Áp se toh là bơta as, ur ndơng tàm toh tài vi khuẩn lơh gơtìp. Tàm hơ̆, mờng gơtìp ngan là liên cầu khuẩn bal mờ ờ uă vi khuẩn ndai bè phế cầu, vi khuẩn ngòt càl… Tàm pơgăp rơlao 30% khà cua gơtìp áp se toh tàm cau ùr tơnơ̆ mờ tŭ geh bun mờ gam ai kòn pô, tàm hơ̆ uă ngan là cau ùr deh kòn tơnhoa tài ờ hềt geh bơta mờng chài ai kòn pô di pal, ờ hềt git tàm broă lơh kloh bồ toh lơh gơtìp dà toh kòl tàm toh lơh gơtìp as, áp se. bơdìh hơ̆ tai, ală cau ùr lơmă ir, geh ntơh dờng ha là cau ờ lơh kloh să jan kung di gơlan gơtìp mờ kòp do sơl. Ờ hoan gơtìp rơlao, áp se toh di gơlan là dùl bơta tơngŏ bơh kòp ung thư toh.

Áp se toh ờ mìng lơh jê, lơh gơrềng tus mờ bơta pràn kơl dang să jan bal mờ bơta niam rài kis bơh cau mè tơnơ̆ deh kòn, mờ gam lơh gơrềng tus bơta niam dà toh ai kòn in pô tai. Geh uă cau gơtìp áp se toh jroă di gơlan lơh gơtìp mồr jơh gùt să, lơh ờ pràn leh, lơh ồm ha là ung thư toh di lah ờ geh sơm kòp di tŭ, di pal. Tàm gah deh kòn, hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên dê, pah ngai gah do geh dờp bơh 20 tus 30 nă cau deh kòn, tàm gơ̆ geh di pơgăp 10% khà cau gơtìp as, áp se toh. Lŏ L.T.L kis tàm thôn 4, sàh Hoà Thuận, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk pa deh kòn tơnhoa 2 poh mờ gam ai kòn pô mờ dà toh mè. 2, 3 ngai pa do lŏ L gŏ toh as jê, duh jê hờl, duh să, kal ke tàm broă ai kòn pô, tŭ ƀư gŏ kră tềng toh. Bơta jê ngai sơlơ gơguh den tàng lŏ pal mŭt piam tàm gah deh kòn, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên nàng sơm. Lŏ L.T.L pà git: “Bơta tơngŏ lài ngan là ƀư mờ tê gŏ toh kră, kòn pô ờ gơlik dà toh, jê tềng toh. Tàm hìu cau ơpah cau sền gàr mè mờ kòn tơnơ̆ tŭ deh, geh ceh tềng toh, jùt toh lài mờ tŭ ai kòn pô mơya kung gam gơtìp as, áp se, añ ờ git tài bè lơi”.

Dùl tàm ală bơta lơh gơtìp as, kòl gùng dà toh mờng gơtìp ngan là tài cau mè ai kòn pô ờ di, pô ờ pràn, khà pràn jồp ờ tơl… lơh broă gơlik dà toh mè ờ geh cồng nha. Bơdìh hơ̆ tai, broă ai kòp pô tai dà toh bơdìh ha là sa dà toh ƀòk kung là dùl tàm ală bơta tờm lơh gơtìp áp se toh tài cau mè ờ ai kòn pô soăt dà toh tềng toh, jŏ rơhời lơh gơtìp kòl gùng dà toh, toh as, jê, lơh gơtìp áp se toh. Di gơlan áp xe toh gơguh uă tàm ală cau bè: tŭ bồ toh cau mè sồt, cau mè soh ào hăt ir ha là sùm trao kòn tềng ntơh, lơh gơtìp gơklơn tềng toh; cau mè gơtìp moăt să jŏ ngai ha là gơtìp ờ niam nùs nhơm tơnơ̆ tŭ deh; ờ lơh kloh niam tềng toh mờ bồ toh; cau mè den kòn tơnhoa, deh kòn tơnơ̆ mờ bun 41 poh…

