Tàm Khoa kơnòm dềt tơrgùm bal, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, bơh bồ nam tus tŭ do neh dờp mờ sơm rlau 350 nă oh dềt gơbàn kòp sốt xuất huyết in, tàm hơ̆ geh 13 nă oh dềt kòp lơ mă. Tŭ do, kờp bal pah ngai tàm khoa do kung gam dờp sơm bơh 25 tus 30 nă oh dềt gơbàn kòp sốt xuất huyết. Kòp sốt xuất huyết là kòp bơ tờp mhar jroă, kòp digơlan gơbàn tàm jơh bal cau dờng mờ kơnòm dềt, tàm hơ̆ kơnòm dềt là cau ƀuơn ngan gơbàn jroă tŭ gơbàn kòp sốt xuất huyết. Jat ală ƀák sĩ cuyên khoa kơnòm dềt, kòp sốt xuất huyết sơbơng roh rlau tàm ală kơ nòm dềt lơ mă, kơnòm pa deh, kơnòm dềt bơh 1 tus 12 nhai; kơnòm dềt rơgai rơbòng ờ sô; ală kơnòm dềt geh bal kòp ndai bè bạc hầu jroă mhar, gơlik mhàm gơmù tiểu kầu, kòp đồm sơdàng halà gam gơtìp as sồt klung, pròc, kòp bè klờm… Ală kòp do mùl neh pơhìn gơlik mhàm den tàng dilah gơbàn tai kòp sốt xuất huyết den rơp sơbơng roh ngan tài kòp sốt xuất huyết mùl là gơlik mhàm.

Sau V.H.T (12 sơnam, ơm tàm sơnah ƀòn Khánh Xuân, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk) gơbàn kòp sốt xuất huyết neh 7 ngai, tus tŭ do tŭ să jan neh rơhời pràn wơl, sau kung gam gŏ gơ lơh rơngòt ngan. Jat jơnau yal bơh T dê, tŭ ơm tàm hìu sau gŏ gơlơh mrềt tàm să, jê bồ, duh să. Tŭ hơ̆, hìu bơnhă tồn lah sàu gơtìp nggụ bè ờs den tàng blơi sơnơm hùc tàm hìu. Tus ngai dơ̆ 4 kung ờ bời sơl, să jan glar rlau den tàng geh cau tờm hìu bơnhă lam lòt kham tàm cơldŭ kham cau dùl nă să is dê mờ cồng nha xét nghiệm là sau gơbàn kòp sốt xuất huyết. Ală ƀák sĩ neh sồr hìu bơnhă jun mơ sau mut tàm hìu sơ nơm tài sau lơ mă ir, gơtìp duh să neh jŏ, den tàng sơ bơng roh ngan. Sau T yal: “Ơm tàm hìu hùc is sơnơm sau gŏ gơ lơh tàm să mrềt, jê bồ, sơ wài bồ, duh să, glar ngan. Tơnơ̆ 4 ngai ờ bời, glar ir den tàng hìu bơnhă lam lòt xét nghiệm mhàm hờ bơdìh den cau đơs là pal lam sau mut mơ tàm hìu sơnơm nàng sơm. Bơh ngai mut tàm hìu sơnơm sơm tus tŭ do neh 3 ngai, sau gŏ neh pràn rlau dồ êt. Sau gŏ kòp do sơ bơng roh ngan, ngan là gơ wèt mờ ală cau lơ mă bè bol sau den tàng ală bơyô lơi tŭ gŏ duh să den mut tĕ gờñ tàm hìu sơnơm”.

Dùl nă cau ndai là hìu bơnhă P.T.T (ơm tàm xã Hòa Thuận, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk). Geh kòn klau 10 sơnam gơtìp lơ mă ir den tàng bi gròi sền uă ngan tus pràn kơldang sau dê. Kơnờm sùm jòi git is jơnau git wă bè kơnòm dềt lơ mă mờ kòp sốt xuất huyết den tàng tŭ sền gŏ kòn klau bi dê geh tềl tơnggŏ nisơna, hìu bơnhă neh jun mơ kòn mut tàm hìu sơnơm nàng kham mờ sơm. Kơnờm bè hơ̆ là oh dềt kòp neh geh ală ƀák sĩ jat sền nền nòn ngan, geh jơnau pơlam sơm kòp di pal mờ mhar bời kòp. Bi T yal: “Bơh sơn rờp ơm tàm hìu sau rê bơsram den sau đơs là gŏ gơ lơh mrềt den he git là sau mờr kòp. Tus trồ mang den sau duh să, đơs là jê bồ. Tus ngai tơnơ̆ den ai sau ơm tàm hìu nàng jat sền tai, tus ngai tơnơ̆ tai den hìu bơnhă lam sau tus hìu sơnơm dùl nă să is nàng kham den cồng nha kham là sau gơbàn kòp sốt xuất huyết. Gŏ gơ lơh rơngòt tài tàm hìu rềp bal kung geh cau gơbàn kòp sốt xuất huyết gam bic tàm hìu sơnơm den tàng hìu bơnhă neh lam kòn mut tàm hìu sơnơm sơm gơ in iang nùs. Añ git kòp sốt xuất huyết sơ bơng roh ngan mờ neh geh uă cau chơt, den tàng tŭ git gŏ kòp gơbàn kòp sốt xuất huyết den añ lam mut hìu sơnơm mơ, ờ gơtùi lời ơm tàm hìu nàng sơm. Añ git là broă kòn lơ mă ir kung gơ rềng tus pràn kơldang să jan den tàng añ lam kòn lòt hìu sơnơm gờñ nàng gàr niam pràn kơldang să jan sau in”.

