Jăt khà kờp bơh Khoa rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS (Anih tờm Sền gròi kòp tê jê să càr Dăk Lăk) yal, tŭ do cau gơtìp kòp HIV/AIDS geh tơngŏ gơguh, tàm hơ̆ uă ngan là tàm mpồl cau bĭc bài cau klao mờ cau klao, cau ùr mờ cau ùr, tàm hơ̆ uă ngan là tàm broă bĭc bài cau klao mờ cau klao. Kờp tus tŭ do gùt càr gam sơm 763 nă cau gơtìp kòp HIV/AIDS. Pah nam gùt càr geh 11 nă cau ùr geh bun gơtìp kòp HIV geh gŏ, atbồ mờ sơm kòp rơcang lài gờñ mờ sơnơm sơndră virus ARV. Mờ jơh ală kòn se deh bơh cau mè gơtìp kòp HIV ndrờm mờ gơtìp kòp. Jăt Mpồl lơh sơnơm Dunia (WHO) yal, tàm 100 nă cau ùr geh bun gơtìp kòp HIV di lah ờ geh rơcang sơndră mờ gơtờp kòp HIV den geh bơh 30 tus 40 nă kòn se tŭ deh gơtìp kòp HIV. Gam di lah cau geh bun geh rơcang sơndră gờñ, di tŭ, di sơnơm den ală kòn se geh deh bơh cau mè gơtìp kòp HIV ndrờm pràn kơl dang mờ ờ gơtìp kòp HIV. Bơta do neh cèng wơl uă ngan jơnau kơ̆p gơn mờ bơta chờ hờp ai ală ùr bơklao gơtìp kòp HIV in.

Lŏ N.T.B kis tàm kơnhoàl Krông Búk, càr Dăk Lăk bao tŭ tờm 22 sơnam. Tŭ git să tờm geh bun, lŏ gơboh ngan mờ chờ hờp rơcang ai dơ̆ sơnrờp lơh mè. Mơya tus ngai deh, tŭ jàng lah geh bơta chờ den lŏ gơtìp bơta moăt uă ngan tàm rài kis: Ƀák sĩ yal lŏ gơtìp kòp HIV mìng tơnơ̆ mờ tŭ mŭt tàm jơdŭ deh kòn. Tŭ kơno jơnau do, lŏ ờ pin dờn do là jơnau yal mùl màl, ờ git să tờm lah gơtìp kòp ngòt rơngơ̆t do. Lŏ moăt ngan, rơcang să tờm in ờ uă mờ sơnđàc kòn den uă ngan tài kòn dềt ờ geh bơta tìs lơi lah neh gơtìp kòp ngòt rơngơ̆t do tŭ gam tàm ndul mè. Mơya kơnờm mờ broă bơto pơlam bơh ală ƀák sĩ, lơh ngan sơrlèt mờ bơta moăt, lŏ lơh ngan mờ deh geh dùl nă kòn ùr pràn kơl dang. Lŏ N.T.B yal: “Tŭ do kòn añ geh tờm 6 nhai. Jơnau să tờm añ git gơtìp kòp HIV mùl màl là jơnau moăt ngan gơwèt mờ añ. Tơnơ̆ mờ tŭ kòn neh deh tàm Hìu sơnơm, ală ƀák sĩ neh sồr hùc mơ sơnơm rơcang sơndră mờ gơtờp kòp HIV hơ̆ là dùl bơta gơtoah ngan, dùl bơta niam bơnĕ ngan ai jơh mè mờ kòn in. Mùl màl tŭ sơnrờp añ ờ git lơh bè lơi, ờ kơlôi tus mờ bơta gơtùi kơrian nàng kòn ờ gơtờp kòp. Bơh tŭ hơ̆ añ kơ̆p kờñ ală cau pal pràn kơl dang, tŭ gơtìp kòp pal lơh jăt broă sơm kòp tài sơnơm ờ geh bơta lơh gơrềng ờ niam. Geh uă tŭ să tờm añ moăt ngan, tài gơtìp kòp mơya tài geh kòn ờ gơtìp kòp mờ geh bơta pràn nàng pơn jăt tai kis”.

