Jăt jơnau kờp, tàm dunia tŭ do geh di pơgăp bơh 02 tus 05% khà kờp làng bol gơtìp kòp kùh. Kòp gơlik geh tàm ală sơnam, cau gơtìp kòp mờng lơh sồt tềng bơdìh să, geh pơnrơ ngan là ală pơnai gơpồ, pơrhê mờ ngkàp kò tài gơguh bơh tàm să, lơh dơkiăt mờ jê. Kòp do di gơlan gơlĭk tàm gùt să, bơh nias tê, pờm mas tus tàm ngkời, mpàng tê, mpàng jơng, ală tiah sồt uă ngan là tàm ală tiah kơl tao tềng ku kơl tăng, cong mong tê, hờ đang bồ bal tàm gùt să… Tŭ gơtìp kòp kùh, cau kòp di gơlan gơtìp ală bơta kòp gơjăt bal bè ờ niam nùs nhơm, lơmă ir, kòp đồm sơdàng, kòp jê kồ jơng, kồ tê tài kùh, mờ ală bơta gơlik geh ndrờm bal bè ală kòp jê tềng kồ jơng kồ tê.

Tàm khoa kham, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, khà cau kòp tus kham mờ sơm kòp kùh geh di pơgăp 20% khà cau gơtìp kòp. Bơnah uă ală cau tus kham tàm bơta kòp kùh gơpồ pơnai, kùh ndơng mờ as kồ jơng kồ tê. Geh ală cau gơtìp jroă, cau kòp pal piam tàm hìu sơnơm nàng sơm kòp, dong kờl sòl đèng, sòl tia tử ngoại mờ sền gàr tềng bơdìh kơl tao. Bŭ lah kòp geh ală bơta tơngŏ krơi is, mơya kung gam gơtìp ờ git đal mờ ờ uă kòp ndai bè mòi, kùh bơrkuh phồng, bơsềt tềng kơl tao…

Lŏ Huỳnh Thị Linh, 26 sơnam kis tàm kơnhoàl Krông Păc, càr Dăk Lăk gơtìp kòp kùh neh 10 nam do. Lài ngan, kòp gơlik toh wil bè priă kăk tềng cong mong tê, jàng lah gơtìp bơsềt mờ lòt blơi sơnơm pih sùm ờ bời, tơnơ̆ mờ hơ̆, ală kơrmai gơpồ tềng kơl tao lơh gơrềng uă, lơh gơjăt bal jê. Lŏ lòt kham tàm Hìu sơnơm Da liễu Dà lơgar Quy Hoà, ƀòn dờng Quy Nhơn den hơ̆ sồng git lŏ gơtìp kùh, neh hùc sơnơm pơgồp bal mờ pih mơya tàm dùl tơngai den kòp gơtìp tai. Tŭ do, pah nhai, lŏ Linh pal tus hờ hìu sơnơm nàng kham, blơi sơnơm hùc pơgồp bal mờ pih tềng kơl tao să nàng rơcang kơrian. Kòp do lơh lŏ ƀàs sìl mờ cau bè să jan mờ ờ bài tìp mờ cau krơi. Mò Nguyễn Thị Aí, mè lŏ Linh yal: “Gŏ bàr đah pit tồr kòn gơlik as, jàng lah sras sa tồr den tàng añ lòt jòi rơsòn sras nàng chu ai bùh pih tềng tồr mơya ờ gơmù, tơnơ̆ mờ hơ̆ lòt kham. Ƀák sĩ đơs là kòp kùh gơdê, blơi sơnơm hùc pơgồp bal mờ pih nàng tơmù gơtìp dơkiăt mờ jê, kòp do ờ gơtùi sơm bời”.

