Jat tơrgùm kờp bơh Mpồl lơh sơnơm dunia dê, tàm 6 nă cau den geh 1 nă cau pơhìn gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh, tàm hơ̆, gơ drồl mhàm tơngoh, gam hòi là bơcah gùng mhàm tơngoh geh bơh 80 tus 85%. Gơ drồl mhàm tơngoh là bơta kòp mờng gơbàn tàm cau rlau 40 sơnam, uă ngan rlau jơh là tàm ală cau geh kòp đồm sơdàng, kòp gùng mhàm plai nùs, huyết áp, gơguh cholesterol mhàm, chu jràu.Tàm Việt Nam, pah nam geh mờr 200 rbô nă cau gơ drồl mhàm tơngoh, tàm hơ̆ geh tus 50% cau gơ drồl mhàm tơngoh gơbàn ờ niam tĕ, lời wơl ală jơnau ờ niam kơn jơ̆ ngan mờ chơt să. Jơnau pơhìn gơbàn gơ drồl mhàm tơngih gơguh uă jat sơnam, hơ̆ là sơlơ dờng sơnam den sơlơ ƀuơn pơhìn gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh. Tàm khoa kòp cau dờng sơnam, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, bơh bồ nam tus tŭ do, neh dờp pơgap rlau 100 nă cau kòp gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh. Jơh ală cau kòp mut tàm hìu sơnơm tàm bơta kơn jơ̆.

Đơs bè ală tềl tơnggŏ bơh bơta gơ drồl mhàm tơngoh dê, ƀák sĩ Trần Xuân Nhã – Khoa kòp cau dờng sơnam, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git: "Geh uă tềl tơnggŏ nàng cau tờm đal git cau kòp gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh, ƀuơn sền gŏ ngan rlau jơh là muh mat, cau kòp sùm gơtìp sơ weh mbùng, ờ gơtùi đơs, đơs ờ loh halà geh 2, 3 nă cau gŏ gơlơh bè  gơ kal lơm piat. Sơm bat tê ờ gơtùi, jơng tê yơr, tơrmù ờ gơtùi. Bè tơm boh bơr, cau kòp đơs ờ loh, gơ kal lơm piat. Tơngai gơbàn kòp sùm là tŭ gam bic, bơta đal git ờ niam halà gơ wèt mờ cau gơlik mhàm tơngoh rơp geh tềl tơnggŏ nisơna rlau, bơta đal git ờ loh làng, sơ wài bồ, jê bồ, sơ wài mat, ờ gơtùi ntàu kơ̆, ƀuơn gơ pừ. Hơ̆ là ală tềl tơnggŏ ƀuơn ngan đal git”.

Gơ drồl mhàm tơngoh là bơta mhàm gơguh tàm tơngoh gơtìp gơ kòl nisơna. Geh 2 bơta gơ drồl mhàm tơngoh là gơ drồl mhàm tơngoh mờ gơ hòr mhàm tơngoh. Jơh bal 2 bơta gơ drồl mhàm tơngoh do ndrờm gơlik geh nisơna. Dilah bơtuah geh dong kis, cau kòp kung gam geh jơnau pơhìn uă ngan gơbàn ală jơnau gơ lời wơl sơbơng roh ngan bè: ờ đal git bơta lơi, ờ gơtùi lòt rê, kal ke tàm broă đơs halà luan, ờ niam bồ tơngoh. Bơta kơn jơ̆ halà nggờc gơ wèt tàm khà tế ƀào tơngoh gơtìp chơt. Gơ drồl màm tơngoh kung là jơnau lơh gơbàn chơt să ơm dơ̆ 3 tơnơ̆ kòp gùng mhàm plai nùs mờ ung thư tàm gùt dunia, ơm khài 1 bè kuet kơlte tàm cau dờng, là bơta aniai dờng ngan ai cau kòp mờ hìu bơnhă cau kòp in, là bơta àñ ơnòng kơn jơ̆ bè priă jền ai jơh gùt mpồl bơtiàn in. Bulah bè hơ̆, tŭ do kung gam uă ngan cau ờ hềt git bè kòp gơ drồl mhàm tơngoh halà sền ờ sơp pràn kơldang să jan, bulah să jan geh kòp tàm să mơya ờ lòt kham jat tơngai pơrgon, ờ ngui ală broă lơh rơcang lài kơryan kòp den tàng khà cau gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh ngai sơlơ gơguh uă mờ gam geh tềl tơnggŏ ngai sơlơ gơbàn uă tàm cau kơnòm să. Uă cau ờ đal git gờñ ală tềl tơnggŏ gơ drồl mhàm tơngoh den tàng lòt hìu sơnơm jơla, lơh kòp kơn jơ̆ mờ khà chơt să uă.

