Pàl să kòn se là bơta tơngŏ tềng kơltao (di gơlan tàm muh măt ha là gùt să), klồng măt kòn se gơtìp rơmĭt. Geh bơta do là tài gơguh bilirubin – do là phan geh gơlik tŭ hồng kầu gơtìp bơcah. Tàm kòn se pa deh, rài kis hồng kầu ờ jŏ rơlao mờ cau neh dờng, tŭ hồng kầu gơtìp bơcah gơlik dà rơmĭt lơh pàl să, phan do rơ̆p geh tơlik bal mờ phơng mờ dà đồm kòn se dê.

Pàl să kòn se pa deh di gơlan geh tơngŏ mờ măt sền bè ờs tŭ sền să kòn se tàm bơta àng bè ờs. Mơya di lah ờ sền ngan, sền nền nòn, geh uă cau mè bèp ờ gŏ kòn gơtìp pàl să tus tàm tŭ kòn geh ƀák sĩ kham. Bè bơta bơh lŏ H’ Hoan Niê, 29 sơnam, kis tàm ƀòn drà dờng Buôn Hồ, càr Dăk Lăk là dùl nă cau kờñ đơs pơniơu. Lŏ H’ Hoan geh tơngŏ ni sơna tŭ gam bun, den tàng tŭ tus ngai deh, lŏ geh sồr jun tus hìu sơnơm càr nàng reh bun. Lŏ mŭt piam tàm gah deh kòn, Hìu sơnơm dờng Thiện Hạnh mờ deh dùl nă kòn ùr tơn tơnơ̆ mờ hơ̆. Tơnơ̆ tŭ deh, tài ờ ru mờ broă sền gàr cau mè pa deh, cau tàm hìu ờ sền gròi kòn ùr pa deh gơtìp pàl să, tus tàm tŭ ƀák sĩ kham hơ̆ sồng git kòn ùr pa deh gơtìp pàl să mờ geh sồr sòl đèng sơm kòp pàl să. Lŏ H’ Hoa Niê, mơi kòn ùr dềt pa deh pà git, mè mờ mơi sền gŏ kòn ùr dềt pàl di mơ den tàng ờ git do là kòp lơi.

Cau ndai là lŏ Đàm Thị Sinh, 33 sơnam, kis tàm kơnhoàl Krông Nô, càr Dăk Nông. Do là dơ̆ deh kòn dơ̆ 3, mơya lŏ Sinh ờ git bè kòp pàl să kòn se. Tŭ git geh ală ƀăk sĩ kham mờ git kòp pàl să, lŏ kơlôi rơcang ngan. Mơya tơnơ̆ mờ tŭ geh bơto pơlam, sơm kòp mờ broă sòl đèng, bơta pàl să bơh kòn lŏ dê neh gơmù loh làng ngan. Lŏ Đàm Thị Sinh yal: “Tơnơ̆ tŭ deh 2 ngai, ƀák sĩ tus kham den gŏ kòn añ gơtìp kàl să den tàng tus tàm cơl dŭ sền gàr is nàng sòl đèng. Tŭ hơ̆, añ kơlôi rơcang ngan, ngòt kòn gơtìp kòp jroă. Mơya ƀák sĩ đơs kòn añ neh niam đao mờ di gơlan ngai do geh rê bơh hìu sơnơm”.

Kòp pàl să kòn se geh bàr bơta tờm, hơ̆ là pàl să bè ờs, gam sơn đan là pàl să di mơ mờ pàl să tài kòp, gam sơnđan là pàl să jroă. Pàl să kòp geh ală bơta bè tơnơ̆ do: pàl să gờñ tàm bơh 1 tus 2 ngai sơnrờp tơnơ̆ tŭ deh; khà gơtìp pàl să mhar ngan, bơh muh măt tus tàm pơnô, tus tàm đo jơng, mpàng jơng; geh bal bơta tơngŏ bĭc sùm, ờ bài pô ha là geh ờ uă kòn se geh tơngŏ gơrồt jơng tê, prồ ơ̆t să, rơtơs jơng tê. Đơs bè bơta ngòt rơngơ̆t bơh kòp pàl să jroă, ƀák sĩ Trần Thị Mỹ Giêng, Kwang ătbồ Gah Kơnòm dềt, Hìu sơnơm dờng Thiện Hạnh pà git: “Gơwèt mờ pà să bè ờs, jơh ală bơta ờ duh kờñ sơm, ƀák sĩ mìng pơlam ai kòn se in pô niam, kòn se jă brê niam là di. Gam gơwèt mờ pàl să kòp den pal geh sơm, broă lơh mìng là sòl đèng ha là jồr mhàm gơwèt mờ kòn se gơtìp jroă ngan. Di lah pàl să jroă ờ gơtùi sơm den ngòt rơngơ̆t ngan. He git là pàl să tài khà bilirubin geh tàm mhàm gơguh uă, tŭ gơguh uă ir mờ bơta pràn tơlik bơh să jan den kòn se di gơlan gơtùi lòt gan broă lơh mhàm tơngoh, tus tơngoh, lơh ờ niam tơngoh mờ ờ gơtùi sơm, gam sơnđan là kòp pàl să lơh ờ niam tơngoh bè tơnơ̆ do”.

