Neh sơm bời kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mơya tơnơ̆ dùl tŭ tơngai, uă cau kòp pal mut wơl tàm hìu sơnơm pơn jat tai sơm wơl kòp tài kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơbàn wơl dơ̆ 2, dơ̆ 3. Bơta do ờ mìng lơh pràn kơldang să jan cau kòp dê gơtìp gơ rềng mờ gam lơh broă sơm kòp sơlơ kal ke rlau tai dilah cau kòp gơbàn wơl kòp tài jơnau pơhìn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dră wơl sơnơm uă ngan.Jat WHO, nam 2022, Việt Nam geh mờr 174 rbô nă cau gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm pa mờ 11 rbô nă cau chơt tài bơh kòp jòr bơsiă gơlik mhàm. Tàm 9 nhai bồ nam 2023, Broă lơh Rơcang sơndră kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dà lơgar neh git gŏ rlau 78 rbô 600 nă cau gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm ală bơta, gơguh 1 rbô 900 nă cau kòp, ndrờm mờ gơguh 2% pơndrờm dùl tŭ bal mờ nam 2022 mờ gơguh 32% pơndrờm dùl tŭ bal mờ nam 2021. Git gŏ kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dră wơl uă bơta sơnơm 9 nhai bồ nam 2023 là mờr 2 rbô 800 nă cau kòp, uă rlau mờ ală nam 2020, 2021, 2022 dơ̆ dùl dơ̆ là 9%, 44% mờ 4%.

Tàm càr Dăk Lăk, nam 2023, kờp jơh khà cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm ală bơta là 1 rbô 50 nă cau kòp, khà cau kòp pa mờ gơbàn wơl kòp gơguh uă. Tiến sĩ, ƀák sĩ ồng Châu Đương- Kwang atbồ Hìu sơnơm kòp klờm soh càr Dăk Lăk pà git: “Tŭ do, bơta kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tàm càr Dăk Lăk gơlik geh kal ke. Tài jat kờp dŭ bơh Mpồl lơh sơnơm dunia dê, tơnơ̆ dơ̆ bơtờp kòp Kovid-19, kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơguh uă. Tàm Việt Nam, geh mờr 176 nă cau tàm 1 rbô nă làng bol gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm. Bulah bè hơ̆, tŭ do, Broă lơh rơcang sơndră kòp jòr bơsiă gơlik mhàm bơh càr dê pah nam mìng git gŏ pơgap 1 rbô nă cau kòp, den tàng gam uă ngan cau kòp tàm mpồl bơtiàn ờ hềt git gŏ mờ tơmut tàm mat gròi sền. Den tàng, do là jơnau lơh bơtờp kòp bơsiă gơlik mhàm uă tàm mpồl bơtiàn”.

Git gŏ să tờm gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tàm nam 2020, tơngai hơ̆, să jan bơsiă uă, bi N.T.T (ơm tàm kơnhoàl Cư Jút, càr Dăk Nông), lòt kham, cồng nha cùp X-Quang geh tềl tơnggŏ ờ loh klờm soh. Tơnơ̆ tŭ mut tàm hìu sơnơm lơh ală xét nghiệm, bi T geh pà git gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm. Tơngai sơm kòp 6 nhai, bi hùc sơnơm sùm, lơh jat jơnau pơlam sơm kòp ƀák sĩ dê. Tơnơ̆ tŭ bời kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, bi geh ƀák sĩ ai rê bơh hìu sơnơm. Bulah bè hơ̆, pa do, bi geh ală dơ̆ bơsiă wơl, jê ntơh, kal ke tă nhơm, lòt kham den cồng nha là gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dơ̆ 2. Bi T yal: “Añ lòt kham tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên git gŏ gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ sơm 4 ngai, tơnơ̆ hơ̆ añ ntrờn rê hờ Hìu sơnơm kơnhoàl Cư Jút nàng sơm. Añ hùc sơnơm 6 nhai mờ pơn jat tai hùc 2 nhai tai den bời kòp. Bulah bè hơ̆, 2 nam tơnơ̆ añ gŏ să jan kal ke tă nhơm, jê ntơh, lòt ờ gơtùi den tàng guh ndo kham den git gŏ gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dơ̆ 2. Añ gŏ kòp gơ lơh kơn jơ̆ rlau, gơ huc kĭ rlau, să jan glar rlau mờ dơ̆ gơbàn kòp lài”.

