Gam sền gàr mè tàm Gah Lơh pràn wơl jơh nùs, kơryan khih bơh Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên dê, bi Nguyễn Cao Cường ơm tàm thôn 9, xã Ea Kly, kơnhoàl Krông Păch, càr Dăk Lăk pà gĭt, 1 poh lài, mè bi dê gơtìp lơhă ờ kah bơta lơi tai den tàng hìu bơnhă neh jun mò tus hờ hìu sơnơm kơnhoàl nàng sơm kòp. Tàm do, mò geh kham mờ gĭt là gơtìp gơdrồl mhàm tơngoh. Tơnơ̆ 1 ngai piam kòp tàm hìu sơnơm kơnhoàl, mè bi dê geh jun tus Gah Lơh pràn wơl jơh nùs, kơryan khih Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên dê nàng sơm kòp. Kơnờm bơh dong kờl di tŭ, tơnơ̆ 5 ngai piam kòp, mè bi dê neh pràn wơl đau sơl. Bi Nguyễn Cao Cường, đơs: Tàm hìu bơta gơ tơnggŏ bơh mò dê là ờ gĭt bơta lơi tai. Mŭt tàm do ală ƀak sĩ dong kờl mhar pơgăp 2, 3 jiơ tơnơ̆ tơpềt gŏ jê, bĭc ờ kah chi lơi rlau dồ ngai den kah wơl. Mè neh bời wơl niam ngan, pa 5 ngai gời mơya neh sào piang, tàp ñă lòt, kung đơs kơno mờ boh bơr kung di đau sơl.

Tàm cơldŭ kòp rềp kềng bal là jơnau bơh cau kòp Nguyễn Đến dê, 85 sơnam ơm tàm xã Ea Bar, kơnhoàl Buôn Đôn. Jăt bi Nguyễn Thị Tuyết, kòn ùr bơh ồng Nguyễn Đến dê yal, ơm tàm hìu ồng gam sa piang den gơtìp gơtuh hă, tê jơng ờ gơtùi rơgơh awañ, hìu bơnhă jun tus hìu sơnơm den geh ală ƀak sĩ kham kòp mờ đơs là gơtìp gơdrồl mhàm tơngoh. Bi Tuyết yal, do là dơ̆ 2 bèp bi dê gơtìp gơdrồl mhàm tơngoh, mơya dơ̆ do kòp gơbàn sơbơng roh rlau tài bơh ồng neh geh lài kòp tàm să. Bi Nguyễn Thị Tuyết, pà gĭt: Kòp cau kra gơtìp as sồt klờm soh, as sồt gùng dà đồm, hơ̆ sồng ờ pràn nùs, piam kòp tàm do neh 10 ngai do rao. Bơh sơnrờp mŭt piam kòp, ƀak sĩ đơs kung ờ gŏ gơn kơnờm ngan, tŭ do neh ờ huan đau den kung brơn brài ngan sơl.

