Jơng tê bơr là kòp tài bơh ală bơta virus tàm gùng tơrdih phan sa (gam sơnđan bal là Enterovirus) lơh gơtìp. Ală bơta tờm mìng gơtìp ngan là virus Coxsackie A16 mờ Enterovirus 71 (EV71). Tŭ do kòp kung gam ờ hềt geh sơnơm vaccine mờ sơnơm sơm bời. bơta tơngŏ bơh kòp do là duh să, jê rơnồng dờ, sồt tềng bơr mờ kơl tao mìng tàm bơta toh dà mờng gŏ ngan tàm mpàng tê, mpàng jơng, ku kơl tang, pơnai tơr-è. Bơnah uă kòp jơng tê bơr geh bời is tơnơ̆ mờ bơh 7 tus 10 ngai di lah kòn dềt geh sền gàr niam. Mơya geh ờ uă cau geh tơngŏ gơtìp jroă mờ lơh gơtìp ngòt rơngơ̆t bè as sồt tơngoh – kơndoh tơngoh, as plai nùs, gơprồ klờm soh mhar mờ lơh gơtìp chơ̆t. Den tàng, ală cau mè bèp bañ ờ rơcang sền mờ pal sùm sền gròi bơta pràn kơl dang să jan kòn dềt in, poal git gờñ ală bơta tơngŏ gơtìp jroă nàng tus hờ hìu sơnơm di tŭ.

Jăt khà kờp bơh Anih tờm gròi sền kòp tê jê să (CDC) Dăk Lăk yal, kờp tus ngai 07 nhai 9, gùt càr neh gŏ geh 1 rơbô 98 nă cau gơtìp kòp jơng tê bơr tàm 15 kơnhoàl, thị xã, ƀòn dờng, 01 nă cau neh gơtìp chơ̆t, tàm hơ̆ 4 tiah gơtìp kòp jơng tê bơr tàm ală kơnhoàl Ea H’ Leo, Ea Kar mờ thị xã Buôn Hồ. Tàm hìu sơnơm dờng tiah tây Nguyên, kờp bơh bồ nam tus tŭ do, mìng is Khoa Kơnòm dềt tơrgùm bal neh dờp geh mờ sơm kòp ai mờr 700 nă kơnòm dềt gơtìp kòp jơng tê bơr in, tàm hơ̆ mìng là ală kơnòm dềt geh gŏ mờ virus EV71, gơtìp kòp jơng tê bơr tàm bơta 2B mpồl I, 2B mpồl II mờ bơta III, bơta IV, sùm geh tàm ală kơnòm dềt sơm kòp tàm bơta neh jroă, pal tă nhơm mờ măi.

Gam sền gàr kòn sơm kòp tài gơtìp kòp jơng tê bơr jroă tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, lŏ V, kis tàm kơnhoàl Ea Súp, càr Dăk Lăk kung gam ngòt rơngơ̆t ngan mờ ngòt rơcang ngan tài kòn lŏ dê neh pal gơtìp mờ tơngai jroă ngan. Lŏ V pà git kòn hìu lŏ geh 21 nhai. Tŭ ơm tàm hìu kòn lŏ dê geh tơngŏ duh să, gơlik ală toh pơrhê tềng ku kơl tang mờ ku tê. Git là kòn gơtìp kòp jơng tê bơr, cau tàm hìu ai kòn hùc sơnơm tơmù duh să mờ sền gròi, sơm kòp tàm hìu. Mơya, tơnơ̆ mờ hơ̆ kòn lŏ gơtìp jroă mờ pal mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm. Tŭ mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm, kòn lŏ gơtìp duh să sùm, gơtìp nrơ̆t uă, gùng mhàm gơguh, cồng nha xét nghiệm kòn lŏ geh gŏ mờ virus EV71, ală ƀák sĩ pal cit dà srồm mờ sơm mhar hơ̆ sồng kòn lŏ sơrlèt mờ bơta gơtìp jroă. Lŏ V yal tai: “Añ neh geh kơno cau yal bè kòp jơng tê bơr, sền tàm internet añ gŏ ală cau gơtìp kòp ndrờm di mơ. Mơya mờ kòn añ den jroă. Lài ngan mìng là ală toh dềt tềng bàr ku kơl tang mờ ku tê. Ơm tàm hìu kung neh gŏ kòn gơtìp kòp, mơya lời tàm hìu nàng sền gròi tài gŏ kòn ờ geh tơngŏ bơta lơi kal ke, kung gam sào sa, nhơl bè ờs. Tus ngan dơ̆ 5, kòn dềt gơlik toh uă, cau tàm hìu cèng kòn tus kham, ƀák sĩ đơs là kòp bơta I, sồr rê tàm hìu mờ lơh kloh să jan. Tus ngai dơ̆ 6 kòn gơtìp glar tàm să, ờ hoan nhơl den tàng cèng mŭt tàm hìu sơnơm tơn tài kòn neh glar uă ngan, nrơ̆t sùm, ờ gơtùi bĭc, ƀák sĩ cit srồm hơ̆ sồng sơrlèt mờ bơta ngòt rơngơ̆t”.