Dùl nă cau ndai là lŏ N.T.K, kis tàm kơnhoàl Cư̆ Kuiñ, càr Dăk Lăk. Pơgăp mờ do rơlao 10 nam, ùr bơklao lŏ N.T.K ni sơna gơtìp kòp HIV tàm dùl dơ̆ lòt kham nàng sền gàr bơta pràn kơl dang să jan. Jơh bàr nă ùr bơklao ndrờm ờ git să tờm gơtờp bơh bơta lơi tài bàr nă ùr bơklao ndrờm nền nòn ngan tàm broă bĭc bài mờ rài kis pah ngai. Tàm tŭ hơ̆, ùr bơklao lŏ ờ hềt deh kòn den tàng bơta moăt ngai sơlơ gơguh uă. Ngòt deh kòn gơtờp kòp bè să tờm, den tàng ùr bơklao lŏ ơm gời ờ bài deh. Mơya, tơnơ̆ mờ tŭ jòi git mờ geh bơto pơlam bè broă sơm mờ sơnơm sơndră virus ARV tàm Khoa rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS (Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk), geh ală ƀák sĩ yal nền nòn, lam sồr den tàng 2 nă ùr bơklao neh kờñ geh bun mờ deh kòn. Lŏ N.T.K yal: “Tŭ deh kòn, kòn geh ƀák sĩ ai hùc sơnơm sơndră mờ gơtờp kòp, kơnờm mờ hơ̆ den tàng kòn añ ờ gơtờp mờ kòp bơh mè tus hờ kòn. Tŭ sơnrờp añ kung ờ kờñ deh kòn tài kơlôi kòp do ờ gơtùi deh kòn, tơnơ̆ do geh bun mờ geh ală ƀák sĩ bơto, ai hùc sơnơm ndrờm bal, deh kòn pràn kơl dang añ gŏ mùl màl bơtoah, tus tŭ do añ gŏ gơtìp kòp HIV mùl màl ờ ngòt rơlao mờ kòp ung thư ha là kòp Kovid-19 bè lài do, mìng hùc sơnơm ARV ndrờm bal den bơta pràn kơl dang să jan bal mờ sơnam bơh să tờm he dê kung gam bè cau bè ờs sơl”.

Broă lơh rơcang sơndră mờ gơtờp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn geh lơh tàm càr Dăk Lăk bơh nam 2009 neh pà gŏ geh cồng nha mùl màl mờ geh kwơ ngan. Tàm jơh ală nam do, broă lơh do neh cèng geh bơta chờ, bơta gơgoh gơbài ai uă hìu nhă cau gơtìp kòp HIV/AIDS in. Tàm hơ̆ uă ngan là cèng wơl bơta niam geh lơh mè ai ală cau ùr ờ bơtoah gơtìp mờ kòp ngòt rơngơ̆t do. Kòp HIV ờ mìng lơh gơtìp ală bơta aniai bè bơta pràn kơl dang să jan mờ gam lơh gơrềng uă ngan tus mờ broă bơtàu tơnguh kòn se tàm ndul mè. Cau ùr gơtìp kòp HIV tŭ geh bun geh khà gơtờp kòp tus hờ kòn là uă ngan (pơgăp 30%). Den tàng, nàng rơcang sơndră mờ bơta gơtờp bơh kòp HIV bơh mè tus hờ kòn broă gŏ gờñ mờ rơcang sơndră gờñ là kwơ màng ngan. Mùl màl, khà gơtờp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn geh bơh 30 tus 40%. Mơya, di lah ală cau mè gơtìp kòp HIV geh sền gàr mờ rơcang sơndră mờ kòp niam den khà gơtờp tus hờ kòn geh gơmù, geh tŭ mìng gam 1%. Ală jơnau kơlôi sơnơng khoa họk neh pà gŏ là, khà kơnòm dềt gơtờp virus HIV tơnơ̆ mờ rơcang sơndră geh cồng nha ờ gŏ geh rơlao 90%. Tài bè hơ̆, broă kòn se deh gơtìp gơtờp kòp HIV lah ờ gam gơrềng uă ngan tàm broă sơm kòp rơcang gàr lài tàm cau mè geh bun gơtìp virus HIV. Ƀák sĩ CKI Huỳnh Thị Hồng Sinh, lơh broă tàm Khoa rơcang sơndră mờ kòp HIV/AIDS (Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk), pà git: “Cau ùr gơtìp kòp HIV geh bun pal lơh jăt broă sơm kòp niam, hơ̆ là bơta tờm ngan, pal hùc sơnơm di khà, di tŭ, ndrờm bal pah ngai mờ lơh jăt tơngai xét nghiệm nàng git khà virus. Khà virus là bơta tờm nàng sơm kòp, di lah khà virus hờm đơm den cau ùr geh bun lơh jăt broă sơm kòp niam, sơnơm ARV geh sơndră mờ virus HIV. Bơdìh hơ̆ tai, cau kòp pal lơh jăt broă sào sa. Tŭ geh bun, cau ùr bun pal bơtơl sắt, mờ sắt mờng geh lơh gơmù bơta gơrềng bơh sơnơm ARV, den tàng pal hùc lài mờ dơ̆ sào ha là lài mờ tŭ hùc sơnơm ARV”.

