Khih phan sa tàm kơnòm dềt sùm gơlik geh tŭ kơnòm dềt sa phan ƀơ̆ mờ sa uă ir phan sa krơi bơh hìu ƀềp trŭ sa bal, ală hìu tac phan sa halà tàm hìu bơnhă. Jơnau là tài bơh vi khuẩn Salmonella (do là vi khuẩn lơh gơbàn kòp thương hàn) lơh gơbàn ală tềl tơnggŏ gơ dan hă, jê bồ, sơ ngoài bồ, duh să mờ jê ndul gơ jroh. Bơta khih tụ kầu Staphylococcus geh tàm dà toh, poac iar ơda ờ hềt gơm sin lơh gơbàn sơ ngoài bồ, gơ dan hă, jê bồ, gùng mhàm noat ndang, jê ndul gơ jroh. Bơta khih vi khuẩn Clostridium botulinum tàm poac ka ồm, rơ iù, lơh aniai tus gùng tơngoh tờm mờ hàñ tuỷ lơh gơbàn chơt să tàm kơnòm dềt. Bơta khih bơsềt Aflatoxin geh tàm ală bơta gar bè khoah phòng, khoah tương, gar hướng zương, điều, tơngời; ală bơta ƀòk bơh ală gar do tŭ gơtìp mŏ sa. Ală bơta virus as sồt klờm A (HAV) mờ Norwalk tàm ală bơta phan sa bè biap sa ris, phan sa trŭ gơm lời ngềt; ală bơta phan bè kràng, koat, kèp ơm kis tàm tiah dà ƀơ̆. Jrơs nha klờm dềt tàm ală biap sa lơh bơh gỏi ka ris, ka buh, koat ờ hềt gơm sin. Ală bơta kim loại kơn jơ̆ bè asen, chì, thủy ngân, selenium geh tàm phan sa. Jơngkah sơnơm sền  gàr phan tam. Ală bơta phan ngui nàng lơh gơs phan sa, phan prap gàr phan sa ờ geh ngui, ngui uă ir khà geh ai, neh jơh tơngai geh ngui.

Ƀák sĩ Cuyên khoa II ồng Nguyễn Văn Mỹ- Phó Kwang atbồ Khoa kơnòm dềt tơrgùm bal (Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên) pà git: “Bol he ờ gŏ di sơnơng là bol he sa sàng goh, sa sin, hùc duh là ờ gơtìp bơtờp khuẩn, bơta do là ờ di. Geh tŭ bơh phan dềt rơ hền bè ly hùc dà, sơ iŏ, bơngàn halà phan sa he lời rlau 1 jơ gơtìp rơ iù den tàng vi khuẩn gơguh uă, là bơta lơh gơbàn khih mờ ală mè bèp ờ huan sền gròi”.

Khih phan sa ƀuơn ngan git gŏ tài khih phan sa gơlik geh tơnơ̆ tŭ sa halà hùc, sùm là 2, 3 jơ halà 2, 3 ngai tơnơ̆. Tềl tơnggŏ là duh să, jê ndul, gơ dan hă, geh tŭ hă gơlik mhàm, jê ndul gơ jroh uă. Kơnòm dềt digơlan gơbàn ală bơta kơn jơ̆ rlau bè gùng tă nhơm, roh dà, ờ pràn gùng mhàm ƀuơn ngan gơbàn kơn jơ̆ tài bơtờp khuẩn dilah jơnau gơbàn là tài virus, geh tŭ gơbàn bơta chơt iơh, ờ kah rơngal tai.

Bè sau T.Đ.M, 8 sơnam ơm tàm sơnah ƀòn Tân Lợi, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột gơtìp tuh hă jŏ jòng mờ lòt è dà 9 dơ̆ dùl ngai. Mè oh dềt lòt hờ hìu tac sơnơm rềp hìu nàng blơi sơnơm sau in hùc, mơya ờ bời. Tơnơ̆ hơ̆ hìu bơnhă lam sau mut kâp kứu tàm Khoa kơnòm dềt tơrgùm bal, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên. Tàm do, oh dềt geh ală ƀák sĩ pà git là gơtìp khih phan sa, tài bơta khih geh is tàm phan sa lơh ờ niam tus gùng lơh lề phan sa. Bi Nguyễn Thị Phương A yal: “Sau hă uă ngan, hùc phan lơi là gơtuh hă, bulah dùl êt dà toh halà dà, tơnơ̆ hơ̆ lòt è dà lơm. Să jan glar, ờ sô ngan, ñìm sùm, hìu bơnhă kung rơngòt ngan”.

