Rài kis tŭ do geh uă bơta kel ke, ờ sŭk lơh uă cau gơtìp mờ ală bơta kòp gơrềng tus mờ bơta pràn kơl dang bồ tơngoh. Hoàc huơr neh gơtìp uă dơ̆ moăt ngan bè ntruñ rơbàng gơsơ̆t să, gơsơ̆t is să tờm. Geh pơnrơ ngan bè dơ̆ hoàc huơr cứng khoái, gơtìp dồs, dùl nă klao pơnu là cau lơh broă tàm kông ty bơtơ̆t rơbòng dà neh ntruñ rơbàng Gianh (Càr Quảng Bình) nàng gơsơ̆t să. Moăt jơnau hìu nhă, dùl nă cau ùr 30 sơnam kis tàm càr Thanh Hoá neh ntruñ tàm dà dờng Mã gơsơ̆t să lời is 4 nă kòn gam dềt. Ờ ring bal bè jơnau ròng so, mèo, tơnơ̆ mờ dơ̆ tam lah bơh bàr oh mờ mi dê, dùl nă kòn ùr ơruh kis tàm càr Thái Bình neh ntruñ rơbàng gơsơ̆t să…

Tàm ờ uă càr tàm Tây Nguyên, geh uă ngan cau tài gơtìp ờ uă bơta kal ke, bơta gơlik geh ờ niam tàm rài kis, ală cau kơnòm să gơsơ̆t să kờñ bơsong bơta kal ke. Ƀák sĩ Đinh Hữu Uân, Kwang atbồ Viện Pràn kơl dang bồ tơngoh Phương Đông đơs là: “Tàm rài kis he dê geh uă ngan ală bơta gơlik geh. Tŭ gơtìp ală bơta kal ke hơ̆ mờ he bơsong geh den bơta pràn bồ tơngoh pal niam, mơya tŭ gơtìp bơta kal ke mờ he ờ bơsong gơs, gơtìp tàm bơta ờ git bè lơi, gơkòl tàm nùs nhơm den gơlik geh ală bơta ờ niam bồ tơngoh…”.

Pa do, dùl nă kòn ùr dềt pa tào 14 sơnam geh cau tàm hìu cèng tus Anih pràn kơl dang bồ tơngoh, Hìu sơnơm Bạch Mai nàng kham tài kòn ùr dềt do geh tơngŏ gơguh nùs sùm, geh tŭ nggui ñìm is. Tàm do, ală ƀák sĩ gam gŏ cau kòp geh ală sồt tềng să, hàl is să mờ pềs koh pơ-àr mờ sùm soh phan jòng jơng jòng tê nàng pồn kơl dìng sồt. Bơh tàm dơ̆ lùp nàng git, ală ƀák sĩ gŏ, bơdìh mờ broă kal ke, gơjrañ tài mè bèp tam lah tàm hìu, kòn ùr dềt do gơtìp kal ke tàm broă bơsram sră mờ sùm geh tơngŏ ngòt gơtìp sơbì is. Jăt ƀák sĩ Lê Công Thiện, Kwang atbồ anih sơm kòp bồ tơngoh kòn dềt yal, kòn ùr dềt do gơtìp ờ niam tàm broă đal sền-do là dùl bơta ờ niam tơngoh lơh gơtìp ờ niam uă ngan tus mờ broă lơh niam nùs nhơm bồ tơngoh. Ƀák sĩ Lê Công Thiện pà git: “Cau kòp ai pềs koh pơ-àr hàl tàm đo tê, lơh jê să tờm nàng bơsong bơta gơguh duh nùs nhơm, kal ke. Geh ală cau kòp jroă rơlao den kơlôi tus mờ broă gơsơ̆t is să…”.

Jăt uă cau jăk chài yal, broă sơgràm internet, ngir nhơl games, ngui điện thoại ngăc ngar uă ir mờ drơng mang sùm neh lơh ală kòp bè bồ tơngoh gơguh. “Dùl ngai oh ngui rơlao 10 jơ nàng pờ facebook. Oh jòi ală bơta nàng pờ facebook”.

Dùl nă cau mè bèp ndai yal bè bơta pràn kơl dang bồ tơngoh bơh kòn ùr tờm gam tàm sơnam pa tào bè do: “Tơngai pa do kòn ùr añ ơm sùm tàm jơdŭ, ờ kờñ boh bơr mờ cau ndai, ngòt tus tàm tiah gal cau. Muh măt tŭ lơi kung ngòt, ờ di bè ờs. tŭ gŏ kòn bè hơ̆ den hìu nhă añ ờ sŭk ngan. Añ kŭp rơndeh taxi cèng kòn tus Hìu sơnơm Tơngoh Dà lơgar 1. Tàm gùng lòt añ mìng ngòt kòn git den ờ bài lòt bal, mơya bơtoah ngan là kòn añ ờ git gùng den tàng ờ git. Kòn ùr añ pah ngai pờ tàm internet sền ală bơta gơlik geh gơrềng tàm lơgar Hàn Quốk. Tŭ rê tàm hìu là cèng điện thoại. Añ pồn điện thoại kung ờ jai sơl, kòn añ jòi gơlơh bè iơh bơsăk ngan. Ƀák sĩ ờ ai ngui điện thoại mờ kòn añ kung gam gơjrañ ngan sơl do”.

