Gơguh huyết áp tŭ do lơh gơtìp di pơgăp 10 tơlăk 80 nă cau gơtìp chơ̆t pah nam tàm gùt dunia mờ khà do kờp dŭ ngai sơlơ gơguh tài khà kờp làng bol gùt plai ù gam gơguh mờ cau kra geh uă. Mìng is tàm lơgar Việt Nam, khà cau gơtìp kòp gơguh huyết áp kung gơguh mhar ngan mờ khà cau gam kơnòm gơtìp kòp do ngai sơlơ gơguh, mùl màl khà cau gơguh huyết áp tàm cau rơlao 18 sơnam tus 30,1%. Gah lơh sơnơm ai geh jơnau yal lài uă ngan gơwèt mờ khà gơguh uă bè tŭ do gơwèt mờ kòp do.

Pơrjum nam do geh bơyai lơh tàm ƀòn dờng Cần Thơ mờ tơngu me “Bơta ndrờm bal gơguh huyết áp mờ ală kòp plai nùs gùng mhàm mờ tam gơl”, tàm hơ̆ geh 26 tơngu me jơnau đơs mờ broă tus bal bơh mờr 170 nă cau jăk tus bơh ală mpồl lơh broă gah plai nùs gùng mhàm – huyết áp tàm gùt lơgar kung bè bơh ală lơgar dê. Do mùl màl là cri bơyai tam pà bal ală broă lơh kơlôi sơnơng bơta chài măi mok pa bơh broă tơrgùm bal tus kơlôi sơnơng kòp tàm gah gơguh huyết áp mờ ală kòp ndrờm bal. GS.TS Huỳnh Văn Minh, Củ tịc Mpồl plai nùs gùng mhàm Việt Nam pà git: “Pơrjum ờ mìng tơrgùm tàm kòp gơguh huyết áp mờ gam rề ơnàng ai ală gah broă pa ngan, gam geh sền gròi bè kòp đồm sơdàng, kòp lơmă ir, kòp ờ niam lipid mhàm; kung bè ală kòp ndrờm gơtìp ndai bè kòp gùng mhàm plai nùs, kòp leh, kòp ờ ring bal tă nhơm, kòp ờ ring bal plai nùs tàp; ală bơta tơngŏ gơguh huyết áp ndai bè ờ pràn plai nùs, gơdrồl mhàm tơngoh; ală broă sơm kòp pa gơrềng bal bè kòp gơtờp bơh mè bèp bal mờ ală mpồl sơnơm pa nàng sơm kòp kòp”.

Kòp gơguh huyết áp di lah ờ geh sơm kòp, jŏ ngai rơ̆p lơh gơrềng uă ngan tus mờ ală bơta tàm să jan geh sơnđan là bơta tờm. Kòp gơguh huyết áp geh 03 tơngai, tŭ kòp gơguh tus tơngai dơ̆ 03 là tơngai bơh ală bơta tơngŏ, mờng gơtìp ngan là gơdrồl gùng mhàm tơngoh tài kòl gùng mhàm tơngoh ha là kòl mhàm tơngoh lơh gơdrồl mhàm tơngoh, ờ pràn plai nùs. Gơwèt mờ gơdrồl mhàm tơngoh, bŭ lah cau kòp geh sơm bời, mơya bơta gơlời wơl là kal ke ngan mờ cau kòp, cau tàm hìu nhă cau kòp pal kong, geh tŭ git nđờ jơ̆t nam…. Ƀák sĩ, CKII Lại Văn Nông, Kwang atbồ Hìu sơnơm Hìu bơsram Đại họk Y Dược Cần Thơ yal, ală jơnau kơlôi sơnơng jăt bơta chài măi mok pa dê kung bè broă pơgồp bal sơm kòp, tam jà măi mok pa tàm gah gơguh huyết áp geh cri bơyai tàm pơrjum do neh cèng wơl uă bơta kwơ rơlao bè broă sền gàr bơta pràn kơl dang să jan làng bol tàm tiah do in. Ƀák sĩ Lại Văn Nông pà git: “Pơrjum là dơ̆ nàng cri bơyai kwơ màng ngan nàng tam pà bal ală broă lơh kơlôi sơnơng bơta chài măi mok pa bơh tàm ală jơnau yal tơrgùm bal, ală jơnau kơlôi sơnơng mìng dùl tơngu me, ală jơnau kơlôi sơnơng nền nòn tàm jơh ală gah bè gơguh huyết áp mờ ală kòp ndrờm gơtìp bal ndai, nàng tơnguh uă broă rơcang kơrian, sền nàng git, sơm kòp mờ sền gròi cau kòp tàm gah plai nùs gùng mhàm đơs bal mờ gơguh huyết áp đơs is”.

