Ồng L.V.Đ, 67 sơnam kis tàm sàh Ea Rôk, kơnhoàl Ea Súp geh sền gŏ mờ kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tơnơ̆ mờ tŭ lơh ală xét nghiệm tàm Hìu sơnơm Klờm soh càr Dăk Lăk. Lài mờ hơ̆, ồng gơtìp bơsiă uă, bơsiă sùm geh kơnhà, jàng lah kòp nggù gời den tàng ồng blơi is sơnơm nàng hùc. Mơya hùc jŏ ngai ờ gŏ bời mờ sơlơ bơsiă uă rơlao, tus tŭ do hơ̆ sồng ồng lòt tus Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên nàng kham. Tơnơ̆ tŭ kham, ƀak sìh pin ồng Đ geh tơngŏ bơh kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, den tàng ală ƀak sìh neh sồr ồng tus Hìu sơnơm Klờm soh càr Dăk Lăk nàng kham tai. Ồng L.V.Đ pà git: “Satềp jơh den añ gơtìp bơsiă sùm, jàng lah gơtìp kòp nggù gời den tàng lòt blơi sơnơm nàng rê hùc. Hùc sùm mơya bơsiă ờ gơmù sơl, tơnơ̆ mờ hơ̆, hơ̆ sồng lòt tus Hìu sơnơm tiah Tây Nguyên kham hơ̆ sồng git kòp jòr Klờm soh, kòp jòr klờm”.

Kung ndrờm bè ồng L.V.Đ dê sơl, lŏ H’ M. Byă kis tàm sàh Nam Ka, kơnhoàl Lăk kung neh geh tŭ tàm tơngai jŏ blơi is sơnơm nàng hùc tŭ gơtìp bơsiă, glar tă nhơm, gơsăp ntơh. Tơnơ̆ gŏ să jan rơgai uă, sào sa ờ bơkah bơr, ờ pràn să uă ngan den hơ̆ sồng lŏ M neh tus Hìu sơnơm Klờm soh càr Dăk Lăk nàng kham. Tơnơ̆ mờ tŭ lơh ală xét nghiệm, lŏ M geh sền gŏ kòp mờ jòr klờm soh. Tus tŭ do, tơnơ̆ mờr 1 nhai sơm, bơta pràn kơl dang să jan lŏ M neh tơngŏ niam, sào bơkah, bĭc lơhă, ờ hoan bơsiă tai. Lŏ H’ M. Byă pà git: “Tàm hìu lài ngan den bơsiă ờ uă, tŭ hơ̆ gơtìp di mơ, bơsiă ờ geh kơnhà, hơ̆ sồng rơhời geh kơnhà. Pah tŭ bơsiă gơlik kơnhà uă ngan. Añ lòt kham tàm hìu kham cau dùl nă să lơh den gŏ jê sồt rơnồng dờ. Hùc sơnơm ờ di kòp den tàng rơhời gơtìp jroă, duh să, geh tŭ duh, geh tŭ mrềt. Tơnơ̆ mờ hơ̆, cau tàm hìu cèng añ tus hìu sơnơm den añ ờ kah jơnau lơi tai, jơng tê gơtìp lơng jơh, ờ gơtùi guh tai”.

Tŭ do gah sơm kòp Jòr klờm soh, kòp jòr sơndră sơnơm, kòp jòr HIV-Hìu sơnơm Klờm soh càr Dăk Lăk gam sơm kòp ai 18 nă cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm jroă, kòp jòr sơndră sơnơm in. Ală cau do ndrờm tus hìu sơnơm tŭ kòp neh jroă mờ ală bơta tơngŏ neh ờ pràn tai bè: glar tă nhơm, bơsiă sùm, gơlik uă kơnhà, gơsăp ntơh, rơgai să, duh să, ờ gơbài sào sa uă ha là sào sa ờ bơkah bơr, pal sơm kòp tàm tơngai jŏ.