Tàm mùl màl, geh uă cau mè gơtìp kòl gùng dà toh mờ sơm is mờ broă lơh ờs mờng, mơya jăk ƀák sìh mìng gah I  ồng  Phạm Ngọc Thắng, Phó lam bồ gah deh kòn, hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên yal, nàng gàr niam bơta pràn kơl dang să jan cau mè, pal tus hìu sơnơm gah sơm kòp do nàng kham, sơm kòp di pal mờ bơta gơtìp kòp, pleh mờ bơta gơtìp jroă mờ gơtìp wơl. Ƀák sìh Trần Ngọc Thắng pà git: “Tŭ gơtìp áp se gùng dà toh, cau kòp pal geh sơm tàm gah sơm kòp do. Mờ ală cau mè gam ai kòn pô, sơm kòp gơtìp kal ke ngan, tìp uă ngan kal ke tài tŭ do toh gam lơh broă nàng gơlik dà toh ròng kòn. Pal lơh bè lơi nàng lơh kloh tiah gơtìp áp se, gàr niam bơta pràn cau mè bal mờ bơta niam dà toh ai kòn in pô, den tàng pal tus hìu sơnơm gah sơm kòp do”.

Jăt jơnau bơto sồr bơh ală ƀak sìh gah kòp do dê, nàng rơcang pleh mờ kòp áp se toh, ală cau mè pal ròng kòp mờ dà toh mè (mìng ală cau geh bơta krơi is); ai kòn pô mè tơn tơnơ̆ tŭ den mờ bơsram broă ai kòn pô toh di pal, di niam, ai kòn pô jơh dà toh tàm toh đah do hơ̆ sồng tam gơl pô tai đah ne. Pleh mờ broă lơh gơtìp dàng ha là sồt bồ toh, lơh gơtìp vi khuẩn mŭt mờ lơh as toh là bơta tờm lơh gơtìp áp se toh. Ai kòn in pô tus 2 nam ha là jŏ rơlao. Tŭ kờñ ờ ai kòn pô, pal tơrmù rơhời dơ̆ pô. Di lah tơngŏ kòl dà toh, as, jê, pal tus kham mờ sơm kòp mơ nàng pleh mờ gơtìp áp se.

Áp se toh dilah ờ gĭt gŏ mờ sơm di tŭ, ờ sơm bời jơh rơ̆p gơlam tus áp se toh gơlik geh tai, áp se toh bơcah is halà áp se toh ồm. Toh roh gơnoar broă tơlik dà toh lơh ờ geh dà toh, geh tŭ gơlam tus ồm toh. Nàng gĭt wă rlau tai bè áp se toh mờ broă lơh rcang gàr lài, mpồl cau lơh ƀăo jơnau đơs ngai do dê neh geh dơ̆ tơm bơh bơr mờ ƀák sìh mìng gah I mò Trần Thị Thùy- lơh broă Gah deh dùh, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên dê.

-Ơ ƀák sìh! Áp se toh sùm geh ală tềl tơngŏ bè lơi taih?

Ƀák sìh Thuỳ: Áp xe toh là bơta gơmù ndơng tàm ală mô toh dê. Do là bơta sùm gơtìp tàm cau mè ròng kòn mờ dà toh mè dê. Bơta tờm lơh gơbàn áp se toh hơ̆ là tài bơh tụ cầu rơmĭt mờ liên cầu khuẩn, ală cau geh pơhìn gơbàn bè cau kòp geh as, gơkòl gùng dà toh tàm tơngai ròng kòn mờ dà toh mè halà cau mè geh gơmù bơta pràn sơndră bơh să jan dê. Tềl tơngŏ mùl gŏ ngan bơh áp se toh dê, geh: cau kòp geh ală bơta tàm jơh să jan bè kòp duh să, tàm gùng dà toh geh as, duh, pơr hê, jê, gơtùi tŭp, ceh ală áp se tàm toh mờ 2 gah pơnoà rơ̆p gơlik gar as. Áp se toh kung gơtìp bal mờ cau mè ờ ròng kòn mờ dà toh mè sơl mơya gơtìp uă rlau mờ cau ròng kòn mờ dà toh mè. Gơ jat tàm bơta gĭt gŏ gờñ mờ sơm bời jơh nàng cau kòp in ờ duh pal ngui ală broă reh bè reh pơlam gùng dà toh, dilah áp se toh gĭt gŏ jơla mờ lời jŏ den pal reh, reh pơlam gùng nàng lơ̆t jơh ndơng lik bơdìh