Ală nam do, khà gơtờp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn tàm càr Dăk Lăk gơlơh bè ndrờm ờ geh. Ală cau ùr geh bun gơtìp kòp HIV tŭ geh bun ndrờm geh ngui sơnơm ARV rơcang sơndră lài mờ sền gròi nền nòn broă lơh jăt broă sơm kòp tus tàm tŭ deh. Do là cồng nha dờng màng ngan bơh broă lơh jăt Broă lơh rơcang sơndră mờ gơtờp kòp HIV bơh mè tus hờ kòn, dong kờl kòn se geh deh niam, pràn kơl dang, tơmù ờ uă ngan gơtờp tàm mpồl bơtiàn.

Bơta kuơ bơh broă rơcang sơndră lài bơtờp kòp HIV bơh mè tus kòn gơwèt mờ ală cau geh bun gơbàn kòp HIV

HIV/AIDS là kòp gơ lời wơl uă jơnau ờ niam gơ wèt mờ pràn kơldang să jan bơh cau gơbàn kòp dê. Den tàng, nàng dong kòn se deh bơh ală mè bơtờp kòp HIV geh pràn kơldang, ờ gơbàn kòp, mpồl cau cih ƀău jơnau đơs do neh geh dơ̆ cribơyai mờ Ƀái sĩ Cuyên khoa 1 Huỳnh Thị Hồng Sinh – Khoa rơcang sơndră kòp HIV/AIDS, Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk, jà…

Ơi, dan ƀák sĩ pà git tŭ geh bun mờ bơtờp kòp HIV den cau geh bun pal ngui ală broă lơh rơcang sơndră bơtờp kòp HIV bơh mè tus kòn bè lơi, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: “Gùng bơtờp kòp HIV geh bơtờp jat gùng mhàm, bơ tờp bơh mè tus kòn mờ bơtờp jat gùng bic bài. Gùng bơtờp bơh mè tus kòn rơp geh tam pà dềt gơs ală tŭ tơngai bè tàm tŭ tơngai geh bun, jê deh mờ ai kòn pô. Tàm tơngai geh bun, kơnờm geh bơta sền gàr bơh sò kòn dê sền gàr niam ngan den tàng kòn se ờ huan bơtờp kòp rlau mờ tŭ tơngai ndai. Tàm tơngai jê deh, kòn se rơp geh jơnau pơhìn bơtờp kòp uă rlau tài kòn se ơm rềp mhàm mờ ală bơta dà gơlik tàm să mè dê. Tơngai dơ̆ 3 là tơngai ai kòn pô, tơngai ai kòn pô dilah dà toh mè geh khà virus uă den rơp bơh ală bơta dà tàm dà toh mè dê lơh bơtờp kòn se in”.

