Kòp zona tơngoh (mò pàng he mờng hòi là kòp toh dơkiăt sa gơrề jăt che tơngoh) tài bơh virus varicella- zoster lơh gơbàn. Do kung là bơta virus lơh gơlik kòp toh dà. Tŭ neh bời kòp toh dà den virus do gam sơl tàm să jan, kis tàm ală che tơngoh lài mờ tŭ lơh bơtờp wơl kơnờm bơh bơta ƀươn, lơh gơbàn kòp zona. Kòp sùm gơbàn tàm ală cau dờng sơnam, ngan là ală cau rlau 50 sơnam. Sơlơ dờng sơnam den pơhìn bơtờp kòp sơlơ uă. Jăt tơrgùm kờp, pah nam, di 1 rbô nă cau den geh pơgăp bơh 1 tus 4 nă cau bơtờp kòp zona tơngoh mờ khà do gơguh uă tàm ală cau rlau 65 sơnam pơgăp bơh 4 tus 12 nă cau bơtờp. Geh tus 50% khà cau rlau 85 sơnam rơ̆p bơtờp kòp do. Bơdìh hơ̆ tai, bàr pe nă cau geh lài kòp tàm să, bè: mhàm kòp ồm sa rŭ, ờ niam tơngi mhàm, gơguh huyết áp, jê dà đồm mhàm, kòp ờ bơtờp is,…kung ƀươn gơtìp bơtờp wơl kòp zona tơngoh. Tàm gah kham, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, kờp bal pah ngai gah kham geh pơgăp 50 nă cau tus kham kòp, tàm hơ̆ khà cau bơtờp kòp zona tơngoh geh tus 10%. Uă ngan cau kòp tus kham tàm bơta toh dà bơcah, jê bồ, ờ gơtùi bĭc. Ƀak sĩ mìng gah I- Gah kham là mò Tạ Thị Khánh Nhàn, Hìu Sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà gĭt: Cau kra lơbơn, rlau 60 sơnam, cau gơtìp ờ pràn bơta ờ bơtờp kòp, rơgai ờ pràn, kòp lupus toh pơrhê, kră kơldang kơltau halà kòp as lympho, ờ niam tam gơl bè kòp dà đồm mhàm, HIV/AIDS, kòp ồm sa rŭ gam sơm mờ dà sơnơm halà xạ trị, ală cau kòp gam hùc sơnơm kơryan bơta ờ bơtờp kòp bè corticoid jŏ jòng, ală cau kòp bơtờp kòp toh dà halà zona lài hơ̆ pal gŏ lòt kham kòp sùm.

Kòp zona tơngoh tàm tơngai sơnrờp tŭ geh jơnau sồt mồr tềng kơltau ƀươn ngan tồn ală kòp jê che tơngoh halà kòp tềng kơltau ờs mờng ndai, ngan tài bè hơ̆ uă ngan cau ờ rơcăng ngăc ờ lòt kham, blơi is sơnơm rê hùc digơlan lơh gơlik ală jơnau gơ aniai bè jê che tơngoh tơnơ̆ zona, lời wơl pơnời, lơh gơmù halà măt sền ờ loh tai mờ bàr pe jơnau gơ aniai ndai kơn jơ̆ ngan bè as sồt klờm soh, as sồt klờm, as sồt kơdoh tơngoh…

Mò Q ơm tàm sơnah ƀòn Tự An, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột tus Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên kham tŭ geh ală tềl tơnggŏ bè: gơlơh bè jê rơ ơ̆t, jê sra, ñâm ñô tềng kơltau ngkời bồ, să jan geh ală toh pơrhê tam gơl gơs toh dà, jê ngan, lơh gơrềng tus pràn kơldang să jan. Mò Q, yal: Dơ̆ sơnrờp gơ gơlik toh dơkiăt, jê rơ ơ̆t, ngan là tŭ trồ tiah tam gơl. Tài bơh lài do gơtìp kòp kồ ntìng, añ gam gơtìp kòp jê dà đồm mhàm, sùm bĭc ờ lơhă, tŭ do geh tai kòp do lơh să jan añ bòl glar ngan, jê sồt ngan.