Do là bàr tàm uă cau gơtìp gơdrồl mhàm tơngoh pal piam kòp dong kờl mhar tàm hìu sơnơm tàm ală ngai rềp ndo. Jăt ƀak sĩ Huỳnh Thị Đoan Dung, drơng kơnòl broă Gah Lơh pràn wơl jơh nùs, kơryan khih Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên dê, tàm nhai 10 pa do, gah do dờp sơm kòp ai 153 nă cau kòp gơdrồl mhàm tơngoh in, khà cau kòp gơguh uă mìng tàm ală ngai lồi nhai 10, mờ pơgăp 10 nă cau pah ngai. Mblàng đơs bè bơta gơguh uă tai cau kòp gơdrồl mhàm tơngoh tàm tơngai do, ƀak sĩ Dung đơs là, tŭ bơta duh mrềt gơ tam gơl nisơna gơ sồr ală gùng mhàm rơ̆p pal geh ală bơta lơh wơl nàng gơdờp mờ bơta tam gơl hơ̆. Trồ mrềt lơh ai gùng mhàm in gơ rồt wơl, lơh gơguh huyết áp, bơta pràn kơryan ngoại vi gơguh uă ƀươn lơh tăc, bơcah gùng mhàm tơngoh gơlam tus gơlik mhàm tơngoh. Dồ jơnau ndai lơh ƀươn gơtìp kòp gơdrồl mhàm tơngoh tàm kàl mrềt là tài bơh khà hồng kầu, tiểu kâu gơguh tai, gơlam tus lơh gơguh bơta kòl kơ̆t bơh mhàm dê, bơh hơ̆ lơh gơguh jơnau pơhìn gơkòl mhàm tơngoh. Bal mờ hơ̆, ală cau geh kòp tàm să bè huyết áp, lơmă, ờ niam tam gơl phan tàm să jan ờ geh bơta gròi sền, rơcăng lài kơryan, pơhìn gơdrồl mhàm tơngoh rơ̆p jơnhoa rlau. Ƀak sĩ Huỳnh Thị Đoan Dung bơto sồr: Bè ờs tơrgùm uă tàm cau kòp dờng sơnam, mơya tŭ do den gơbàn tàm cau dềt sơnam rao, den tàng bơto sồr là sơm kòp rơcăng lài gơdrồl mhàm tơngoh den ală cau kòp geh kòp lài tàm să bè gơguh huyết áp den pal sơm kòp jơh nùs, pleh gơlơh ờ niam tàm nùs nhơm bồ tơnggoh (stress) mờ ală tam gơl nisơna nàng rơcăng lài ală dơ̆ gơguh huyết áp nisơna.

Rcang lài pleh kòp gơdrồl mhàm tơngoh gơbàn bơh ờ pràn leh

Ờ pràn leh kung là bơta kòp bè leh sùm tìp, digơlan geh sơm bời tŭ gĭt gŏ mờ sơm kòp tàm tơngai gờñ. Sơlơ̆u wơl, dilah gĭt gŏ mờ sơm jơla, kòp rơ̆p kơn jơ̆, lơh gơbàn uă bơta aniai, ngòt rơngơ̆t rlau digơlan lơh bàn gơdrồl mhàm tơngoh. 

Ồng N.V.P ơm tàm xã Ia Tmốt, kơnhoàl Ea Súp, càr Dăk Lăk mut tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên mờ bơta ờ gơlik dà đồm, jê òl tàm bŭt đah ma, gơdrồl mhàm tơngoh dơ̆ 2 lơh ờ pràn să jan mờ lơng nggùl să đah kiau, ờ pràn leh. Jat jơnau yal bơh cau kòp dê, ồng gĭt gŏ lŭ tàm leh neh jŏ mơya ờ tus tàm hìu sơnơm sơm mờ hùc is ală bơta nha sơnơm jat jơnau yal mờ bơr bơh uă cau dê. Dùl nam tơnơ̆ ồng sùm gơlơh jê bồ, kroài, gơguh gùng mhàm uă, 180 tàm 100mmHg.  Tŭ do, ồng kung ờ gŏ tus tàm hìu sơnơm sơl mờ blơi is sơnơm sơm gơguh gùng mhàm hùc, geh 3 nhai den ồng gơtìp gơdrồl mhàm tơngoh. Tơnơ̆ tŭ mut sơm mhar tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, cau kòp neh geh reh tă lŭ, tơmŭt ding pơlam dà đồm bơh kơltau mờ sơm kòp ờ pràn leh  rơcăng ngòt gơbàn gơdrồl mhàm tơngoh tai. Ồng N.V.P yal: “Tàm hìu añ jê ndul đah ma, jê bŭt đah ma. Tus hìu sơnơm kham, siêu âm (sòl sền tàm dơlam) khi đơs là lŭ tàm gùng lòt đồm, gơ kòl dà khà 2. Tài bơh sơm tàm hìu sơnơm kơnhoàl kòp ờ gŏ bời den jun tus tàm hìu sơnơm dờng nàng reh tă lŭ. Tài bơh añ lài do neh gơtìp gơdrồl mhàm tơngoh rau den pa do geh reh. Tiah reh kung gam jê mờ bòl ngan. Tài bơh añ sền ờ sơ̆p bè pràn kơl dang să jan, gơguh gùng mhàm mờ ờ gĭt den tàng lời kòp kơn jơ̆ hơ̆ sồng mut tàm hìu sơnơm”.