Mùl màl, geh uă ală cau kòp gơguh huyết áp ndrờm gơlơh tàm să bè ờs ngan, mìng geh gŏ tŭ ală bơta tơngŏ bè jê bồ, hoar măt, kơrwài, gơpiah nùs tŭ geh ală bơta jroă rơlao bè gơdrồl mhàm tơngoh… den tàng tài bơta do, gơguh huyết áp geh sền là “Kòp gơsơ̆t cau ờ git lài”.

Mùl màl bơta yal lài tŭ do: geh uă ngan ală cau kòp tŭ gơtìp gơdrồl mhàm tơngoh, mŭt piam tàm hìu sơnơm den hơ̆ sồng git là cau tàm hìu he gơtìp kòp gơguh huyết áp. Bŭ lah bè hơ̆ geh uă ngan cau neh git să tờm gơtìp gơguh huyết áp, huyết áp sùm gơguh, mơya ờ gŏ geh bơta lơi “kung gam pràn kơl dang bè ờs” mờ ờ rơcang lài lòt kham mờ sơm kòp, ha là sơm ờ di, tŭ neh mŭt tàm hìu sơnơm hơ̆ sồng git să tờm mờ cau tàm hìu nhă git broă sơm kòp gơguh huyết áp mờ broă gàr să jan là kwơ màng, mơya tŭ hơ̆ neh jơla.

Làng bol mờ ală gơ̆p bơyô pal tam gơl rài kis nàng pleh mờ ală bơta di gơlan gơtìp mờ sơm kòp gơguh huyết áp, hơ̆ là:

Bañ chu jrào, ñô ơlăk bièr, tàm hơ̆ uă ngan là cau klao. Do là broă lơh pràn ngan nàng rơcang pleh mờ ală kòp plai nùs gùng mhàm mờ bơdìh plai nùs gùng mhàm.

Broă sào sa: Lơh jăt broă sào sa tơmù sa boh geh dong kờl lơh gơmù huyết áp. Cau gơtìp gơguh huyết áp pal ngui ală phan sa geh uă kali, sa uă plai chi dum, pal sa uă ka, khoah, khoah phòng, gar lơnga, bañ sa tơngi mờ klung klờm phan ròng geh uă axid ƀĕo no mờ cholesterol lơh gơtìp kră kơl dang gùng mhàm.

Tơmù lơmă să mờ tàp pràn să jan: Tơmù lơmă geh tơmù huyết áp tàm cau lơmă ir mờ geh gơrềng niam gơwèt mờ ală kòp gơtìp bal bè kòp đồm sơdàng, kòp ờ niam lipid mhàm; pal geh sùm khà ai tơngŏ bơa ñjơ̆ să hờ đơm 25 (BMI<25).

Pleh mờ ală bơta ờ niam nùs nhơm: Git gàr nùs nhơm mờ gàr jơh ală cau in nàng rơcang pleh mờ ală bơta gơlik geh tàm nùs nhơm; sùm ai geh mờ gàr să jan dùl nùs nhơm niam, lơngăp lơngai.

Di lah bơyô gơtìp gơguh huyết áp di mơ, broă lơh nàng tam gơl rài kis bè pa yal gơtùi tơl nàng dong kờl tơmù huyết áp mù tus tàm khà bè ờs mờ ờ hềt kờñ pal ngui tus sơnơm. Mờ ală cau neh lơh jăt broă sa wèr, tàp pràn să jan mờ ală broă sơm kòp ờ duh pal geh sơnơm mờ huyết áp bơh bơyô dê kung gam ờ gơmù, tŭ hơ̆ pal ngui sơnơm nàng sền gròi huyết áp.