Tơnơ̆ tŭ bơtờp kòp zona tơngoh dơ̆ sơnrờp, virus varicella-zoster ờ gơtìp să jan tơn roh tơlik jơh mờ sùm ơm wơl tàm ală as tơngoh gơlơh gĭt mơya ờ lơh gơbàn kòp. Tơnơ̆ dùl tŭ tơngai, tŭ bơta pràn ờ bơtờp kòp gơmù tĕ, halà tài bơh jơnau tiah ơm kis, tìp uă bơta kơn jơ̆, kal ke tàm rài kis…lơh bơtờp wơl kòp zona tơngoh.

Ồng H ơm tàm sơnah ƀòn Tân Thành, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột gơtìp kòp zona tơngoh bơtờp dơ̆ 2 mờ gơtìp sồt ƀơ̆, ồng neh lòt kham tai mờ sơm kòp tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên. Ồng H, yal: Bơh chờm gơlơh gơtìp tu àl, bè gơtìp ngòñ kăp, càl khồm tàm hơ̆ gơ jê rơ ơ̆t ngan, gơlơh bè gơtìp bong mrĕ tềng hơ̆, jŏ jŏ gơ kiăt, sền tus gơ den gơlơh ờ kờñ ngan, lơh ñâm ñô jơh tềng bồ, dilah bư tàm dang sŏ gơ jê ngan gĭt lơh.

Bulah ờ gŏ di là kòp sơbơng roh mơya tŭ bơtờp zona cau kòp pal kong mờ uă ngan kal ke tàm rài kis tài bơh să jan gơtìp ờ pràn, dilah ờ geh sền gàr di mờ sơm kòp di tŭ, cau bơtờp kòp do digơlan gơtìp sồt ƀơ̆ uă tềng kơltau. Tềng ală anih kơltau geh toh dà ƀươn ngan gơlơh mun ndơng sồt jrô, as jơntăng mờ jê ngan. Sơbơng roh rlau tŭ zona sa gơrề tus muh măt mờ dilah sồt aniai tàm che tơngoh măt rơ̆p lơh lè măt. Zona sa gơrề tềng tồr digơlan lơh tồr iăt ờ loh. Cau ùr geh bun bơtờp kòp zona digơlan lơh gơrềng tus kòn se tàm ndul.

Kòp toh kiat sa gơ rề là kòp sồt mồr tềng kơltau, digơlan gơbàn wơl uă dơ̆, lơh gơ rềng tus pràn kơldang să jan, bơta hàng niam să jan cau kòp dê. Nàng geh tai jơnau git wă rơcang lài kơryan kòp do, tơnơ̆ do là tơngume dơ̆ tơm boh bơr mờ ƀák sĩ cuyên khoa (mìng gah) 1 mò Tạ Thị Khánh Nhàn – Khoa kham, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên:

Ơi, dan ƀák sĩ, dan ƀák sĩ pà gĭt tŭ ală tềl tơnggŏ uă ngan ngan bơh kòp toh kiat gơ rề dê bè lơi? Mờ kòp do gơbàn wơl uă dơ̆ halà ờ, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Tạ Thị Khánh Nhàn: Bơh chờm, lài mờ tŭ geh tềl tơnggŏ loh làng bơh kòp toh kiat gơ rề dê den cau kòp rơp geh ală tềl tơnggŏ ndai, bè: Duh să dùl êt, gơ lơh mrềt tàm să, jê bồ, jê reh jê ram tàm să, să jan glar. Gơ lơh jê rơt tềng dùl gah bồ geh bal mờ gơlik toh pơrhê, toh kiat. Dùl tơngai tơnơ̆ toh kiat gơ gơs ndơng, gơ huc, digơlan gơ bơcah dilah he tup tềng gơ, tơnơ̆ tŭ bời den gơ lời wơl nàl. Kòp digơlan gơbàn wơl mơya khà gơbàn wơl là dồ êt ngan. Jơnau gơbàn wơl uă sùm gơ wèt tàm ală cau dờng sơnam, cau gơmù bơta pràn ờ bơtờp kòp. Den tàng pal pơlam tàp pràn să jan mờ bañ stress bồ tơngoh, lòt kham ƀák sĩ mờ sơm gờñ tŭ gơbàn kòp toh kiat gơ rề nàng tơrmù jơnau pơhìn gơbàn wơl ală dơ̆ tơnơ̆.