Dùl nă cau ndai là oh kòn bi B, kis tàm kơnhoàl Cư̆ Jút, càr Dăk Nông. Bi B geh 2 nă kòn, lài do kòn ùr bi gơtìp kòp jơng tê bơr mơya tàm bơta di mơ, ơm tàm hìu hùc sơnơm 3 ngai là bời den tàng kòn dơ̆ 2 neh 25 nhai gơtìp kòp, tài kơlôi là kòn kung geh bời is sơl bè kòn ùr bi dê den tàng mè mờ bèp ờ sền gròi tàm broă sơm kòp kòn in. Mơya, tŭ kòp kòn dơ̆ bàr neh gơtìp jroă ni sơna den hơ̆ sồng ală cau tàm hìu bi B lơh ngan cèng kòn tus hờ hìu sơnơm. Bi B pà git: “Kòn añ ơm tàm hìu 2 ngai ờ geh tơngŏ bơta lơi bơh kòn dê, bè gơlik ală toh dà den añ ờ git kòn gơtìp kòp jơng tê bơr. Tơnơ̆ mờ 2 ngai duh să, kòn añ gơlik toh bàr pe nai, cèng kòn lòt kham den ală ƀák sĩ tàm kơnhoàl Cư̆ Jút đơs là kòn añ gơtìp kòp jơng tê bơr den tàng pal mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm. Neh mŭt 2, 3 ngai den ƀák sĩ yal kòp kòn añ gơtìp jroă den tàng pal cèng tus hờ hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên. Añ gŏ kòp do mùl màl ngòt rơngơ̆t ngan, tŭ lài di lah ờ sền gròi den ngòt rơngơ̆t ngan tus mờ kòn, bơtoah ngan kơnờm mờ ƀák sĩ lơh ngan sơm, den tàng he iang nùs đao”.

Jăt jơnau yal bơh ƀák sĩ lơh broă tàm hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên dê, ală nam lài kòp jơng tê bơr ờ hoan geh cau gơtìp kòp jroă, mơya nam do khà cau gơtìp kòp jroă gơguh, cau kòp gơbàn jroă mhar ngan, he ờ git lài den tàng ală y, ƀák sĩ pal sền gròi nền nòn bơta pràn kơl dang să jan bơh tơl nă kòn dềt dê nàng sơm di tŭ. Tiến sĩ, ƀák sĩ Trần Thị Thuý Minh, Kwang atbồ Khoa Kơnòm dềt tơrgùm bal, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git: “Bơh nhai 1 tus nhai 6, khà kơnòm dềt pal mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm tài bơh kòp jơng tê bơr kung ndrờm mờ ală nam lài sơl. Mơya, bơh nhai 7 tus tŭ do, khà kơnòm dềt mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm tài gơtìp kòp jơng tê bơr jroă mờ jroă ngan gơguh uă dơ̆ pơn drờm mờ ală nam lài. Jơh ală cau kòp mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm gơtìp kòp jơng tê bơr tàm bơta 2B, 2B mpồl I, bơta 2B mpồl II mờ bơta III rơlao hờ đang tàm bơta jroă”

Kòp jơng tê bơr gơtờp mìng jăt gùng tơrdih phan sa. Tiah gơtờp tờm ngan mìng bơh dà diao, toh dà gơtìp bơcah mờ phơng kơnòm dềt gơtìp kòp. Tơngai do kòp jơng tê bơr gam gơguh mhar, tàm tŭ kơnòm dềt neh mŭt bơsram, tiah hìu bơsram, tàm hơ̆ uă ngan là kơnòm dềt bơsram mầm non mờng ngui bal phan nhơl den tàng ƀuơn ngan gơtìp kòp, den tàng, ală cau mè bèp pal sền gròi rơlao tai tàm broă lơh jăt ală broă rơcang sơndră mờ kòp kơnờm dềt in. Tŭ gŏ kơnòm dềt gơtìp ală bơta tơngŏ ni sơna, pal cèng mơ kòn dềt tus hờ hìu sơnơm nàng geh kham, sơm kòp di tŭ.