Bơta ngòt rơlao là tŭ do cau kòp ờ niam tơngoh geh tơngŏ kơnòm uă. Geh uă kơnòm bơsram, cau bơsram dờng, ơruh pơnu gơtìp stress, ờ niam tơngoh mơya mŭt piam tàm hìu sơnơm neh jơla tài cau tàm hìu ngòt “sơnrang”. Geh uă ngan cau đơs là ờ niam tơngoh hơ̆ là sơnrang. Tàm mùl màl geh 10 bơta ờ niam tơngoh mờng tìp ngan. Khà sơnràng mìng geh 0,47% khà kờp làng bol. Tàm tŭ bơta ờ đơs, ngòt geh uă rơlao ngan. Phó Giáo sư, Tiến sĩ Nguyễn Văn Dũng, Phó kwang atbồ Viện Pràn kơl dang bồ tơngoh dà lơgar pà git: “Bơta tơngŏ bơh ală kòn tŭ mŭt tàm hìu sơnơm tàm tơngai pa do mìng là ală bơta tơngŏ bè ờ niam siñ họk, ờ niam rơngal bic, nùs nhơm ngòt ngai sơlơ gơguh rơhời, ală bơta tơngŏ ờ niam tàm tơngoh bè gơlik dà kơl hề, gơrơm jơng tê, ngòt, ờ khin boh bơr. Geh uă cau mè bèp cèng kòn tus neh tàm tơngai jơla ir, tài ờ kờñ dờp kòn gơtìp ờ niam tơngoh”.

Ƀák sĩ Đặng Thị Tươi, lơh broă tàm khoa Jal mhar cau ùr, hìu sơnơm Tơngoh Dà lơgar 1 yal bè broă lơh mờng chài nàng tơmù bơta gơlik geh ờ niam tàm nùs nhơm kơnòm dềt mờ ală cau mè pal kah: “Ală cau mè bèp pal kah tus kòn tờm uă rơlao. Kòn dềt sùm geh dùl nùs nhơm kờñ gơboh bơta lơi bè kờñ gơboh tàp pràn să jan, tamya, đơs crih… ala mờ broă ai kòn ngui điện thoại den ai kòn in jăt mờ bơta kòn kờñ gơboh bè bơsram teh đờng, bơsram đơs crih, bơsram tàp pràn să jan den tŭ hơ̆ ală kòn geh ờ kờñ ngui điện thoại tai”.

Tŭ do, mờr 30% khà kờp làng bol kis tàm lơgar Việt Nam gơlik geh ală bơta ờ niam bồ tơngoh, 25% tàm khà do là ờ hoan đơs mờ pah nam geh gŏ di pơgăp 40 rơbô nă cau ờ hoan đơs gơtìp chơ̆t tài gơsơ̆t is să. Mơya, kung ndrờm bè uă bơta kòp ndai, kòp bè bồ tơngoh kung geh ală bơta tờm bơh broă lơh mờ gơtùi rơcang kơrian di lah geh broă rơndăp lơh, lơh broă mờ pơrài bồ tơngoh, bè bic rơlao 5 jơ tàm 1 ngai, broă sào sa niam, tàp pràn să jan sùm, git tàm broă bơsong bơta kal ke, kơlôi rơcang, jòi broă lơh geh priă, tus bal ală broă lơh nùs nhơm dong kờl, di mờ nùs nhơm kờñ gơboh, pleh mờ ñô ơlăk, bièr, ală bơta lơh gơsồr mờ tơmù broă ngui ală phan ngăc ngar, game online. Tàm dunia, gơsơ̆t is să là bơta tờm lơh gơtìp chơ̆t ơm dơ̆ 2 tàm mpồl sơnam bơh 15 tus 29. Mờr 80% khà dơ̆ gơsơ̆t să tàm gùt plai ù gơlik geh tàm ală lơgar rơƀah mờ ală lơgar geh rài kis bè ờs. Mờ bơta mùl màl do lơgar Việt Nam pal lơh niam rơlao Broă rơndăp lơh dà lơgar rơcang kơrian kòp ờ gơtờp, tàm hơ̆ geh kòp ờ niam bồ tơngoh nàng tơmù uă ngan kal ke bè priă tă bal mờ khà cau gơtìp chơ̆t in.