Kung mut tàm hìu sơnơm sơm kòp dơ̆ 3 tài kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơbàn wơl, cau kòp P.Đ.D ơm tàm kơnhoàl Ea Kar, càr Dăk Lăk gŏ gơ lơh rơngòt ngan tài kòp gơbàn wơl uă dơ̆. Nam 2021, ồng geh tềl tơnggŏ bơsiă sùm rlau 1 nhai, tơnơ̆ hơ̆ bơsiă rơhời kơn jơ̆ rlau mờ bơsiă gơlik mhàm geh bal mờ duh să tai. Tŭ do, cau kòp mut tàm hìu sơnơm kham mờ git gŏ să tờm gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm den tàng neh sơm bời kòp. 1 nam tơnơ̆, ồng D gơbàn wơl kòp jòr bơsiă gơlik mhàm den tàng pơn jat tai mut tàm hìu sơnơm sơm tus tŭ bời kòp. Tồn lah să tờm neh pràn kơldang, pa do, ồng gơbàn bơsiă jŏ jòng tai. Cồng nha xét nghiệm git gŏ ồng gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dơ̆ 3. Broă kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơbàn wơl uă dơ̆ lơh cau kòp glar ngan jơh bal bè nùs nhơm bal mờ să jan. Ồng D yal tai: “Dơ̆ 3 tŭ gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm añ bơsiă jŏ jòng mờr 1 nhai, pơn jat tai nhai dơ̆ 2 añ bơsiă gơlik mhàm geh bal mờ kơnhà. Añ lòt kham den git gŏ gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm. Dơ̆ 2, 1 nam tơnơ̆ añ kung bơsiă jŏ jòng 1 nhai, añ lòt kham den git gŏ gơbàn wơl kòp sơl. Tàm dơ̆ 3 añ bơsiă mơya ờ geh kơnhà, añ lòt kham xét nghiệm ờ geh kơnhà, pal cit sơnơm chơt iơh nàng xét nghiệm, git gŏ gơbàn kòp dơ̆ 3. Tềl tơnggŏ bơh sơn rờp den geh duh să, dơ̆ 2 duh să dồ êt, dơ̆ 3 ờ duh să.  Ală dơ̆ sơm kòp añ ndrờm hùc sơnơm tơm 6 nhai, di ngai, di tŭ jơ ờ huĭ dùl dơ̆ lơi. Jơh 6 nhai añ lòt kham tàm Hìu sơnơm kơnhoàl 2 dơ̆ mờ hìu sơnơm càr 1 dơ̆ ndrờm ờ geh kòp, tŭ do gơbàn wơl kòp jòr bơsiă gơlik mhàm añ kung ờ git ñchi bơh tài sơl”.

Kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơlik geh ngềt ngơt mờ lơh ờ pràn să jan, lơh gơ rềng tus màng kis cau gơbàn kòp. Bulah bè hơ̆, kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tŭ do neh gơtùi sơm bời dilah git gŏ, sơm kòp di tŭ. Tŭ neh sơm bời kòp, cau kòp pal sền gròi ờ lời kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơbàn wơl. Dilah cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơbàn wơl den rơp sơbơng roh tài jơnau pơhìn dră wơl sơnơm là uă ngan. Broă sơm tŭ kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơbàn wơl gơ gơs kal ke uă rlau, dilah gơ tam gơl tus tơngai kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dră wơl sơnơm den bơta pràn sơm bời là dồ êt ngan. Bơdìh hơ̆ tai, priă tă sơm kòp ai dùl nă cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dră wơl sơnơm in sùm kas ngan. Dilah 1 nă cau gơbàn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm ờs mờng den priă tă sơm kòp rơp pơgap 10 tơlak đông. Mơya gơ wèt mờ kòp jòr bơsiă gơlik mhàm dră wơl sơnơm, pruă do digơlan gơguh tus 100 tơlak đông. Ờ hềt kờp ală bơta ờ niam bè pràn kơldang să jan mờ cau kòp pal kong tus jơhr ài kis. Bè hơ̆ den tàng, tơl nă cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm neh sơm bời sùm geh ală ƀák sĩ nting tơngkah nàng pleh kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơbàn wơl.

Nàng rơcang lài kơryan kòp jòr bơsiă gơlik mhàm bơtờp wơl halà gơbàn wơl, ală cau kòp pal lơh jat broă sơm kòp, pal git gŏ gờñ bơta lơh bơtờp kòp tờm ngan tàm mpồl bơtiàn mờ pal sơm bời jơh kòp mờ ală jơnau pơlam sơm kòp ƀă tàm tàm 6 nhai. Tŭ sơm kòp, cau kòp pal hùc sơnơm sùm, hùc di mờ hùc tơl jat tơngai geh sồr tus tŭ cau kờp bời jơh tơn. Tơnơ̆ tŭ bời kòp, cau kòp pal lòt kham sùm jat tơngai pơrgon nàng dong cau kòp git bè bơta pràn kơldang să ja, bè bơta pràn bời kòp. Bal mờ hơ̆, ƀák sĩ rơp dong sền pơhìn geh vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tàm să jan halà ờ, pơlam broă lơh rơcang sơndră kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơbàn wơl dồ bă dipal. Bơdìh hơ̆ tai, cau kòp bañ ơm rềp mờ cau geh kòp, sơlơ tơnguh bơta pràn ờ bơtờp kòp, ngan là bơta pràn ờ bơtờp kòp bơh gùng tă nhơm dê nàng dră wơl ală vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm digơlan mut tàm să jan.

Kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, tàm hơ̆ uă ngan là kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơtìp wơl ờ gŏ loh mơya gơlời wơl uă ngan bơta ờ niam gơwèt mờ bơta pràn kơl dang să jan cau gơtìp kòp dê, tàm hơ̆ uă ngan là gơwèt mờ ală cau gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm sơndră mờ sơnơm. Nàng dong kờl ală cau kòp kung bè làng bol in git wă loh rơlao tai bè kòp do, tơngu me jơnau lùp Tiến sĩ, ƀák sĩ Châu Đương, Kwang atbồ Hìu sơnơm Klờm soh càr Dăk Lăk geh yal nền nòn rơlao tai bè kòp do.

Dan ƀák sĩ pà git tài bè lơi lơh gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm là bè lơi, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Châu Đương: “Bơta tờm lơh gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm là tài vi khuẩn trùng lao. Tài tàm tiah kis di gơlan geh uă vi trùng kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gam par tàm nhơm trồ tiah. Tŭ làng bol di rơhồp vi trùng kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mŭt tàm să, vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm jăt gùng tă nhơm mŭt tàm să, gơs pràn. Di lah să jan he pràn kơl dang den gơsơ̆t is vi khuẩn mờ ờ gơtìp kòp. Mơya, gơwèt mờ cau să jan ờ pràn, bơta pràn kơl dang să jan sơndră mờ kòp ờ tơl den vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơguh mờ lơh gơtìp kòp. Tŭ dùl nă cau neh gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm di lah ờ gŏ gờñ mờ sơm kòp di tŭ den lơh ờ niam uă ngan tus mờ bơta pràn kơl dang să jan cau kòp, bè glar tàm să, ờ gơbài sào sa, rơgai să, să jan ờ pràn ờ sô lơh broă… di lah ờ sơm kòp, kòp lơh gơtìp uă bơta ngòt rơngơ̆t ngan bè cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm mờ chơ̆t tài bơh bơsiă gơlik mhàm, lơh sồt tàm klờm soh jroă, lơh gơtìp ờ pràn tă nhơm mờ chơ̆t…

Bơta tờm lơh cau kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơtìp kòp tai, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Châu Đương: “Tŭ cau kòp neh sơm kòp jòr bơsiă gơlik mhàm jơh geh 2 bơta gơlik geh. Bơta lài ngan, di lah cau kòp hùc sơnơm ờ tơl, ờ di mờ gùng dà broă sơm kòp, ờ lơh jăt broă sơm kòp den vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm ờ chơ̆t jơh mờ dùl thoa tơnơ̆ mờ hơ̆ vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơlik wơl mờ lơh gơtìp kòp, gam sơnđan là kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơtìp wơl tai. Bơta dơ̆ bàr, cau kòp neh sơm kòp di mờ gùng dà broă sơm kòp neh geh ai, neh bời kòp ngan, geh ai tơngŏ bời kòp mờ broă xét nghiệm vi siñ. Mơya, tàm rài kis, cau kòp pơn jăt tai gơtìp mờ vi khuẩn kòp jòr bơsiă gơlik mhàm den lơh gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm tai”.

Ơi, di bè hơ̆ nàng rơcang kơrian mờ kòp jòr bơsiă gơlik mhàm, cau kòp bal mờ làng bol pal kah ală bơta lơi, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Châu Đương: “Nàng rơcang kơrian mờ kòp jòr bơsiă gơlik mhàm gơtìp wơl, bơta lài ngan là tŭ cau kòp gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm pal geh ai tàm broă atbồ, sơm kòp di jăt gùng dà bơh broă sơm kòp geh ai. Dơ̆ bàr cau kòp pal lơh jăt broă sơm kòp di jăt gùng dà sơm kòp, jăt jơnau bơto sồr bơh ƀák sĩ dê. Di lah cau kòp ờ lơh jăt, sơrbì sơnơm den di gơlan gơtìp kòp sơndră mờ sơnơm. Dơ̆ pe, cau kòp pal geh broă dong kờl bơh cau tàm hìu mờ mpồl bơtiàn nàng lam sồr cau kòp lơh jăt gùng dà sơm kòp, tơmù tiah gơtờp bañ lời gơtìp kòp jòr bơsiă gơlik mhàm sơndră sơnơm.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sĩ!