Tŭ do, kơnòm dềt gơbàn kòp jơng tê bơr kơn jơ̆ gam sùm gơguh uă. Tàm tŭ hơ̆, kòp do ờ hềt geh sơnơm vaccine rơcang sơndră kòp kung bè ờ hềt geh sơnơm sơm kòp. Nàng ală mè bèp in git loh rlau tai bè kòp do kung bè đal git gờñ tềl tơnggŏ gơbàn kơn jơ̆ nàng lam kòn dềt tus hìu sơnơm di tŭ, tơrmù ƀà bơta ờ niam gơ lời wơl, mpồl cau cih ƀău jơnau đơs do geh dơ̆ tom bơh bơr mờ Tiến sĩ, ƀák sĩ mò Trần Thị Thúy Minh- Kwang atbồ Khoa kơnòm dềt tơrgùm bal Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên.

Ơ ƀák sĩ, kòp jơng tê bơr geh ală khà kơn jơ̆, nggờc bè lơi taih?

Ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh: Gơ wèt tàm bơta lơh aniai bơh virus dê tàm să jan jat uă bơta krơi is mờ bơta aniai bơh kòp jơng tê bơr dê gơ ơm tàm khà kơn jơ̆ halà nggờc mờ tềl tơnggŏ bơh sơn rờp kơn jơ̆ halà nggờc kung krơi is sơl. Kòp geh 4 kâp, geh kâp 1, kâp 2 den geh kâp 2a, 2b mpồl 1, 2; kâp 3 mờ kâp 4. Ală cau gơbàn kòp tàm kâp 2b mpồl 2 rlau hơ đăng den pal lòt kâp kứu. Ai ală cau kòp 2a rlau hơ đang geh 1 tàm 2, 3 tềl tơnggŏ kơn jơ̆ den cau kòp pal geh jat sền tàm hìu sơnơm. Den tàng, broă kham git, sơm kòp jơng tê bơr gơ jat tàm bơta kơn jơ̆ bơh kòp dê mờ geh broă lơh bơsong krơi is.

Mè bèp pal đal git gờñ ală tềl tơnggŏ gơbàn kơn jơ̆ lơi nàng lam kòn lòt tus hìu sơnơm di tŭ, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh: Tơnơ̆ tŭ kòn dềt geh kham git gŏ kòp jơng tê bơr, ală mè bèp pal kah, dilah kơnòm dềt geh ală tềl tơnggŏ gơbàn kơn jơ̆ den pal jun mơ kòn dềt tus hìu sơnơm nàng geh sơm di tŭ, hơ̆ là nisơna kơnòm dềt duh să rlau 39 đồ halà duh să sùm rlau 2 ngai; Kơnòm dềt nrơt să, ờ kơ̆, nrơt ndơl, pơt să; dơ̆ 3 là kơnòm dềt lòt ờ kơ̆, nggui ờ sô, lòt gơ pừ, ờ kơ̆; dơ̆ 4 là kơnòm dềt gơtuh dà kơl hề, ờ ngac ngar, tă nhơm mhar, nhơm tă nisơna, kơnòm dềt geh tềl tơnggŏ bồ tơngoh ờ bè ờs, ờ sô halà dilah mè bèp ờ suk, rơngòt den pal jun mơ kơnòm dềt lòt tus hìu sơnơm nàng geh sơm di tŭ.

Ƀák sĩ geh jơnau pơlam lơi gơwèt mờ mè bèp nàng rơcang sơndră kòp kơnòm dềt in sơl?

Ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh: Kòp jơng tê bơr là kòp bơ tờp bơh gùng lơh lề phan sa, den tàng, kơnòm dềt rơp bơtờp tơn halà bơh ală phan tuh tơlik gùng lơh lề phan sa dê bè è, sàu sa bal, ală phan gơlik bơh toh dà tềng jơng tê bơr. Gơ bơtờp ờ di là bơtờp tơn bè dùl nă cau ròng kòn dềt kòp tơnơ̆ hơ̆ ờ ràu tê sàng goh mờ ròng kòn dềt ờ geh kòp den digơlan lơh kòn dềt bơ tờp kòp sơl. Nàng rơcang sơndră bơ tờp kòp jơng tê bơr, mè bèp pal kah bañ ai kòn dềt ơm rềp mờ ală oh gơbàn kòp halà phan tuh tơlik bơh kơnòm dềt kòp, pin gơbàn kòp dê. Dơ̆ 2 là pal ràu tê sàng goh lài mờ tŭ mờ tơnơ̆ tŭ ròng ală oh dềt gơbàn kòp bal mờ ală oh dềt ờ geh kòp. Dơ̆ 3 là tơnơ̆ tŭ geh ală tềl tơnggŏ pin gơbàn kòp den pal lam kơnòm dềt lòt tus hìu sơnơm nàng geh sac rơ wah, kham đal git mờ sơm di tŭ.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sĩ uă ngan!