Jăt ƀak sìh Mìng gah I lŏ Nông Thị Điểm, Lam bồ Gah jòr klờm soh bơtờp, jòr dră wơl sơnơm, jòr HIV (Hìu sơnơm Klờm soh Dăk Lăk) pà git, bơta tơngŏ geh uă ngan bơh kòp jòr dê là bơsiă uă (geh tŭ bơsiă gơlik mhàm), ngkhàk gơlik kơnhà, ờ gơbài sa, glar tàm să, duh să tŭ mho mờ gơtìp tàm rơlao 2 poh, rơgai să ờ git tài bơta lơi, … Mơya, ală bơta tơngŏ do kung ndrờm bal mờ ală kòp bè gùng tă nhơm bè: as sồt rơnồng dờ, as sồt klờm soh… den tàng geh uă cau jàng lah kòp gời mờ ờ tus hìu sơnơm nàng sơm kham, sơm kòp. Tus tàm tŭ kòp neh jroă ha là hùc sơnơm jŏ ngai ờ bời den hơ̆ sồng lòt kham, tŭ do kòp neh tàm tơngai jơla. Ƀak sìh Mìng gah I lŏ Nông Thị Điểm pà git: “Vi khuẩn kòp jòr lơh aniai uă ngan tus mờ ală bơta tàm să jan, tàm hơ̆ geh jòr klờm soh. Jòr klờm soh geh tus bơh 80 tus 85%. Gùng gơtờp mìng bơh gùng tă nhơm. Cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm di lah ờ hềt gŏ, sơm kòp lơh gơtờp tus mờ cau ndai bơh dà diao, ngkhàk kơnhà tŭ tìp tơn. Di lah kòp ờ gŏ di tŭ, kòp rơ̆p gơtìp jroă, lơh gơtìp chơ̆t. Di lah cau kòp geh gŏ gờñ mờ sơm kòp di tŭ, di kòp, di sơnơm den kòp geh bời tơn”.

Nàng kơrian kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơtờp tàm mpồl bơtiàn, cau gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm pal pơn chèo ha là ai tê kơl dìng tŭ bơsiă, ntas, ngkhàk kơnhà, tìp boh bơr mờ cau ndai, rào tê sùm mờ sơbong, pal ìs ồi, ào, bềl ha là ală bơta phan ngui gơrềng tus mờ cau kòp tềng trồ tơngai pah ngai; cau ờ hềt gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, tàm hơ̆ uă ngan là kơnòm dềt pal cit vaccine kơrian kòp BCG. Cau tìp mờ cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm pal tus hìu sơnơm nàng kham mờ sơm kòp di gơlan gơlik geh. Gơwèt mờ ală cau gơtìp kòp đồm sơdàng, ờ pràn să jan, cau gơtìp kòp HIV/AIDS, cau chu jrào, cau geh tìp tơn mờ kòp… ƀuơn ngan gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, den tàng pal sùm tus kham bơta pràn kơl dang să jan jăt tơngai nàng gŏ gờñ. Tơl nă cau pal tơnguh bơta pràn să jan ai să tờm in mờ broă saò sa tơl phan bơkah, tàp pràn să jan sùm, lơh broă di pal mờ bơta pràn mờ pơn rơlôi di pal. Tŭ gŏ să tờm ha là ală cau gùt dar geh tơngŏ bè: bơsiă, ngkhàk kơnhà rơlao 2 poh, ờ gơbài sào, glar tàm să, rơgai să ờ git bơta lơi…, pal tus mơ hìu sơnơm mìng sơm gah kòp jòr bơsiă gơlik mhàm nàng geh kham mờ sơm kòp di tŭ. Tŭ sơm kòp, pal bañ sơrbì is sơm, pal ngui di, tơl sơnơm bơh ƀak sìh ai tài di lah sơrbì sơm kòp kòp lơh kòp ờ bời mờ gam lơh gơtìp kòp jòr sơndră sơnơm, lơh broă sơm kòp tơnơ̆ do sơlơ gơtìp kal ke rơlao.