Tàm Hìu sơnơm dờng Thiện Hạnh, jăt khà kờp, geh di pơgăp bơh 75 tus 80% khà kòn se tơl nhai gơtìp pàl să, khà do uă rơlao tàm kòn se deh ờ tơl nhai. Tàm hơ̆, pàl să kòp pal geh sơm geh bơh 20 tus 30%. Tŭ geh sền gròi, gŏ di tŭ den broă sơm kòp ndrờm geh cồng nha niam, kòn se gơtùi rê bơh hìu sơnơm tơnơ̆ bơh 2 tus 3 ngai sơm.

Ơ làng bol mờ gơ̆p bơyô! Pàl kơltao (gam hòi là pàl să) là kòp sùm gơbàn tàm kòn se pa deh, bulah bè hơ̆ uă hìu bơnhă ờ hềt gĭt wă loh bơta sơbơng roh bơh bơta kòp do dê. Nàng geh tai bơta gĭt wă sền gàr kòn se pa deh pàl kơltau, tơrmù ƀà ală bơta tìs mờ ală mè bèp kơnòm dềt gam gơtìp tŭ sơm kòp pàl kơltau ai kòn se pa deh in, mpồl cau cih jơnau do neh geh dơ̆ boh bơr tai mờ ƀak sĩ mò Trần Thị Mỹ Giêng, Kwang ătbồ Gah Kơnòm dềt, Hìu sơnơm dờng Thiện Hạnh, jà làng bol mờ gơ̆p bơyô iăt bal:

Ơ ƀak sĩ! Kòn se pa deh gơtìp gơbàn kòp pàl kơltau sùm tàm ngai nđờ tơnơ̆ tŭ deh? Tềl tơnggŏ mùl gŏ ngan bè lơi ơ ƀak sĩ?

Ƀak sĩ mò Trần Thị Mỹ Giêng: Pàl kơltau là kòp sùm gơbàn tàm kòn se pa deh. Geh tus 3 bơnah 4 kòn se pa deh tơl nhai gơtìp pàl nha. Pàl kơltau geh is bơh tàm să jan sùm geh bơh ngai dơ̆ 3, dơ̆ 4 tơnơ̆ tŭ deh, gơ wèt mờ kòn se tơl nhai, mờ kòn se deh ờ tơl nhai den digơlan gơbàn gờñ rlau. Bè bơta gơ tơnggŏ, bơh sơnrờp kòn se gơtìp pàl dồ bơnah tàm muh măt, do là bơta gơ tơnggŏ ƀươn gŏ ngan rlau jơh, kung là nggờc ngan rlau jơh. Tơnơ̆ hơ̆, khà pàl kơtau rơ̆p gơguh rơhời, gơ rề tus ntơh, klŏ, bơnô jơng, mờ mpàng jơng.

Pàl kơltau geh 2 bơta tờm: Pàl kơltau geh is bơh să jan dê, halà gam geh hòi là pàl kơltau nggờc mờ pàl kơltau bơta kòp, gam hòi là pàl kơltau kơn jơ̆. Bè broă chài đal gĭt, gơ wèt mờ pàl kơltau geh is bơh să jan dê, gơ geh bàr pe bơta is rơmis bè pa đơs bơh nti, hơ̆ là sơnđờm gơbàn bơh ngai dơ̆ 3, dơ̆ 4 tus tơnơ̆; dơ̆ bàr là khà pàl kơltau nggờc mìng tềng muh măt, ntơh, mờ tềng klŏ tus hơđang. Bal mờ pàl kơltau, kòn dềt geh tai ală bơta gơ tơnggŏ ndai bè bĭc sùm, ờ pô toh mè, duh să, ờ tơl mhàm, leh, la dờng. Bal mờ hơ̆ tai là bơta pàl kơltau ờ gơguh mhar ir đah ngai lài mờ ngai tơnơ̆, pơnyơu ngai lài mìng tềng muh măt mơya ngai tơnơ̆ neh gơrề tus tềng jơng, bè hơ̆ ờ hòi là pàl kơltau gơbàn is bơh să jan dê tai. Sơlơ̆u wơl, pàl kơltau mờ geh tai khăt bơta gơ tơnggŏ lơi ndai krơi bơdìh mờ ală bơta lơi pa yal bơh nti là pàl kơltau kơn jơ̆, gam hòi là pàl kơltau kòp, pơnyơu bè pàl kơltau gờñ tàm pơgăp bơh 1 tus 2 ngai sơnrờp tơnơ̆ deh; khà pàl kơltau gơrề mhar ngan, bơh muh măt tus bơnô, tus mpàng jơng; pàl kơltau geh bal jơnau gơbàn bĭc sùm, ờ pô halà bàr pe nă oh dềt geh bơta gơ tơnggŏ rơkồn să, krồn să, rơpơ̆t să, den hơ̆ là pàl kơltau neh geh aniai tus tơngoh.