Cau ndai tai là ồng H.V.S (65 sơnam, ơm tàm xã Ea Nuôl, kơnhoàl Buôn Đôn, càr Dăk Lăk). Ồng S lòt kham mờ gĭt gŏ gơtìp lŭ tàm leh pơgăp mờ do 10 nam, mơya ala mờ tus tàm hìu sơnơm sơm kòp, den ồng blơi is sơnơm yau mờ sơnơm nha chi hùc, ală sơnơm bơh yau geh yal là hùc nàng lề lŭ. Tơnơ̆ uă nam ngui is sơnơm, bơta kòp ồng dê ngai sơlơ kơn jơ̆, tus tŭ gơtìp gơdrồl mhàm tơngoh mut sơm tàm hìu sơnơm, ồng hơ̆ sồng gĭt he neh gơtìp ờ pràn leh, 2 nơm leh gơkòl dà, gơguh gùng mhàm mờ do là jơnau tờm lơh ồng gơtìp gơdrồl mhàm tơngoh. Mò P.T.S, pơ ùr cau kòp yal wơl: “Ồng gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh dơ̆ sơnrờp pơgăp mờ do 16 nam. Rlau 2 nhai lài, ồng gơtìp gơdrồl mhàm tơngoh dơ̆ 2. Ồng kung gơbàn kòp đồm sơdàng, gơguh gùng mhàm, mờ lŭ tàm leh lơh gơ kòl gùng dà đồm tai sơl. Lài hơ̆ ồng ờ gơtùi lòt rê, ndul gơ prồ, jê, lam lòt hìu sơnơm kơnhoàl kham den ƀák sĩ sồr guh tus hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên nàng reh”.

Gah reh- Leh gùng dà đồm (Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên) tŭ do gam sơm pơgăp bơh 150 tus 170 nă cau, tàm hơ̆ cau ờ pràn leh pơgăp bơh 60 tus 80 nă, jơnau tờm gơbàn là tài bơh lŭ tàm leh mờ às gùng dà đồm... Tàm ală cau ờ pràn leh geh bơh 20 tus 25 nă cau aniai, gơlam tus gơdrồl mhàm tơngoh, gơ lời wơl bơh bơta aniai dê là să jan ờ pràn mờ lơng nggùl să.

Bè broă lơh gơbàn kòp, ƀák sĩ  Nguyễn Ngọc Hoàng, Atbồ Gah reh – Leh gùng dà đồm, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà gĭt ờ pràn leh sùm gơlam tus gơguh gùng mhàm. Gơguh gùng mhàm ờ sŏk sền, tus dùl khà lơi hơ̆ rơ̆p lơh gơbàn gơdrồl gùng mhàm tơngoh. Đơs bè bơta kòp ờ pràn leh tŭ do, ƀák sĩ Nguyễn Ngọc Hoàng pà gĭt: “Kòp ờ pràn leh mờ gơdrồl mhàm tơngoh gam geh tềl lời wơl tàm cau kơnòm să. Lài do ờ pràn leh mờ gơdrồl mhàm tơngoh sùm gơtìp tàm ală cau neh rlau 60 sơnam. Mơya tŭ do, geh cau hơđơm 17 sơnam neh gơtìp ờ pràn leh. Ală cau gơtìp gơguh gùng mhàm ờ kơlôi jơnau tờm gơbàn là bơh leh, kơlôi là mìng hùc 1 nai sơnơm gơguh gùng mhàm là bè ờs lơm, mờ khi ờ hềt kơlôi là gơguh gùng mhàm là tài bơh leh lơh gơbàn den tàng khi hŭi tĕ là ờ pràn leh. Tus tơngai gùng mhàm gơguh ờ gơdờp mờ sơnơm tai den rơ̆p gơlam tus gơdrồl mhàm tơngoh tài bơh gùng mhàm gơguh uă”.

