ uă hìu kham bơh cau dùl nă să lơh is pal geh jơnau yal lài”.

Ơi, di bè hơ̆ ƀák sĩ geh jơnau bơto sồr lơi ai làng bol in nàng rơcang pleh mờ kòp mprơm gơlik mhàm?

Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm: “Rơcang pleh mờ kòp mprơm gơlik mhàm pal kah 02 bơta là bañ lời sơmăc kăp mờ bañ lời sơmăc deh tăp tàm ală tiah ơm kis ƀòn lơgar dê. Jơnau đơs kờñ bơto sồr bal là “ờ geh kih dà den ờ geh kòp mprơm gơlik mhàm”. Hơ̆ là pal lơh ờ geh tiah deh tăp bơh sơmăc dê den hơ̆ sồng khà cau gơtìp kòp rơ̆p ngai sơlơ gơmù. Tŭ do neh geh vaccine rơcang kơrian mờ kòp mprơm gơlik mhàm nàng lơh geh bơta pràn rơcang kơrian mờ kòp gơtờp lài, do là bơta tơngŏ niam ngan nàng pơgồp bal tàm broă rơcang kơrian kòp mprơm gơlik mhàm. Tŭ gơlik ală bơta tơngŏ ni sơna bè bơta pràn kơl dang să jan, bè duh să den làng bol pal tus hìu sơnơm rềp ngan nàng geh kham, rơcang lài git kòp mờ sơm kòp di tŭ”.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sĩ.