Pàl kơltau geh is bơh să jan dê sùm gơbàn tơnơ̆ tŭ kòn se pa rê bơh hìu sơnơm, gơ wèt mờ ală kòn se deh bè ờs, bè hơ̆ tŭ lơi pal jun kòn dềt lòt kham taih?

Ƀak sĩ mò Trần Thị Mỹ Giêng: Bè ờs, pàl kơltau geh is bơh să jan dê rơ̆p gơ bời is tơnơ̆ pơgăp 2 poh gơ wèt mờ kòn se tơl nhai, kòn se deh ờ tơl nhai den tơnơ̆ pơgăp 3 poh. Dilah tơnơ̆ 3 poh mờ ờ jơh pàl kơltau den hòi là pàl kơltau jŏ jòng mờ pal jun kòn dềt lòt kham. Halà geh kòn dềt tŭ rê bơh hìu sơnơm gŏ bơta pàl kơltau tàm kòn dềt nggờc, mìng gơbàn tàm muh măt lơm mơya tơnơ̆ tŭ rê hờ hìu den pàl kơltau gơrề mhar ngan, tus klŏ, tus poih jơng, mpàng jơng den kung pal lòt kham halà pàl kơltau geh bal ală bơta gơ tơnggŏ bè pô dồ êt, lời pô, rơmŏ dà toh halà geh ală tềl tơnggŏ mờ hìu bơnhă gŏ gơlơh ờ suk ờ iang den lòt kham wơl.

Bàr pe nă mè bèp geh bơta chài sơm kòp pàl kơltau jăt jơnau đơs kơlôi sơnơng is. Tàm hơ̆, uă ngan rlau jơh là ìs tềng tơngai. Ƀak sĩ đơs bè lơi bè ală bơta chài sơm kòp do taih?

Ƀak sĩ mò Trần Thị Mỹ Giêng: Jơh ală mè bèp đơs là, pàl kơltau là jơnau sùm gơbàn tàm kòn dềt mờ ndrờm nggờc, ờ duh ờ càng pal lòt sơm. Ală cau ƀak sĩ bơto pơlam kờñ pal sòl đèng sơm kòp khi kung đơs là ờ càng, kòp rơ̆p bời is halà mìng kờñ pal ìs tềng tơngai, hùc bàr pe bơta sơnơm bơh yau den rơ̆p jơh. Mờ do là ală jơanu kơlôi sơnơng tìs ngan, tus dì tŭ do uă cau kung gam gơtìp sơl. Bè bơta tìs lài ngan, là ìs tềng tơngai nàng jơh pàl kơltau, do là jơnau đơs ờ gam dipal tai, neh jŏ ir, ìs tềng tơngai ờ jơh pàl kơltau, tài bơh bơta àng tàm đèng sòl sơm kòp pàl kơltau là bơta àng tơlir geh ƀước sóng dipal, ai tàm bơta àng măt tơngai den geh uă bơta àng, uă ƀước sóng, tàm hơ̆ geh tiah cựk tím, tia UV digơlan lơh sồt aniai kơltau, ồm sa rŭ kơltau mờ tŭ do cau jak chài kung neh tơnggŏ sơl là, ìs tềng tơngai ờ gơmù pàl kơltau. Tìs dơ̆ bàr là bàr pe nă cau blơi is đèng sòl sơm kòp ai kòn dềt in tàm hìu mờ ờ duh pal jun tus hìu sơnơm. Tŭ do tàm drà kung geh tăc uă sơl, geh tŭ là gơtùi blơi tơn tàm internet gam hòi là online. Đèng tàm gah lơh sơnơm nàng sòl bè ƀak sĩ pa đơs là pal geh ƀước sóng dipal, geh bal bơta đèng, bơta yah sòl kung pal dipal sơl, tŭ sòl kờñ pal ndơl măt mờ tơn cồ mpha blờt ai kòn dềt in nàng ờ lơh sồt niai măt kung bè phan deh kòn bơh kòn dềt dê. Tŭ sòl kung kờñ pal sền tài bơh bàr pe nă oh dềt digơlan gơtìp gơjur jù kơltau, roh dà, jă brê è dà, hơ̆ là bơta aniai ndai bơh sòl đèng dê, kờñ pal jăt sền.