Kòp sốt xuất huyết sùm gơ sơn đờm mờ bơta duh să bơh ngai dơ̆ 3 den tàng geh uă cau kòp mờ mè bèp ờ gròi sền, tài sơnơng là jơh duh să là neh bời kòp. Mơya tàm tơngai bơh ngai dơ̆ 3 tus ngai dơ̆ 7 den hơ̆ sồng là tŭ kòp gơbàn jroă. Tàm tơngai do, virus Dengue neh lơh bơta pràn ờ bơtờp kòp gơ gơs ờ sô uă ngan, lơh gơbàn ală jơnau ờ niam gơ lời wơl bè: gơlik mhàm tềng kơl tau, gơ hòr mhàm muh… Den tàng, bơh ngai dơ̆ 3 tus ngai dơ̆ 7 là ală ngai sơbơng roh ngan rlau jơh. Bè hơ̆ den tàng, ờ mìng gơ wèt mờ ală oh dềt kòp lơ mă ir, oh dềt kòp mùl geh kòp tàm să, mờ jơh ală kơnòm dềt mờ cau dờng tŭ gơbàn kòp sốt xuất huyết pal sền gròi tus ală tềl tơnggŏ gơbàn tàm ală ngai do, tài ƀuơn ngan lơh gơbàn tus bơta ờ niam tài gơlik mhàm. Tềl tơnggŏ ƀuơn git gŏ ngan rlau jơh là cau kòp gơtuh hă uă, jê ndul tiah klờm, ờ huan lòt đồm, geh ală tềl tơnggŏ tàm bồ tơngoh bè ờ suk ơm, glar să… Jơh ală tềl tơnggŏ do pal geh mut tàm hìu sơnơm gờñ nàng sơm. Git gŏ gờñ kòp mờ git loh ală bơta gơbàn bơh sơn rờp tàm tơl tơngai kòp dê rơp dong git gŏ gờñ, sơm kòp di jơnau pơlam mờ di tŭ nàng kờñ dong kis cau kòp. Ƀák sĩ Cuyên khoa 2 ồng Nguyễn Văn Mỹ - Phó Kwang atbồ Khoa kơnòm dềt tơrgùm bal, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git: “Tŭ do, kòp sốt xuất huyết ờ hềt geh sơnơm sơm ƀă tàm, uă ngan là sơm jat tềl tơnggŏ kòp, bơ tơl wơl dà să jan in mờ gùng hùc dà. Bơta do lơh uă mè bèp sơmờm ir, tài khi sơnơng là kòp do ờ hềt geh sơnơm sơm ƀă tàm mờ mìng geh tơmut dà srồm gờñ, hùc uă dà den tàng khi ờ gròi sền mờ sùm ai kơnòm dềt hùc dà bơ tơl. Bulah bè hơ̆, bơta ờ niam sốt xuất huyết digơlan gơlik geh khat tàm tŭ lơi den tàng ală cau kòp sốt xuất huyết tàm kơnòm bè ờs digơlan he jat sền 1, 2 ngai sơn rờp tŭ kơnòm dềt duh să den gơtùi ai kơnòm dềt hùc sơnơm tơrmù duh să, hùc uă dà, jùt să mờ ngan là bañ tơmut dà srồm. Broă sồr tơmut dà srồm tàm hìu là ờ geh jơnau sồr mờ tơmut dà srồm digơlan là ờ di mờ broă sơm kòp. Bulah bè hơ̆, geh uă mè bèp rơngòt, sùm sồr ƀák sĩ tơmut dà srồm kòn in. Do là dùl broă tìs ngan, ờ duh pal geh. Jơh bal mờ ƀák sĩ kung bè hơ̆ sơm, tàm ngai dơ̆ 1, ngai dơ̆ 2 gơbàn kòp sốt xuất huyết bañ tơmut dà srồm mờ bal bơ tơl wơl dà mờ gùng hùc, jat sền nền nòn là niam ngan rlau jơh, bañ sơmờm bơta tơmut dà srồm tàm ală ngai sơn rờp, tài bơh sốt xuất huyết là bơta gơlik dà, ờ di là ờ tơl dà”.