Bè hơ̆ den jơnau ờ niam gơ lời wơl bơh kòp dê là ñchi, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Tạ Thị Khánh Nhàn:  Sùm den gơbàn jroă, sồt mồr kơltau; dơ̆ 2 là sồt mồr mat, sồt mồr gùng che tơngoh, as sồt kòn mat, sền ờ loh digơlan lơh gơbàn jơngo mat, dơ̆ 3 là lơh gơbàn as sồt kơndoh tơngoh, as sồt tơngoh; dơ̆ 4 là lơh gơbàn sồt mồr gùng che kơndoh tơngoh, gơtìp lơng dùl đah muh mat; dơ̆ 5 là sền ờ loh,  iat ờ loh, bơdìh hơ̆ tai gam gơ lời wơl jơnau ờ niam kơn jơ̆ bè jê gùng che tơngoh tơnơ̆ toh kiat gơ rề kal ke ngan sơm mờ ờ niam kơltau, gơ rung tơrnò, ờ niam tus bơta lơh gơlik dà kơl hề…

Bè hơ̆ den gơtùi ngui ală bơta sơnơm bơh yau nàng sơm kòp do halà ờ? Mờ tŭ gơbàn kòp den cau kòp pal lơh ñchi nàng pleh gơtìp sồt mồr mờ bơtờp cau ndai in, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Tạ Thị Khánh Nhàn:  Tŭ gơbàn kòp toh kiat gơ rề den bañ lơh jat ală jơnau pơlam halà ngui ală bơta sơnơm bơh yau nàng sơm mờ pal tus cơldŭ kham ờs mờng bè kơltau nàng sơm di tŭ, rơcang lài kơryan ală jơnau ờ niam gơ lời wơl. Nàng pleh gơtìp sồt mồr mờ bơtờp cau ndai in tŭ gơtìp kòp toh kiat gơ rề den cau kòp pal kah: Bañ kuàc, bañ tho halà lời dà ƀơ̆ mut tềng tiah kơltau gơbàn kòp. Bơta do rơp lơh ală toh kiat gơtìp bơcah mờ pơhìn gơtìp sồt mồr uă ngan. Pal gàr tiah kơltau gơtìp toh kiat gơ rề sùm sàng goh, ràu tềl sồt mờ dà boh nàng lơh kloh khuẩn halà mờ sơnơm bong is ồn mờ ƀák sĩ ai. Ràu tê sàng goh sùm, di ngan rlau jơh là lài mờ tŭ mờ tơnơ̆ tŭ tup tềng kơltau gơtìp sồt mồr, bañ soh phan hat, gơ kòr tềng kơltau sồt. Bañ ơm rềp mờ ală cau ƀuơn gơ bơtờp bè cau ùr geh bun, kơnòm dềt, kơnòm pa deh ờ tơl nhai halà nggờc kĭ, ală cau gơmù bơta pràn ờ bơtờp kòp, ală cau ờ hềt geh tŭ gơbàn kòp rang, toh kiat gơ rề halà ờ hềt cit sơnơm vaccine kơryan kòp rang… tus tŭ bời kòp.

Nàng rơcang lài kơryan kòp den ƀák sĩ geh jơnau pơlam lơi lời ai cau kòp in sơl?

Ƀák sĩ Tạ Thị Khánh Nhàn:  Broă lơh nàng rơcang lài kòp toh kiat gơ rề geh ală broă lơh bè tơnơ̆ do: Bañ tup dà gơlik bơh toh kiat gơtìp bơcah bơh cau gơbàn kòp toh kiat gơ rề dê; Cit sơnơm vaccine kơryan kòp rang; Broă sàu sa mờ ơm rlô dipal, pleh kơlôi sơnơng, tàp pràn să jan nàng tơnguh bơta pràn ờ bơtờp kòp; Lơh jat broă sàu sa, ơm rlô: bic tơl tŭ jơ, sàu sa phan tơl pràn, bañ chu jràu; Tŭ geh kòp pal tus ƀák sĩ mờ kơ̆ dơn sơm kòp nàng kòp mhar bời.

Dan ưn ngài ƀák sĩ uă ngan!