Tŭ neh git geh bun mờ bơtờp kòp HIV, cau geh bun pal ngui ală broă lơh sơm rơcang sơndră lài bơ tờp kòp HIV bơh mè tus kòn bè lơi, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: “Dilah cau ùr neh hùc ARV hơ̆ sồng geh bun den rơp ƀuơn kơryan bơta bơtờp kòp HIV kòn in, tài khi neh hùc ARV den khà virus tàm hơ đơm khà lơh bơtờp den tàng tuư geh bun khà bơtờp kòp in rơp lơyah. Ală cau ùr ờ hềt git bơta bơtờp kòp HIV he dê mờ geh bun den pal lơh xét nghiệm sac rơ wah gờñ nàng git bơta bơtờp kòp HIV mờ rơp geh ai hùc sơnơm ARV nàng lơh gơtùi jơnau kờñ dut ndơl là ờ bơtờp kòp kòn in. Nàng deh kòn pràn kơldang ờ bơtờp kòp HIV, jơh ală cau ùr tàm sơnam deh dùh tŭ geh bun den pal lòt kham sac rơ wah gờñ bơta kòp HIV he dê, ngan là ală cau ùr geh jơnau bơtờp kòp uă”.

Sơnơm ARV geh gơ rềng tus kòn tàm ndul halà ờ, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: “Tŭ do, broă pơlam tờm ngan nàng sơm mờ sơnơm ARV geh tenofovir mờ dolutegravir. Ală jơnau kơlôi sơnơng rài yau, dolutegavir digơlan lơh gơ rềng tis bơta ờ niam gùng mhàm tơngoh tàm kòn dềt, bulah bè hơ̆ khà do lơyah ngan. Dilah đah bơta kuơ mờ bơta aniai jat jơnau pơlam sơm kòp pa ngan rlau jơh tŭ do là kơryan khà virus tàm mhàm tàm pơgap 28 ngai, pơndrờm mờ bơta ờ niam gùng mhàm tơngoh mìng 2%. Jat jơnau kơlôi sơnơng pa ngan rlau jơh den ờ lơh gơ rềng tus oh dềt, ờ lơh gơbàn ờ niam gùng mhàm tơngoh kòn se dê den tàng kung gam lơh nền sơm jat jơnau pơlam tờm ngan là pah ngai hùc 1 pơnau mờ ờ geh bơta ờ niam lơi ndai ai cau geh bun mờ oh dềt in”.

Ƀák sĩ geh jơnau pơlam lơi gơ wèt mờ cau ùr tŭ geh bun nàng di tŭ git gŏ mờ tơrmù jơnau pơhìn bơtờp kòp HIV bơh mè tus kòn sơl?

Ƀák sĩ Huỳnh Thị Hồng Sinh: “Jơh ală cau ùr tŭ geh bun pal lòt kham sac rơ wah gờñ bơta kòp HIV he dê nàng geh sơm gờñ mờ sơnơm ARV dilah ờ bơtuah bơtờp kòp HIV, bơta do rơp dong tơrmù uă ngan khà bơtờp HIV bơh mè tus kòn. Dilah git gŏ bơtờp kòp HIV tŭ neh deh kòn den neh jơla, tŭ hơ̆, cau mè ờ hềt geh ngui sơnơm ARV, khà virus HIV tàm să jan cau mè dê uă ngan, lơh jơnau pơhìn bơtờp kòp kòn in là uă ngan sơl. Den tàng lài ngan mè pal hùc sơnơm ARV mơ tơn mờ oh dềt kung pal hùc sơnơm sơm bơtờp kòp sơn mờ nevirapine halà zidovudin. Cau ùr tŭ jê deh mờ git gŏ bơtờp kòp HIV den bañ ai kòn pô tài khà virus tàm să gam uă, den tàng ai kòn hùc dà toh bơdìh mờ pal ai oh dềt hùc sơnơm sùm pah ngai. Niam ngan rlau jơh, ală cau geh bun pal sền gròi oh dềt sùm nàng git gŏ gờñ, di tŭ ală oh dềt bơtờp kòp HIV bơh tàm ndul mè”.

Ơi dan ưn ngài ƀák sĩ uă ngan!