Kòp sốt xuất huyết sùm geh ală tềl tơnggŏ li la ngan, ndrờm bè ală kòp ndai bè jơng tê bơr, sốt rét, duh să siêu vi, duh să gơtuh toh pơr hê… Jơh bal mờ tŭ kơnòm dềt neh geh tŭ gơbàn kòp sốt xuất huyết kung gam digơlan gơbàn wơl tai. Bè hơ̆ den tàng mè bèp ờ gŏ di sền ờ sơp. Tŭ kơnòm dềt geh tềl tơnggŏ duh să, jê bồ, gơ dan hă, jê ndul gơ jroh, jơng tê mrềt, gơlik mhàm nisơna.. den pal jun mơ kơnòm dềt tus hìu sơnơm nàng geh sơm di tŭ, ngan là ală oh dềt lơ mă mờ mùl geh kòp tàm să. Mè bèp ờ gŏ di blơi is sơnơm, tơmut is dà srồm nàng sơm kòp kòn in tàm hìu nàng pleh ală jơnau gơ lời wơl pơlai soh ngan digơlan gơlik geh mờ kơnòm dềt.

Sốt xuất huyết (SXH) là kòp gơtờp ngòt rơngơ̆t ngan tŭ do ờ hềt geh sơnơm sơm bời mờ ờ hềt geh vaccine sơndră mờ kòp. Nàng dong kờl ală cau mè bèp in git loh rơlao mờ kòp SXH kung bè bơto tơnkah gơwèt mờ ală mpồl kơnòm dềt di gơlan gơtìp uă tŭ gơtìp kòp. Mpồl cau ai tơngit jơnau đơs do neh geh dơ̆ lùp Ƀák sĩ CKII Nguyễn Văn Mỹ, Phó Khoa kơnòm dềt tơrgùm bal Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên.

Dan ƀák sĩ pà git ală kơnòm dềt lơi tŭ gơtìp kòp SXH ƀuơn gơtìp jroă, bơta di gơlan gơtìp uă?

Ƀák sĩ CKII Nguyễn Văn Mỹ: “Kòp SXH là kòp gơlik geh bơh bơh 3 tus 7 ngai, bè ờs geh uă cau kòp bời tơnơ̆ 7 ngai. Bè hơ̆, tàm ờ uă bơta bŭ lah cau kòp ờ geh kòp lài lơi mơya kung di gơlan gơtìp jroă tàm bơh ngai 3, 4, 5 mờ jơnau yal lài, ờ sô mờ ờ git lài, sơm kòp ờ di tŭ di gơlan gơtìp chơ̆t uă ngan. Sơlơ̆u wơl, tàm ală cau kòp neh geh kòp lài bè cau kòp ờ sô să, là ală cau ờ pràn sơndră mờ kòp mờ ală kòp lơi kung geh gơtìp jroă lơm. dơ̆ bàr là ală cau kòp lơmă ir, lơmă gam geh tơngŏ gơguh, tàm hơ̆ uă ngan là tàm ală ƀòn dờng. Bơta hoàc huơr bơh lơmă ir là lơh gơtìp uă bơta jroă tŭ gơtìp kòp SXH. Mờ kơnòm dềt lơmă ir tŭ gơtìp kòp den broă sơm kòp gơtìp kal ke rơlao, sền kờñ git kòp gơtìp uă bơta kal ke rơlao. Do là cau geh uă bơta tơngŏ kòp, uă bơta gơtìp. Bơdìh hơ̆ tai, gam geh ờ uă kòp di gơlan gơtìp jroă tŭ gơtìp kòp SXH bè cau kòp SXH tàm bơta neh gơtìp jê sồt klung, pròc. Tŭ kòn dềt geh kòp tàm pròc, tàm gùng tơrdih phan sa broă di gơlan gơlik mhàm uă ngan, di lah gơtìp kòp SXH geh lơh gơguh gơlik huyết tương, gơlik mhàm uă. Geh ờ uă kòp bè klờm, as sồt klờm… kung ngòt rơngơ̆t sơ; tŭ gơtìp kòp SXH”.