Gơ wèt mờ ală cau khih phan sa nggờc, cau gơbàn khih digơlan bời is mờ ờ duh pal sơm. Bulah bè hơ̆, dilah ờ gơtùi bời is den gơ jat tàm tơl jơnau lơh gơbàn mờ khà khih phan sa mờ geh broă sơm ing bè lơh gơguh tă jơh. Dilah cau khih phan sa ờ gơ dan hă den pal lơh gơtuh hă, tài tŭ khih phan sa gơlik geh tàm pơgap 6 jơ den phan sa kung gam tàm klung cau gơbàn khih phan sa dê. Dilah cau gơtìp khih phan sa kah rơngac, pal lơh cau kòp in hă sơlơ uă sơlơ niam nàng tơlik jơh phan sa khih lik bơdìh. Gơ wèt mờ kơnòm dềt tŭ sơm ing mờ broă lơh gơtuh hă den pal sền ngac tus broă cok rơnồng dờ dùl bă chài rơgơi, pleh lơh gơbàn sồt rơnồng dờ kơnòm dềt dê; lời kơnòm dềt bic ờ kờl bồ, sơ ging bồ dùl gah hơ̆ sồng cok rơnồng dờ nàng kơnờm dềt hă jơh phan sa lik bơdìh. Ban ai kơnòm dềt bic song, tài phan digơlan gơ druh hờ muh, mù tàm klờm soh mờ ƀuơn lơh gơbàn chơt să.

Khih phan sa gơlik geh mờ uă khà krơi is, gơ wèt tàm phan sa mờ gơ wèt tàm bơta pràn rơcang sơndră kòp să jan kơnòm dềt dê. Dilah kơnòm dềt jê ndul dùl êt den ơm tàm hìu jat sền is, mờ pal sền nền nòn è kơnòm dềt dê. Dilah kơnòm dềt jê ndul mờ gơ prồ ndul, ờ lòt è den kung pal jun kơnòm dềt lòt hìu sơnơm mơ nàng kham mờ sơm, pleh gơ lời wơl jơnau ờ niam digơlan gơlik geh. Bañ ngui is sơnơm kháng siñ tŭ kơnòm dềt gơtìp jê ndul gơ jroh.

Sào sa ờ di tŭ, sa uă ir phan sa ờ kloh niam ƀuơn ngan lơh kòn dềt gơtìp jê ndul tài khih phan sa. Nàng wă rơlao tai bè bơta khih phan sa tàm kơnòm dềt mờ broă rơcang pleh, tơnơ̆ do là tơngu me bơh dơ̆ lùp ƀák sĩ CII Nguyễn Văn Mỹ, Phó Kwang atbồ Khoa kơnòm dềt tơrgùm bal, hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên nàng git loh rơlao tai bè bơta do.

Ơ ƀák sĩ, tài bè lơi lơh gơtìp khih phan sa tàm kơnòm dềt?

Ƀák sĩ Nguyễn Văn Mỹ: “Hìu lơi kung prăp phan sa, blơi uă phan sa bè poăc, ka, plai chi, ƀañ, kèo... den broă prăp gàr ờ tơl kloh niam, dơ̆ bàr là ală kông ty mpồl lơh sa kă bro kung tam pà mờ ai uă bơta phan den broă prăp gàr kung gơtìp mờ bơta di gơlan gơtìp khih, ha là he di sa phan sa geh bơta khih geh is, gơtìp gơmŭt vi khuẩn, sơnơm gơsơ̆t tu, phan gàr phan sa. Dơ̆ pe tai là kòn dềt mờng geh cau mè bèp ai sa mờ sa uă phan sa tàm dùl dơ̆ lĕ mờ bơh ngai do tus ngai ndai, do là bơta tờm lơh gơtìp khih phan sa tàm kòn dềt di lah cau mè bèp ờ sền gròi tus mờ oh kòn”.

Broă lơh bè lơi nàng git tŭ gơtìp khih phan sa là bè lơi ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Nguyễn Văn Mỹ: “Tŭ gơtìp khih kơnòm dềt mờng jê ndul, gơdan hă, hă. Jê ndul mờ gơban hă là bơta gơlik geh is bơh să jan dê nàng hă jơh ală phan ƀơ̆, phan gơtìp vi khuẩn, phan khih lik bơdìh să. Mơya, tàm bơta di mơ den ờ gơtìp bơta lơi, di lah hă uă ir den gơtìp bơta niam. Bơta tai là kòn dềt duh să tàm bơta gơtìp khih uă ha là sơnơm ha là hoá cất lơh ờ niam tus mờ gùng che tơngoh. Bơta dơ̆ poan tai là jê ndul gơjroh, là broă mờng gơtìp ngan tàm khih phan sa. Mờ uă bơta krơ is, di gơlan jê ndul gơjroh lơh roh dà mờ ờ roh dà. Di lah cau gơtìp roh dà den lơh gơtìp kơnrañ mbùng, mpiăt pàl, tơhìr dà, jroă rơlao di gơlan gơtìp ờ so plai nùs, gùng mhàm. Mờ dŭt ndơl là kòn dềt gơtìp glar, ờ bài sa. Mơya geh uă cau gơtìp khih ndrờm tàm bơta di mơ, geh ờ uă cau jroă rơlao bè roh dà uă, mbùng kơnrañ uă, măt gơmŭt jrô, jơng tê mrềt, kòn dềt gơdan bĭc sùm, jê bồ, kơrwài, lơgah jơng tê, ờ niam điện giải ha là gơtìp ờ niam tàm să di lah he ờ git gờñ lơh ờ niam tus mờ bơta pràn kơl dang să jan kòn dềt”.