-Broă bơsong, sơm áp se toh tŭ do bè lơi, ơ ƀák sìh?

Ƀák sìh Thuỳ: Dilah cau kòp tus tàm hìu sơnơm mờ ờ hềt geh áp se toh, cau kòp mìng as sồt cồng toh mờ gơkòl gùng dà toh den pơlam cau mè in săp phan mrềt tàm toh, lơ̆t jơh dà toh, ceh cồng toh, hùc sơnơm sơn dră mờ as sồt. Dilah neh geh áp se den broă sơm, bè do: tiah áp se dờng bơh 0 tus 3 phơng den rơ̆p sồr jồp jơh dà as sồt mờ hùc sơnơm sơndră as sồt den rơ̆p jơh as, jê mờ tơngkah cau mè là kung gam ròng kòn mờ dà toh mè bè ờs sơl. Ai dilah áp se geh bơta tiah dờng bơh 3 tus 5 phơng halà dờng rlau 5 phơng den ƀák sìh rơ̆p sồr reh pơlam gùng dà ndơng lik bơdìh mờ rào goh tiah gơtìp áp se mờ rào sàng goh pah ngai tus dì tŭ bời jơh ală tiah geh áp se.

-Cau ùr ròng kòn mờ dà toh mè pal lơh jat ală broă lơh lơi nàng tơrmù ƀà bơta pơhìn gơtìp áp se toh, ơ ƀák sìh?

Ƀák sìh Thuỳ: Dơ̆ dùl là mè bèp pal sa sào tơl làm phan sa pràn să tàm tơngai gam ròng kòn mờ dà toh mè mờ ai pô toh mè lơm tàm 6 nhai sơn rờp. Sùm rào goh tê, toh mờ cồng toh mờ tơnơ̆ dơ̆ ai kòn in pô. Ai kòn pô toh di broă, tơrmù uă ngan bơta kòn pô, jồp pràn ir lơh sồt, rơdàng cồng toh. Tam gơl ngăc ngar broă ơm ngui ai kòn in pô tàm jơh bal 2 gah toh. Ờ ai kòn in pô mìng dùl gah lơm halà mìng ai pô dùl gah toh lơm. Bơsram ai kòn in mờng kwèng pô hờm, pô jơh dà toh tàm toh gah do hơ̆ sồng pô tai tàm toh đah ne. Păt dà toh tơnơ̆ tŭ kòn pô ờ jơh mờ jồp dà toh sùm jat dơ̆ halà tŭ gŏ toh kơn jơ̆ tài bơh bềng dà toh. Bơdìh hơ̆, lơh ngan gàr niam sùm nùs nhơm lơngăp lơngai, pleh lơh nùs nhơm gơtìp kơlôi sơnơng, ngar mang ir tài bơh do là bơta tờm lơh tơnguh as sồt toh gơlam tus áp se toh. Dilah mè deh kòn tơnhoa, sùm den bơh ngai dơ̆ 3 tus ngai dơ̆ 5 dà toh mè dê hơ̆ sồng gơ rê, den tàng cau mè geh tềl tơngŏ kòp duh să dô ềt, gơ lơh mrềt, 2 gah toh gơ òl uă, tŭ do kờñ pal săp phan mrềt tàm toh, ceh cồng toh rơ̆p lơh ală gùng dà toh in gơlik dà toh.

Ơi, ưn ngài Ƀák sìh uă ngan!