Ală nam pa do, khà làng bol gơbàn kòp ờ pràn leh geh sơlơ gơguh uă jat sơnam. Jat tơrgùm kờp bơh Ƀộ Lơh sơnơm dê, khà cau gơbàn kòp ờ pràn leh tàm Việt Nam geh pơgăp 10,2% khà kờp làng bol (drờm mờ rlau 10 tơlak nă cau gơbàn kòp), mờ pơgăp 8 rơbô nă cau pa pah nam. Khà cau chơ̆t bơh kòp leh jŏ nam ơm dơ̆ 8 tàm ală jơnau tờm lam lài lơh gơbàn chơ̆t tàm Việt Nam dê.

Jat ƀák sĩ Nguyễn Ngọc Hoàng, tŭ do gam uă cau ờ hềt gĭt loh bơta sơng bơng roh bơh ală bơta kòp bè leh dê. Tŭ gĭt gŏ kòp, ờ gŏ tus hìu sơnơm gah ờs sơm kòp mờ sùm ngui ală sơnơm bơh yau nàng sơm kòp, tàm tŭ ală sơnơm do ờ hềt geh kơlôi sơnơng jak chài lơi đơs nền bơta cồng nha sơm kòp gơ dê. Den tàng, kòp bè leh ờ geh sơm gờñ, di broă sơm den ƀuơn ngan gơbàn kơn jơ̆, pơhìn gơtìp aniai uă. Mut tàm hìu sơnơm tàm bơta neh geh aniai den bơta pràn wơl să jan là lơyah ngan. Den tàng, pơn jờng làng bol ờ gŏ di ngui is sơnơm nàng sơm ală bơta kòp đơs bal, kòp bè leh đơs is. Pal tus mơ tàm hìu sơnơm nàng ală ƀák sĩ gah sơm kòp ờs mờng in sơm di tŭ. Ală cau lơmă, gơguh gùng mhàm, kòp bè van plai nùs... halà ală kòp ờ pràn leh geh bal mờ ală bơta (dờng sơnam geh gùng mhàm gơguh uă, gùng mhàm ờ niam, lơmă ir, sa hang ir rlau mờ 5 gram boh dồ ngai halà hùc dà lơngồt, dà sơdàng rlau 1 lĭt dồ poh) den pơhìn gơdrồl mhàm tơngoh uă ngan bơh 30 tus 40%. Den tàng ală cau do pal sền gròi lòt sền gàr pràn kơl dang să jan sùm, pah dơ̆, kis niam nàng sok sền niam ală kòp geh pơhìn lơh ờ pràn leh mờ gơdrồl mhàm tơngoh.

Tŭ gơtìp gơdrồl mhàm tơngoh (kòl gùng mhàm tơngoh), tàm hơ̆ uă ngan là kòl gùng mhàm tơngoh tàm cau ờ pràn leh den geh khà chơ̆t jê mờ ờ niam uă ngan. Nàng wă rơlao tai bè gùng dà broă lơh nàng rơcang pleh kung bè broă lơh lài ngan tŭ gŏ cau gơtìp kòl gùng mhàm tơngoh, ƀák sĩ CKII ồng Nguyễn Ngọc Hoàng, Kwang atbồ Gah Reh, Leh gùng dà đồm, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên geh ală jơnau yal loh làng rơlao. jà...

Ơ ƀák sĩ, ală bơta lơi lơh kòp ờ pràn leh ƀuơn gơtìp kòl gùng mhàm tơngoh?

Ƀák sĩ Nguyễn Ngọc Hoàng: “Ờ pràn leh geh 03 mpồl jơnau tờm. Lài ngan cau gơtìp ờ pràn leh geh rơgai ờ pràn să, gơmù albumin mhàm. Gơmù albumin là ală cau kòp gơwèt mpồl cau gơguh ni sơna kòl mhàm tơngoh. Sơlơ rơgai ờ pràn să den khà1 gơtìp kòl mhàm tơngoh sơlơ uă. Bè tàm mpồl cau lơmă ir, gơguh kòl mhàm tơngoh, sơlơ̆u wơl mpồl hơ̆ là mpồl ờ pràn, gơmù albumin mhàm tàm bơta ờ pràn leh. Is ồn ală cau kòp geh jồr mhàm den khà kòl gùng mhàm tơngoh kung uă ndrờm mờ mpồl cau lơmă ir sơl. Dơ̆ bàr cau ờ pràn leh den geh tơngŏ gơguh huyết áp, gơguh huyết áp kung là bơta tờm mờ là bơta gơrềng bơh ờ pràn leh dê. Geh 95% cau kòp ờ pràn leh geh gơguh huyết áp. Tŭ gơguh huyết áp den gơtìp kòl mhàm tơngoh kung uă. Khà cau gơguh huyết áp mờ dờng sơnam geh jồr mhàm den bơta di gơlan gơtìp kòl gùng mhàm tơngoh gơguh tus 120% pơn drờm mờ cau bè ờs. Gơguh huyết áp là bơta tờm lơh gơtìp kòp gùng mhàm tơngoh. Mpồl dơ̆ 3, cau ờ pràn leh geh tơngŏ ờ tơl mhàm, gơmù albumin mhàm den khà gơtìp kòl gùng mhàm tơngoh tus 20%”.