Kòn dềt gơtìp jê ndul gơjroh den tus tŭ lơi hơ̆ sồng kòn dềt gơtùi sào sa bè ờs wơl ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Nguyễn Văn Mỹ: “Jăt mờ tơl bơta kòp, jăt mờ tơl bơta khih, jăt mờ tơl bơta gơlik geh, ờ geh kòn dềt lơi ndrờm bal lơm. Ală cau mè bèp pal kah kòn dềt tàm tơngai sơnrờp gơtìp khih mờng gơdan hă uă, khih uă mờ gơlơh ờ gơbài sa, den tàng ai kòn dềt in sa lơyài mờ ờ uă rơlao. Di lah roh dà gơtìp khih uă den ai kòn dềt in ơm rơlô, bañ ai kòn dềt in sa uă. Kòn dềt gơtìp khih di mơ den tơnơ̆ mờ 2, 3 ngai ai kòn dềt in sa bè ờs wơl, sơlơ gờñ sơlơ niam. Mờ phan sa tơnơ̆ mờ tŭ gơtìp jê ndul gơjroh là kwơ màng ngan, den tàng tam pà gơs uă dơ̆ sa, bơtơl dà điện giải mờ bơtơl tai vi cất ziñ zưỡng”.

Nàng rơcang sơndră mờ khih phan sa tàm kơnòm dềt, ală cau mè bèp mờ cau ròng siam, sền gàr kòn dềt pal lơh bè lơi ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Nguyễn Văn Mỹ: “Rơcang lài ngòt khih phan sa tàm kơnòm dềt geh 2 broă, lài ngan là phan geh sa, dơ̆ bàr là lơh bè lơi nàng să jan pràn kơl dang. Den tàng phan sa pal ris, geh git anih lơh tờm. pal blơi tàm ală kông ty, broă lơh drơng ala geh măt kă bro geh sền gròi kloh niam phan sa, tàm hơ̆ uă ngan là poăc, ka, biăp tơlir ală bơta. Jăt mờ phan sa geh broă prăp gàr tàm bơta mrềt krơi is bè poăc, ka, tăp, plai chi, biăp kơnuh... mờ jơh ală bơta phan sa phan ròng he pal ơn is tơl jơdŭ prăp gàr. Rài kloh kơl dung klơm nilong lài mờ tŭ ơn tàm tùh nàng tơmù vi khuẩn lơh gơtìp kòp. Mờ pơn jăt tai là trŭ phan sa, rào kloh lài mờ tŭ trŭ phan sa geh lơh bơh poăc, ka, biăp, kơnuh tus glah, sơiŏ, pềs, kơnờl, sơƀàk rài tê... ai bơh tàm kơrnoăt trŭ duh, gơm sin. Dơ̆p nền phan sa nàng tơmù rơhài, gờñ, đe mŭt. Mờ phan sa lơi là niam tus mờ kòn dềt bal mờ trŭ phan sa tơn tàm ngai, bañ lời tus ngai tơnơ̆, pleh mờ bơta tơnduh tai sùm uă dơ̆. Mờ bơta kwơ màng lài ngan là nàng geh kòn sùm pràn kơl dang, là pal atbồ bơh tŭ geh bun. Cau mè geh bun pal geh kham bun jăt tơngai nàng sơm ờ uă bơta kòp di gơlan gơlik geh, pal kah tus mờ kòp tŭ tơl, bơtơl tai săt tàm ală nhai lồi dơ̆ bun nàng deh geh ală kòn pràn kơl dang, dờng pràn, tơnguh bơtàu niam ngan di lah geh. Pal ai kòn dềt in pô mè sùm tàm 6 nhai sơnrờp. Do là broă kwơ màng tài dà toh mè là phan sa bơkah ngan, niam ngan ờ geh phan sa lơi ala gơtùi. Broă pơn jăt tai là cit sơnơm rơcang sơndră mờ kòp kòn dềt in, ai kòn dềt ơm rơlô, ơwañ să di pal.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sĩ!