Mò Đinh Thị Ngọc Tuyết (69 sơnam) ơm tàm kơnhoàl Krông Nô, càr Dăk Nông gam sơm kòp as sồt kơndoh tơngoh ndơng tàm Khoa kòp bơtòp, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên. Lài hơ̆, mò gŏ glar să jan, ờ gơtùi đal git den tàng hìu bơnhă jun mò mut tàm hìu sơnơm. Bi Đinh Thị Ngọc Liên, kòn ùr mò Tuyết dê yal: “Mè añ dê gŏ gơ lơh tàm să ờ niam, glar să den tàng lam mut tàm Hìu sơnơm xã Krông Nô, sền gŏ kòp ờ niam tĕ den tàng Hìu sơnơm xã ntrờn guh tus Khoa kâp kứu mờ Khoa kòp gùng mhàm plai nùs Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên. Tơnơ̆ ntrờn mut tàm khoa kòp bơtờp. Bơtuah ngan geh ƀák sĩ jơh nùs kham sền kòp pah ngai den tàng tŭ do mè añ dê neh rơhời pràn wơl”.

Đơs tai bè bơta kòp mò Tuyết dê, ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm, Kwang atbồ Khoa kòp bơ tờp, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git: “Cau kòp neh dờng sơnam, neh geh kòp gơguh huyết áp 10 nam, mut tàm hìu sơnơm mờ bơta pràn đal git ờ geh. Bơh sơn rờp geh kờp dŭ gơtìp gơ drồl mhàm plai nùs den tàng tơmut tàm khoa kòp gùng mhàm plai nùs mờ cùp rùp den sền gŏ geh ndơng, tơnơ̆ hơ̆ tàm lùp ală khoa mờ git gŏ cau kòp gơtìp sồt mồr tơngoh den tàng jun mut tàm khoa kòp bơtờp ai dà tàm tơngoh tuỷ chung nàng sền git cau kòp gơtìp as sồt kơndoh tơngoh ndơng halà ờ. Do là dùl bơta kòp kơn jơ̆, jơnau gơ lời wơl bơh as sồt kơndoh tơngoh ndơng lơh gơbàn ndơng tàm tơngih. Bulah bè hơ̆, kơnòm bơta lơh ngan bơh jơh gùt mpồl y, ƀák sĩ dê, cau kòp neh sơrlèt gan bơta sơbơng roh mờ gam rơhời pràn wơl. Cồng nha ai dà tàm tơngoh chung tuỷ dơ̆ 3 den neh sơn đờm gơ rê wơl bơta bè ờs”.

Jat tơrgùm kờp bơh khoa kòp bơtờp dê, khà làng bol gơbàn kòp as sồt kơndoh tơngoh ndơng uă. Tàm pơgap 2 nam do, kờp bal pah nam, Khoa dờp bơh 80 tus 120 nă cau gơbàn kòp. Nam 2023, dờp mờr 100 nă. 5 nhai bồ nam do dờp rlau 30 nă cau kòp. Uă ngan ală cau gơbàn kòp là tài phế kầu, tơngoh mô kầu, virus liên kầu sur mờ tài phan kis dềt lơh bơtờp.

As sồt kơndoh tơngoh ndơng gơ jat tàm tơl jơnau lơh gơbàn kòp mờ să jan cau kòp dê mờ ală tềl tơngoh bal mờ bơta sơbơng roh kung krơi is. Cau kòp kơn jơ̆ digơlan ờ gam ngac ngar, chơt iơh halà gơ pơt să, gơ chul să, sơbơng roh tus màng kis. Cau gơtìp as sồt kơndoh tơngoh ndơng ƀuơn ngan gơtìp aniai tàm tơngoh, gơ lời wơl jơnau ờ niam as sồt tơngoh, ndơng tàm tơngoh, tĭ tồr, gơ pơt să… As sồt kơndoh tơngoh ndơng digơlan gơlik geh mờ khat cau lơi. Tàm cau dờng gơtìp as sồt kơndoh tơngoh ndơng sùm geh tềl tơnggŏ loh làng rlau, mơya geh tŭ ờ gơtùi kham git gŏ tài ƀuơn tìs mờ ală tềl tơnguh ală kòp ndai. Ală tềl tơnggŏ bơh as sồt kơndoh tơngoh ndơng tàm gơbàn dồ bă nisơna bè: duh să, gơtuh hă, jê bồ, kơldang tiang kồt, glar să, rơngòt gơ crà, gơlik mhàm halà gơlik toh pơrhê mờ rùp hin nisơna tàm kơltau.