Tìs dơ̆ 3 là cau hìu bơnhă kơlôi sơnơng là sàu sa bơh cau mè dê digơlan lơh gơbàn pàl kơltau ai kòn in, pơnyơu bè tơnơ̆ tŭ deh, mè sùm sàu rơmĭt, sàu phan sa geh dà rơmĭt mờ tŭ kòn se gơtìp pàl kơltau den khi đơs hơ̆ là jơnau gơlời wơl bơh broă sàu sa bơh mè dê. Bơta hơ̆ ờ gŏ di ngan. Ƀak sĩ sùm bơto sồr ală mè sàu sa tơl phan sa bơkah tơl pràn mờ pàl kơltau tàm kòn se pa deh geh jơnau gơbàn là tài bơh hồng kầu gơtìp bơcah bè bơh nti neh đơs mờ ờ gŏ di là tài bơh phan sa mè dê.

Tŭ do geh ală broă lơh lơi sơm kòp pàl kơltau kòn se pa deh in. Cồng neh bè lơi? Mờ kòp pàl kơltau gơtùi rơcăng lài sơl halà ờ, ơ ƀak sĩ?

Ƀak sĩ mò Trần Thị Mỹ Giêng: Tŭ do, geh 2 broă lơh sơm kòp pàl kơltau gơbàn is bơh să jan dê geh gah lơh sơnơm dờp sền, là ngan là sòl đèng, dơ̆ bàr là tam gơl mhàm.

Đơs bè broă lơh tam gơl mhàm, tŭ mờ bơnah pàl kơltau tàm mhàm gơguh uă ir mờ broă sòl đèng ờ lơh gơmù di tŭ den pal tam gơl mhàm. Hơ̆ là he tơmŭt dồ bơnah mhàm, pơrdô dồ bơnah mhàm bal mờ jơnau kờñ lơh bè lơi nàng tơrmù bơta pàl kơltau tàm mhàm dồ bă sơrbac mhar ngan rlau jơh dilah gơtùi. Mùl màl den bơta do ờ huan ngan tìp, mìng jăt ngui ai ală oh dềt pàl kơltau kơn jơ̆ ngan in tàm ală jiơ sơnrờp tơnơ̆ tŭ deh halà pàl kơltau sơnđờm geh bơta aniai tơngoh. Dilah bol he sac rwah gờñ bơh ală ngai sơnrờp tơnơ̆ tŭ deh, jăt sền, gròi sền pah ngai den ndrờm bè ờ huan tìp bơta kơn jơ̆ do.

Broă lơh dơ̆ 2 là sòl đèng pàl kơltau. Tŭ do geh đèng dồ đah măt, đèng 2 đah măt gơ jăt tàm bơta kòp bơh oh dềt dê. Sòl đèng là ngui bơta àng đèng dà tơlir bal mờ ƀước sóng dipal, ơm tàm bơta yah bơh 30 tus 40 phơng pơndrờm mờ să jan oh dềt dê. Tŭ sòl đèng pal ndơl măt mờ tơn cù mpha blờt nàng sền gàr măt mờ phan deh dùh. Is ồn tŭ sòl đèng pal pơnjồ ngan oh dềt pô, lời oh dềt tơlik phan pàl kơltau gơgơs è, dà đồm, den tàng bè hơ̆ oh dềt lơi mờ pô toh dồ êt den kòp rơ̆p gơ jŏ jòng rlau dồ êt. Tàm tŭ bàr broă lơh sơm kòp pàl kơltau den sòl đèng là broă lơh ƀươn soh ngan mờ lơngăp lơngai ngan rlau jơh, ờ kas priă mờ lơh geh cồng nha mhar rlau, tơnơ̆ pơgăp rlau 10 jiơ sòl đèng den bơta pàl kơltau geh tơlik bơdìh niam rlau.

Bol he mìng rơcăng lài kòp pàl kơltau tàm cau pơhìn gơbàn uă lơm, hơ̆ là ală kòn se deh ờ tơl nhai. Tài bơh jơh ală kòn se deh ờ tơl nhai ndrờm gơtìp pàl kơltau, den tàng bè hơ̆ ƀak sì sùm sồr sòl đèng gờñ ai ală oh dềt deh ờ tơl nhai, sơnđờm bơh ngai dơ̆ 2 tơnơ̆ tŭ deh. Jơnau tai là yal lài ờ ndrờm bal mpồl mhàm mè kòn.

Broă kơryan kòp pàl kơltau den mìng là săc rwah, gŏ gờñ mờ sơm kòp di tŭ. Tài bơh do là kòp gơtùi lơm sơm bời den tàng broă rơcăng lài bơh tàm ndul mè là ờ duh pal lơh.

Ưn ngài ală jơnau yal pràn kơldang să jan geh kwơ ngan mờ ƀak sĩ pa yal!