Ơi, di bè hơ̆, lơh bè lơi nàng git cau gơtìp kòl gùng mhàm tơngoh? Mờ tŭ gŏ cau gơtìp kòl gùng mhàm tơngoh den pal lơh bè lơi?

Ƀák sĩ Nguyễn Ngọc Hoàng: “Git gŏ cau gơtìp kòl gùng mhàm tơngoh kwơ màng ngan nàng dong klàs cau gơtìp. Di lah lơyài 1 phút là 2 tơlăk tế ƀào tơngoh gơtìp chơ̆t ờ gơtùi lơh geh wơl. Tŭ gŏ geh bơta ni sơna bè săp đơs ha là cau ni sơna gơpừ, să jan ờ pràn, broă lơh lài ngan sền bơta weh bơr, tŭ gŏ bơta do bañ ai cau gơtìp in sa, bañ tơr-iă càl, bañ jus mhàm tềng bồ nao tê mờ bañ tơnhùc is sơnơm brê. Rơwah tìs hìu sơnơm sơm kung lơh broă sơm gơtìp jơla sơl. Pal tus hìu sơnơm dờng nàng sơm cau gơtìp in. ngui tơngai niam gờñ ngan. Tŭ gơtìp ală bơta kòl gùng mhàm tơngoh bè pa yal den tơngai là bơta tờm kwơ màng ngan nàng dong klàs cau gơtìp, pal cèng mơ tus hìu sơnơm dờng sơlơ mhar sơlơ niam. Bơdìh hơ̆ tai, geh ờ uă cau ờ git să tờm gơtìp ờ pràn leh, mìng git gơguh huyết áp, den tàng tŭ gơtìp jê ntìng gòr ngkời, jê but den pal kham leh, bañ ngui is sơnơm mờ pal tus kham gah sơm kòp do. Bơta tơngŏ là cau gơtìp gơguh huyết áp, să jan glar, muh măt pàl, di gơlan gơtìp ờ pràn leh. Ha là ờ tơl mhàm, să jan jù, pàl, glar den pal lòt kham leh. Ha là tŭ đồm pal sơn, đồm uă dơ̆, đồm mang pal kơlôi tus kòp tàm gùng dà đồm ha là lòt kham leh nàng bơsong ờ pràn leh. Tŭ neh gơtìp kòl gùng mhàm tơngoh den kòp gơtìp tai là 40%, dơ̆ bàr mờng gơtìp jroă rơlao mờ bơta chơ̆t jê di gơlan uă rơlao mờ dơ̆ sơnrờp. Tàm bơta cau kòp ờ pràn leh gơtìp kòl gùng mhàm tơngoh mờ bơta tơngŏ mìng bơh kòl gùng mhàm tơngoh là lơng dùl đah să. Tŭ cau kòp gơtìp lơng să den bơta ờ pràn leh sơlơ gơguh jroă rơlao, plai dà đồm, gùng dà đồm ờ rơcang lài, ờ gơrồt, sơlơ ƀuơn ngan gơtìp gơklăc lŭ tàm leh, sơlơ ƀuơn ngan gơtìp mồr, sơlơ kal ke tàm broă đồm, đồm ờ gơtùi...”.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sĩ Nguyễn Ngọc Hoàng uă ngan!