Nàng gĭt loh rlau tai bè ală bơta aniai ngòt rơngơ̆t ngan kung bè ală broă lơh rcang lài kơryan kòp jòr bơsiă gơlik mhàm geh cồng nha, mpồl cau lơh ƀăo jơnau đơs neh geh dơ̆ lùp jơnau ngan ngồn rlau tai mờ Ƀák sìh Mìng gah I mò Nông Thị Điểm, Lam bồ Gah kòp jòr klờm soh bơsiă bơtờp, kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dră wơl sơnơm, kòp jòr bơsiă gơlik mhàm HIV – Hìu sơnơm Klờm soh Dăk Lăk dê.  

-Ơ ƀák sìh, dan ƀák sìh pà gĭt ală cau lơi den ƀuơn bơtờp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm ngan rlau jơh taih?

Ƀák sìh Nông Thị Điểm: Ală cau ƀuơn gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dơ̆ 1 là cau kòp HIV, cau gơmù ờ pràn sơndră bơh să jan dê, cau gơtìp ờ pràn să jan, cau gơtìp ală bơta kòp jŏ, pơn yơu bè kòp đồm sơdàng, guguh gùng mhàm, kòp klờm soh gơkòl jŏ, kòp leh, cau kòp ngui ală sơnơm gơmù bơta pràn rcang sơndră să jan bè corticoid sơm kòp ung thư, ală dà sơnơm sơm kòp ung thư, cau sùm ơm rềp mờ tiah ƀuơn bơtờp kòp, pơn yơu bè cau lơh sơnơm sùm ơm rềp tơn mờ cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm.

-Den ơ ƀák sìh, kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dilah ờ sơm gờñ den geh ală bơta gơ aniai sơbơng roh lơi sơl là ờ?

Ƀák sìh Nông Thị Điểm: Dilah cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm ờ geh sơm kòp niam den digơlan gơtìp bơta gơ aniai bè lìu dà nhơm tàm klờm soh, ro klờm soh, gơlam tus ờ pràn tă nhơm, bơsiă gơlik mhàm, gơbàn as sồt, bơtờp khuẩn huyết, tâm phế máng mờ gơ gơs kòp jòr bơsiă gơlik mhàm kơn jơ̆. Tŭ gơ gơs kòp jòr bơsiă gơlik mhàm kơn jơ̆ den broă sơm kòp ờ gam geh cồng nha tai. Tŭ do Gah do gam sơm kòp ai 18 nă cau kòp, tàm hơ̆ geh dùl nă cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dră wơl sơnơm, geh 13 nă cau kòp kơn jơ̆, tàm hơ̆ geh 4 nă cau gam tă nhơm oxi. Cau kòp uă ngan tus tàm hìu sơnơm jơla, tàm bơta kòp kơn jơ̆. Mơya, tơnơ̆ tŭ sơm kòp den kung geh tam gơl niam sơl tài bơh cau kòp lơh jat broă sơm kòp bơh ƀák sìh dê ai. Ai cau kòp lơi ờ lơh jat broă sơm kòp rơ̆p gơlam tus bơta gơ aniai bơsiă gơlik mhàm, kung digơlan dră wơl sơnơm tài bơh kòp jòr bơsiă gơlik mhàm khà 1, dilah ờ lơh jat broă sơm kòp niam rơ̆p lơh gơbàn dră wơl sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm khà 1.

-Den lơh bè lơi nàng gĭt să tờm he dê bơtờp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ broă rcang lài kơryan kòp jòr bơsiă gơlik mhàm bè lơi, ơ ƀák sìh?