Cau ndai là ồng Nguyễn Xuân Tòng kis tàm sơnah ƀòn Tân Thành, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk. Neh 6 nam gơtìp kòp kùh là kàr hơ̆ tơngai ồng kis tàm bơta glar bòl. Ồng Tòng neh geh tŭ gơtìp kòp gut bal mờ kòp đồm sơdàng type 2. Lài ngan, kòp gơlik geh ală ngkàp tềng kơl tao hơ̆ sồng gơrề mhar tus bàr đah cong mong mờ gut să lơh ồng gơtìp dơkiăt, ờ suk ngan. Ồng Tòng jàng lah gơtìp kòp dơkiăt bè ờs tềng kơl tao, ờ git kòp kùh lài bè lơi. Tŭ ală bơta gơlik geh as jroă, gơpồ ndơng, pơrhê gùt să mờ ală kồ tê kồ jơng gơtìp as jê, hơ̆ sồng ồng lòt kham. Ồng Nguyễn Xuân Tòng yal: “Añ ờ git kòp kùh là bè lơi, cau đơs hơ̆ sồng git, ală toh gơlik geh, kwàc 1 dơ̆ là ngkàp gơlik mờ 2, 3 ngai den gơlik tai, lài ngan ờ dơkiăt, tơnơ̆ gơlik uă hơ̆ sồng dơ kiăt. Tŭ do sào sa kung pal wèr”.

Bơnah uă cau gơtìp kòp kùh gơlik ală pơgồp dềt tề kơl tao să, lơh ờ niam tàm să jan, mơya geh ờ uă cau, ală kơrmai ngkàp lơh dơkiăt ha là jê ngan. Tŭ gơtìp kòp do, cau kòp pal git lài nùs nhơm kis bal mờ kòp do tus jơh rài tài tŭ do ờ hềt geh sơnơm sơm bời, kòp gơlik sùm uă dơ̆. Bơta kwơ màng là cau kòp pal git gờñ ală bơta tơngŏ gơtìp sùm nàng sơm di tŭ, pleh mờ gơtìp ờ niam. Ƀák sĩ CKI Đỗ Thị Huế, lơh broă tàm Khoa kham, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git: “Kòp kùh bơdìh să bè ờs, geh uă ngan cau gơlik ngkàp, kơrmai, ngkàp bồ tê ha là lơh sồt ngkàp tềng nđias… geh tơngŏ krơi is ngan den tàng ƀuơn ngan ờ git đal mờ ờ uă bơta kòp tềng bơdìh kơl tao ndai, kòp bơsềt ha là ngkàp bơrkuh phồng mờ tài lơh ờ niam nùs nhơm, chờ hờp, moăt uă ir lơh kòp sơlơ jroă rơlao”.

Kòp kùh ờ gơtùi ngui is sơnơm, tàm hơ̆ uă ngan là ală sơnơm brê, sơnơm yau, sơnơm geh corticoid, pal lơh jăt broă sơm kòp bơh ƀák sĩ mờ tus kham wơl di jăt tơngai neh pơrgơn. Sùm gàr ram tềng tiah gơtìp kùh mờ broă pih sơnơm lơh ram uă dơ̆, 03 dơ̆ tàm 1 ngai, pih mờ tơnơ̆ mờ tŭ um mờ ală tŭ lơi di lah gơlơh kơnrañ tềng kơl tao. Kơnòm dềt gơtìp kùh pal bañ kwàc, tho lơh sồt tềng kơl tao tài di gơlan lơh kòp sơlơ jroă rơlao. Di lah cau kòp geh tơngŏ ni sơna tềng kơl tao pal tus mơ hờ ƀák sĩ sơm gah kòp do nàng geh kham di pal mờ sơm kòp di tŭ. Bơdìh hơ̆ tai, pal sùm geh nùs nhơm niam, bañ chu jrào, tơmù ñô ơlăk, bièr, tơnguh uă sa biăp tơlir, gar phan sa, tơmù sa tơngi phan ròng, tơnguh tàp pràn să jan.

Kòp ngkàp (kùh halà krùh) là kòp bơdìh kơltau gơbàn uă ngan. Bulah ờ lơh sơbơng roh, mơya lơh cau kòp lơngeh lơngañ tài kiat mờ ờ niam tàm să jan. Kòp ờ hềt geh sơnơm sơm ƀă tàm mờ ƀuơn gơbàn wơl den tàng lơh gơ rềng uă ngan tus nùs nhơm cau kòp. Nàng git tai bè kòp do, mpồl cau cih ƀău bol hi neh geh dơ̆ tơm boh bơr mờ ƀák sĩ cuyên khoa 1 mò Đỗ Thị Huế - Khoa kham kòp bơdìh kơltau, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên.