Tàm kòp as sồt kơndoh tơngoh ndơng geh 2 bơta kòp pal sền ngac ngan rlau jơh là mpồl gùng tơngoh tờm mờ gơguh tế ƀào mhàm bò kờñ acid. Jơh bal 2 mpồl do ndrờm geh bơta kal ke, sơbơng roh, tềl tơnggŏ gơbàn kòp ờ loh làng den tàng uă cau sền ờ sơp ờ lòt hìu sơnơm gờñ. Dilah kòp ờ geh git gŏ gờñ mờ sơm di tŭ den rơp gơ lời wơl jơnau ờ niam sơbơng roh ngan.

Ƀák sĩ ồng Phạm Hồng Lâm pà git tai: “Gơ wèt mờ kòp sồt mồr gùng tơngoh tờm, tŭ tơngai cau kòp tus hìu sơnơm geh kuơ dờng ngan gơ wèt mờ broă lơh sơm kòp. Dilah lòt hìu sơnơm gờñ den broă kham git gŏ kòp rơp ƀuơn rlau. Dilah lòt jơla, den rơp gơ lời wơl uă jơnau ờ niam, ngan là tàm cau kòp gơguh huyết áp, kòp đồm sơdàng digơlan rơp lơh gơmù bơta pràn ờ bơtờp kòp. Sồt mồr gùng tơngoh tờm geh ală bơta sồt mồr, bơtờp khih kơn jơ̆ ngan, pơn jat hơ̆ là gơbàn as sồt kơndoh tơngoh geh jê bồ mờ gơtuh hă, ngko kơldang. Ală tềl tơnggŏ as sồt kơndoh tơngoh geh jơh, pơn jat hơ̆ geh dùl bơta pal sền ngac là bơta pràn đal git cau kòp dê ờ niam tĕ”.

Ală ƀák sĩ cuyên khoa sồr, dilah cau kòp ờ hềt git jơnau bơh tài gơbàn kòp mờ geh ală tềl tơnggŏ, bè: duh să nisơna, jê bồ, ală bơta ờ niam bè gùng tơngoh, den sơrbac mhar tĕ tus hìu sơnơm nàng kham, git gŏ kòp. Broă git gŏ gờñ mờ kham git kòp as sồt kơndoh tơngoh ndơng di tŭ geh kuơ dờng ngan tàm broă sơm kòp nàng tơrmù lơyah ngan rlau jơh jơnau pơhìn chơt să mờ jơnau ờ niam gơ lời wơl cau kòp in. Ƀák sĩ rơp jat tàm ală tềl tơnggŏ kòp mờ cồng nha xét nghiệm, ngan là xét nghiệm dà tàm tơngoh tuỷ den git gŏ kòp. Gơ wèt mờ kơnòm dềt, bơta pràn ờ bơtờp kòp ờ huan geh, dilah sơm kòp jơla, rơp pơhìn gơbàn chơt să halà gơ lời wơl jơnau ờ niam tàm tơngoh bè pơt să, jơngo mat, tĭ tồr, ờ sô lơng jơh jơng tê, ờ gơtùi đal git. Tŭ gơbàn kòp pal lơh jat jơnau pơlam sơm kòp ƀác sĩ dê, lòt kham wơl mờ jat sền kòp, dilah geh tềl tơnggŏ nisơna den pal yal ƀák sĩ sơm kòp in, pleh gơ lời wơl jơnau ờ niam tơnơ̆ do.

Ală bơta tơngŏ bơh kòp as sồt kơndoh tơngoh ndơng uă bơta ngan, kal ke kờñ đal git. Do là bơta kòp ngòt rơngơ̆t pal geh gŏ mờ sơm kòp gờñ, den tàng tơl nă cau pal rơcang ngăc lài kung bè di tŭ git ală bơta tơngŏ bơh kòp dê. Nàng wă rơlao tai bè kòp as sồt kơndoh tơngoh ndơng, bol añ neh geh dơ̆ lùp tai mờ ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm, Kwang atbồ Khoa kòp gơtờp, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên. 

Niam să ƀák sĩ, ơ ƀák sĩ! Bơta lơi lơh gơtìp kòp as sồt kơndoh tơngoh ndơng? Mờ kòp do ngòt rơngơ̆t bè lơi?

Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm: “Bơta tờm lơh gơtờp uă ngan tàm ală mpồl geh uă bơta ngan, tàm hơ̆ geh vi trùng, virus, vi trùng kis kơnờm mờ bơsềt kòp. Mờ geh uă bơta ală kòp sồt mồr tàm tơngoh tus tŭ do jroă ngan, di lah ờ git kờñ mờ sơm kòp gờñ di gơlan chơ̆t. Mờ kwơ màng tàm tơngai pa do geh bàr mpồl lơh gơtìp as sồt kơndoh tơngoh pal geh sền gròi ngan hơ̆ là as sồt kơndoh tơngoh tài liên kầu sur mờ as sồt kơndoh tơngoh gơguh tế ƀào mhàm bò kờñ acid bơh phan lơh gơtìp kòp. Bàr mpồl do lơh gơtìp kòp jroă ngan mờ cau kòp mờng tus neh jơla den tàng broă sơm kòp gơtìp uă ngan kal ke. Kòp as sồt kơndoh tơngoh gơwèt mpồl tơnguh tơngoh dờng geh ală bơta tơnggŏ duh să, sồt mồr mờ tơngai sơm kòp jŏ. Ờ jŏ ngan là dùl poh, uă ngan là dùl nhai, hoàc huơr ngan. Bè geh ală cau gơtìp kòp as sồt kơndoh tơngoh sơm kòp tus 30 tơlăk đong. Mờ kwơ màng ngan tàm bàr mpồl añ pa tơnkah yal, liên kầu sur là dùl mpồl kòp lơh gơtìp as sồt tơngoh gơtờp bơh sur, tàm hơ̆ uă ngan là tài sa tiết kañ. Hơ̆ là dùl kòp jroă ngan. Dơ̆ bàr tai pal kah là mpồl as sồt kơndoh tơngoh gơguh tế ƀào mhàm bò kờñ acid tài phan lơh gơtờp kòp, phan lơh gơtờp kòp do lơh bơtờp pràn ngan tàm tiah kơh bơnơm mờ tiah Tây Nguyên. Tài khà git wă bè kloh niam, sào sa, tàm hơ̆ uă ngan là sa ală phan sa ờ hềt trŭ sin, biăp ris ală bơta mờ koăt lơh gơtìp dùl mpồl kòp as sồt kơndoh tơngoh gơguh tế ƀào mhàm bò, geh tơngŏ jŏ jòng mờ tơngai sơm kòp kung jŏ sơl”.

Ơ ƀák sĩ, tàm ală bơta hìu sơnơm dờp sơm kòp, bơnah dờng cau kòp gơtìp mpồl kòp lơi ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm: “Bàr nam pa do, bơta tờm lơh gơtìp kòp uă bơta, mơya mìng là tài phế kầu, não mô kầu ha là virus liên kầu sur mờ tài phan lơh gơtờp kòp. Hơ̆ là 5 bơta tờm mờng tìp ngan mờ jơh ală cau kòp mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm, bol añ sơm kòp ndrờm niam. Mìng geh ờ uă cau tus neh jơla lơh gơtìp tus mờ ală bơta bè as tơngoh ha là ur ndơng tềng đah đơm kơndoh tơngoh. Ală cau kòp do pal jun tus hìu sơnơm dờng”.

Mờ bơta kal ke bơh kòp kung bè bơta ngòt rơngơ̆t bơh kòp as sồt kơndoh tơngoh ndơng, ƀák sĩ geh jơnau bơto bè lơi nàng làng bol in git tàm broă rơcang ngăc lài ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm: “Añ bơto jơh ală cau di lah geh tơngŏ bè jê bồ mờ duh să, ală bơta tơngŏ ni sơna bè tơngoh pal tus mơ hìu sơnơm nàng geh kham, rơcang git lài mờ sơm kòp di tŭ. Di lah ờ lơh gơtùi ală broă do cau kòp gơtìp chơ̆t. Đơs ngan jơh ală bơta kòp bè gơtờp, as sồt kơndoh tơngoh ndơng kung bè hơ̆ sơl, gơguh tế ƀào mhàm bò kung bè1 hơ̆ sơl ndrờm geh mŭt bơh tàm bơr, hơ̆ là gùng lơh gơtờp kòp uă ngan. Den tàng, kloh niam sào sa là dùl jơnau bơto tàm gah kòp gơtờp dê mờ gah lơh sơnơm sền gròi ngan bơh lài tus tŭ do. Jơh ală cau pal lơh jăt niam broă kloh niam phan sa, tơnguh pràn să jan mờ tus hìu sơnơm gờñ ngan di lah gơtùi”.

Ơi, dan ưn ngài ală jơnau mờ ƀăk sĩ neh bơto!