Cau kòp P.T.C (85) tàm xã Ea Kuăng, kơnhoàl Krông Păk là dùl nă cau bè do. Lài hơ̆, ồng C gơtìp duh să, jê bồ, sàu sa gơtuh hă jơh. Bàr, pe ngai tơnơ̆, hìu bơnhă hơ̆ sồng jun ồng mut Hìu sơnơm kơnhoàl Krông Păk nàng sơm, tơnơ̆ hơ̆ ntrờn guh hìu sơnơm dờng Tây Nguyên. Tàm do, ồng C geh pà git gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh. Cau tờm hìu bơnhă ồng C dê yal: “Tàm hìu ồng geh duh să, jê bồ, sàu sa gơtuh hă jơh. Mut hìu sơnơm kơnhoàl ồng geh sồr cùp CT mờ ƀák sĩ pà git ồng gơtìp gơlik mhàm tơngoh den tàng ai ntrờn guh Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên”.

Dùl nă cau ndai là cau kòp Đ.H (77 sơnam) ơm tàm xã Hoà Khánh, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột. Nisơna ồng đơs ờ loh, ờ gơtùi đơs hơ̆ sồng gơ pừ. Tŭ jun lòt kâp kứu tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên den hìu bơnhă hơ̆ sồng geh ală ƀák sĩ pà git là ồng gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh, jơnau tờm ngan là cau kòp mùl gơguh huyết áp, kòp ờ niam tus khà dơ̆ mprơm plai nùs dê mơya ờ geh kham sền gròi. Ƀák sĩ Trần Xuân Nhã – Khoa kòp cau dờng sơnam, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git tai: “Cau kòp do tŭ mut tàm hìu sơnơm neh gơtìp chơt iơh, pa mut tàm hìu sơnơm den bơta pràn đal git cau kòp dê ờ niam ngan, ờ git hơ wơl tŭ klo hòi, mìng gam ală bơta bè gơ chul, jê, chềp den cau kòp gam git jê. Tơnơ̆ tŭ mut tàm hìu sơnơm, cau kòp geh cùp CT kâp kứu mơ. Cồng nha git gŏ cau kòp gơtìp gơlik mhàm tơngoh uă mờ ală tiah gơtìp aniai gơ ơm đah tơnơ̆ tàm dơlam tơngoh den tàng cau kòp geh bơta chơt iơh. Tus tŭ do khoa neh sơm cau kòp in neh 6 ngai den cau kòp neh geh bơta tam gơl dồ êt đau, ờ hềt uă. Bơdìh hơ̆ tai, cau kòp kung gam geh uă tai uă jơnau gơ lời wơl ndai sơbơng roh bè as sồt klờm soh kơn jơ̆, geh tềl tơnggŏ gơ ñồm ƀơ̆ mhàm mờ gơlik mhàm tơngoh ờ hềt tam gơl. Tŭ do, ală ƀák sĩ gam lơh ngan jơh pràn nàng sơm cau kòp in”.

Jat ƀák sĩ Trần Xuân Nhã pà git, kòp gơguh huyết áp geh sền là jơnau tơngkah lài gơ wèt mờ cau dờng sơnam, tài khi pal hùc sơnơm tus jơh rài kis mờ gàr sùm sơnơm nàng dong gàr huyết áp ờ gơguh. Tŭ ờ sơm halà ờ lơh jat jơnau pơlam sơm kòp, sơm kòp ờ lơh dồ bă sùm den bơta gơguh huyết áp digơlan lơh ală tiah ndai gơtìp sồt aniai, tàm hơ̆ geh sồt tơngoh, lơh gơbàn gơ drồl mhàm tơngoh là bơta mờng gơbàn ngan rlau jơh. Bơdìh hơ̆ tai, kòp gùng mhàm plai nùs kung là dùl tàm ală jơnau tờm ngan lơh gơbàn gơ drồl mhàm tơngoh, mờng gơbàn ngan rlau jơh là kòp ờ niam mprơm plai nùs, bơcah gùng mhàm (gùng mhàm bơcah, ală nsàng bơcah lơh gơ gơ drồl mhàm lơh gơbàn broă khà mhàm lòt gan gơl gơtìp bơcah ờ wil tơl, jŏ ngai rơp lơh gơbàn gơ drồl mhàm tơngoh). Ƀák sĩ Trần Xuân Nhã tơngkah tŭ geh cau kòp geh tềl tơnggŏ gơ drồl mhàm tơngoh, ală cau gùt dar bañ dong kờl is mờ pal sơrbac mhar jun cau kòp lòt hìu sơnơm sơlơ gờñ sơlơ niam.  Broă dong kờl is bơh sơn rờp ờ di rơp lơh kòp sơlơ kơn jơ̆ rlau.