Ƀák sìh Nông Thị Điểm: Nàng gĭt să tơm bơtờp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, dơ̆ dùl là bơsiă, ngkhàc kơnhà, dơ̆ 2 là bơsiă gơlik mhàm, bơsiă jŏ jòng bơh 2 tus 3 poh, jê òl dàng tơh, kal ke tă nhơm, sa sào ờ bơkah, rơgai gơmù kĭ, digơlan kòp duh să tàm trồ mho, gơlik dà kơl hề tàm mang. Dilah cau kòp geh ală tềl tơngŏ hơ̆ den tus tàm hìu sơnơm nàng kham, lơh xét nghiệm kơñhà. Dilah gĭt gŏ kòp jòr klờm soh gơlik mhàm den ƀák sìh rơ̆p bơto pơlam ai cau kòp in bè bơta kwơ mờ bơta aniai lài mờ tŭ sơm kòp, mơkung bơto pơlam broă sa sào, broă ngui sơnơm ai cau kòp in. Bơdìh mờ bơto pơlam ai cau kòp in, ƀák sìh gam bơto pơlam ai hìu bơnhă cau kòp in tai tài bơh broă sơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm ờ gŏ di mìng is ƀák sìh lơm mờ kờñ pal geh bơta pơgồp bal bơh hìu bơnhă cau kòp dê. Ngui sơnơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm là ngui 1 dơ̆ dùl ngai, dilah ƀák sìh ờ bơto pơlam ai cau kòp in den cau kòp rơ̆p sang tĕ broă sơm kòp tài bơh sơnơm sơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm ngui tàm pơgăp 6 nhai. Geh tŭ geh cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dră wơl sơnơm sơm kòp jŏ jòng jat broă sơm kòp 9 nhai, 18 nhai halà 24 nhai. Mơya kơnờm geh cau lơh sơnơm dong kờl, cau kòp lơh jat broă sơm kòp den rơ̆p geh cồng nha niam. Pơn yơu bè nam 2024, Gah do sơm 27 nă cau kòp den geh 18 nă cau kòp lơh sir broă sơm kòp.

Cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm pal sa sào tơl làm ală phan sa pràn să, sa di dơ̆, ờ gŏ di lời tĕ dơ̆ sa. Uă ngan cau kòp rơngòt lơmă ờ khin sa, mơya ƀák sìh sồr là pal sa sào den hơ̆ sồng geh bơta pràn sơndră kòp. Dilah ờ sào sa den să jan ờ pràn, kòp sơlơ kơn jơ̆, să jan rơ̆p ờ jai sơndră wơl mờ kòp. Den tàng broă sa sào là kwơ màng ngan. Ờ gŏ di ñô ơlak, bièr, chu jràu. Dilah ñô ơlak bièr, chu jràu là dơ̆ 1 cau kòp rơ̆p hŭi ờ kah hùc sơnơm di tŭ. Dơ̆ 2 là tŭ ñô ơlak, bièr gơmut tàm să jan rơ̆p gơ aniai tus klờm, leh. Chu jràu kung ndrờm bè hơ̆ sơl. Dilah geh bal ơlak, bièr mờ chu jràu den rơ̆p ƀuơn ngan lơh gơbàn as sồt klờm. Ai chu jràu den gơ rơ̆p gơmut tàm klờm soh, mùl màl klờm soh neh as sồt lài rau, neh ờ geh pràn mờ gam chu jràu tai den rơ̆p as sồt sơlơ kơn jơ̆ rlau tai. Pal tàp pràn să jan sùm. Dilah geh kòp jòr klờm soh bơsiă gơlik mhàm mờ kòp jòr màng klờm soh gơlik mhàm den pal tàp lơh pràn wơl. Tŭ gĭt gŏ kòp jòr bơsiă gơlik mhàm pal sơm kòp di tŭ nàng tơn jơh bơta bơtờp kòp. Tŭ ơm rềp mờ cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm pal pơn chèo gòm muh mat. Ào mpha pal ìs tàm tơngai. Ờ gŏ di choh dà diau khat gơboh.

-Ơi, dan ưn ngài jơnau yal bơh ƀák sìh dê!