Ơ ƀăk sĩ, nđan lah kòn dềt lơmă den di gơlan gơtìp kòp SXH jroă mờ cau mè bèp pal kah ală bơta lơi nàng pleh mờ kơnòm dềt gơtìp jroă?

Ƀák sĩ CKII Nguyễn Văn Mỹ: “Lơmă ir tŭ do geh tơngŏ gơguh tàm ală càr mờ ƀòn dờng. Lơmă ir là bơta jơnkah tơngi uă ir, lơh ờ niam tus mờ bơta pràn kơl dang să jan mờ bơta bơtàu tơnguh bơh kòn dềt dê. Jăt uă jơnau kơlôi sơnơng pà gŏ, cau neh gŏ là lơmă ir là dơ̆ niam nàng vi khuẩn deh mờ bơtàu tơnguh. Jơh ală kơnòm dềt lơmă ir ndrờm gơtìp ờ pràn broă sơndră mờ kòp, tŭ gơtìp ală kòp as geh sơndră pràn, mhar, di gơlan lơh gơtìp ală dơ̆ khih uă ngan tus mờ să jan, lơh sồt ală tiah, gơlik mhàm, ờ pràn klung klờm. tàm cau kòp lơmă ir den geh bơta ờ pràn lơh insulin, lơh gơtìp gơguh kòp ni sơna. Mờ ală kơnòm dềt lơmă ir geh gơguh cholesterol lơh kră kơl dang gùng mhàm, lơh cau kòp gơtìp uă kòp plai nùs gùng mhàm bè huyết áp, ờ pràn plai nùs. Bơdìh hơ̆ tai, tŭ să jan neh prăp geh uă tơngi, ală bơta tàm să jan ndrờm geh tơngi lơm tàm hơ̆ geh bal phan tă nhơm lơh ờ niam tus mờ broă tă nhơm, lơh di gơlan gơtìp kal ke tă nhơm rơlao pơn drờm mờ ală kơnòm dềt bè ờs.

Den tàng, jơh ală kơnòm dềt lơmă ir ndrờm di gơlan gơtìp jroă tŭ gơtìp kòp SXH. Den tàng ală cau mè bèp tŭ kơnòm dềt lơmă ir geh sền gŏ kòp SXH, bŭ lah là  ngai 1, ngai 2, bŭ lah ờ hềt tơngŏ jơnau yal lài kung pal cèng kòn dềt mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm gờñ nàng ală ƀák sĩ kham sền gròi nền nòn di lah gơtùi tài bơta jroă bơh cau kòp lơmă ir tŭ gơtìp kòp SXH là ờ git lài ngan, di gơlan lơh gơtìp ờ pràn gờñ tàm ngai dơ̆ 3 ha là jơla rơlao. Kwơ màng broă sền gròi geh sơndră di tŭ gơtìp kal ke ngan. Den tàng tŭ kòn dềt gơtìp kòp SXH tàm cau kòp lơmă ir pal cèng mơ mŭt piam tàm hìu sơnơm nàng geh sền git kòp, tam pà, sơm kòp di tŭ, tơmù ală bơta rềs àr di gơlan gơtìp, bañ sơm is kòp tàm hìu”.

Ƀák sĩ geh jơnau bơto lơi nàng rơcang sơndră mờ kòp SXH ai kơnòm dềt in?

Ƀák sĩ CKII Nguyễn Văn Mỹ: “Ală nam pa do, kơnờm mờ broă lơh pràn broă mblàng yal den tàng geh uă làng bol neh git mờ wă niam ngan tàm broă rơcang sơndră mờ kòp SXH. Nàng rơcang sơndră mờ kòp SXH pal kah 2 bơta kwơ màng là sơbì bañ lời sơmăc deh, kih dà mờ broă mus chi che jăt gah hìu, pơs wàs kloh niam hìu đam, toah wàs rơbòng dà, sơklŭp ală phan kờn dà ờ geh kwơ. dơ̆ bàr là bañ ai sơmăc kăp. Sơmăc SXH mờng kăp tàm ƀùi drim mờ tŭ trồ mho mang, den tàng pal lơh ngan bĭc tàm kơmùng, kơnòm dềt pal soh ào, mpha jòng tê jòng jơng nàng tơmù sơmăc kăp ha là tram kơmùng, chu ñàng sơndră mờ sơmăc. Đơs tơrgùm wơl, pal lơh ală broă nàng bañ lời sơmăc kăp kòn dềt, tàm hơ̆ uă ngan là ală kơnòm dềt mờng ntoăt nhơl hờ bơdìh gùng”.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sĩ!