Jơnau lơh gơbàn kòp kùh là ñchi ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ CKI mò Đỗ Thị Huế: Kòp là tài gen gơ bơtờp wơl, geh bơta gơ chul bơh tiah ơm kis đah bơdìh dê, lơh sơn đờm gơbàn halà bơta kòp gơ bàn jroă tĕ. Ală bơta lơh gơbàn kòp bè ờ niam nùs nhơm, cau kòp stress halà chờ hờp ir, moat jrùm ir kung lơh kòp sơlơ kơn jơ̆ rlau; bơta lơh sồt să bè kuah, kwàc, tho mờ ală bơta lơh bơtờp ƀơ̆ bè cau kòp gơtìp bơtờp liên kầu khuẩn lơh gơbàn kòp kùh ntờc, bơdìh hơ̆ tai, bàr, pe bơta sơnơm lơh gơbàn kòp kùh là tài ngui sơnơm geh corticoid.

Cau lơi mờng gơbàn kòp mờ kòp do gơ bơtờp halà ờ, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ CKI mò Đỗ Thị Huế: Kòp kùh gơbàn tàm tơl sơnam bơh kơnòm dềt tus cau dờng, mơya cau mờng gơbàn ngan rlau jơh là ală cau kơnòm să, cau rơyàm nggùl să. Uă ngan cau kòp tus hìu sơnơm mờ bơta pơr hê kơltau, gơ plồ nggàp, bàr pe nă cau tus kham tàm bơta pơrhê jơh kơltau să jan, gơlik ndơng jơh să jan. Kòp do ờ gơ bơtờp, kòp geh bơta gơ bơtờp wơl, dilah mè bèp geh kòp den 41% kòn rơp gơbàn kòp, dilah mìng geh bèp halà mè geh kòp den geh pơgap 8,1% kòn gơbàn kòp krùh.

Gơtùi ngui broă lơh ờs mờng nàng sơm kòp krùh halà ờ, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ CKI mò Đỗ Thị Huế: Uă ngan tài cau kòp ngui phan geh corticoid jat gùng hùc halà bong lơh gơbàn pơrhê kơltau jơh să jan halà kùh ndơng jơh să jan, bàr pe nă cau geh jơnau ờ niam gơ lời wơl là ung thư kơltau. Kòp kùh tus tŭ do ờ hềt geh broă lơh sơm ƀă tàm halà gơtùi sơm bời jơh. Jơh ală broă lơh sơm kòp mìng lơh gơmù bơta pơrhê kơltau, gơ plồ ngkàp. Bơdìh mờ sơnơm tây, cau kòp gơtùi ngui broă lơh ờs mờng nàng sơm mơya mìng ngui nàng um halà tram nàng lơh gơmù bơta pơrhê kơltau, lơh lơbơn kơltau, tơrmù ƀà bơta gơ plồ ngkàp bơh cau kòp dê.

Nàng sền gròi niam kòp kùh den cau kòp pal lơh ñchi, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ CKI mò Đỗ Thị Huế: Nàng gròi sền niam kòp den broă lài ngan là pal git loh kòp do là kòp jŏ nam ờ hềt geh sơnơm sơm ƀă tàm jơh, lơh ờ niam să jan cau kòp dê, tŭ tơngai sơm kòp jŏ jòng den tàng cau kòp ƀuơn ngan gơ lơh ờ gơ dan mờ sang tĕ sơm kòp. Bè hơ̆ den tàng, cau kòp pal lơh jat jơnau pơlam sơm kòp, bañ stress, bañ ñô ơlak ƀièr, chu jràu. Tŭ gơtìp kòp bañ kuàc, tho lơh sồt kơltau. Tŭ pin geh kòp pal lòt kham mờ sơm di tŭ, pleh jơnau ờ niam gơ lời wơl.

Dan ưn ngài ƀák sĩ uă ngan!