Nàng rơcang lài kơryan pơhìn gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh, ală cau dờng sơnam pal lòt kham jat tơngai pơrgon nàng git gŏ gờñ, sơbì ală jơnau pơhìn lơh gơbàn kòp. Kuơmàng, mờ ală mpồl cau chu jràu, ñô ơlak ƀièr, ngui phan lơh chul să jan, cau geh kòp tàm să bè kòp gùng mhàm plai nùs, huyết áp, kòp đồm sơdàng pal “lòt lài dùl cơnđuà”, hơ̆ là pal sùm lòt kham kòp, hùc sơnơm di jat jơnau pơlam ƀák sĩ dê, sền gròi niam khà sơdàng gùng mhàm, huyết áp.

Ală bơta tìs tàm broă sơm cau gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh

Gơ drồl mhàm tơngoh là kòn ngòt rơngơ̆t ngan, khà chơ̆t uă. Jơh ală cau gơtìp tơnơ̆ mờ tŭ lik klàs bơta ngòt rơngơ̆t ndrờm lơh gơtìp ờ niam să jan uă ngan. Tŭ gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh gơlik geh, cau tàm hìu pal mhar, ngui gờñ tŭ sơnrờp niam ngan cèng mơ cau kòp tus hờ hìu sơnơm nàng sơm cau gơtìp in. Broă sơm ờ di geh lơh kòp sơlơ gơtìp jroă rơlao. Nàng wă loh rơlao tai bè kòp do, Ƀák sĩ Trần Xuân Nhã, Khoa Kra, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên geh yal wơl mờ uă bơta pal kah tơnơ̆ do:

Ơ ƀák sĩ, tơngai do, geh uă cau yal bè broă sơm cau gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh in, tàm hơ̆ geh pơnrơ ngan là cit mờ tơr-iơ̆t mhàm tềng 10 bồ nao tê. Broă lơh bè do di ngan lah ờ ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Trần Xuân Nhã: “Geh uă ngan cau gam lơh ờ di gơwèt mờ cau gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh tàm hìu. Ală ƀák sĩ mờng tìp ală cau tàm hìu cit tềng 10 bồ nao tê nàng gơlik mhàm. Broă cit tềng bồ nao tê lơh ală y, ƀák sĩ kal ke kờñ git cau kòp tŭ do gam gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh ha là gơlik mhàm. Tŭ cit tềng bồ nao tê geh lơh cau kòp gơlik mhàm mờ ờ cèng geh bơta kwơ lơi. Gơwèt mờ ờ uă cau git cau kòp gơtìp ờ niam tàm bơta kơ̆t mhàm tàm hìu lah ờ. Geh tŭ geh ală cau kòp ờ gơtùi lơh kơ̆t mhàm, ờ niam tàm gơnoar broă lơh kơ̆t mhàm. Cit tềng bồ nao tê ờ geh bơsong bơta lơi mờ gam lơh gơtìp kal ke rơlao mờ ală kòp ndai.

Pơn jăt tai là cau gơtìp hùc is sơnơm tàm hìu. Geh 2, 3 nă cau tŭ mŭt tàm hìu sơnơm den cau gơtìp neh hùc is ală bơta sơnơm dră mờ ală bơta tiểu kầu ha là sơnơm dră kơ̆t mhàm tàm hìu. Tŭ ngui is sơnơm den ờ di mờ gùng sơm kòp, bè cau kòp gơlik mhàm tơngoh den sơlơ lơh jroă rơlao tai broă gơlik mhàm tơngoh mờ lơh cau kòp gơtìp lơng să uă mờ ờ kah tai pal ngui broă sơm kòp pràn rơlao. Bè cau kòp gơtìp lơng să uă den pal ai ding tă nhơm tơmŭt tàm muh nàng cau kòp in gơtùi tă nhơm mờ măi. Hơ̆ là cau tàm hìu he lơh gơtìp chơ̆t cau tờm hìu tơm he dê. Den tàng mpồl cau lơh sơnơm bol añ kờñ ngan cau lơi iăt jơnau đơs do den tơmù broă ai is cau kòp in hùc sơnơm.

Dơ̆ bàr tai là bañ ai is phan mplàñ cit tềng bồ nao tê. Pal geh jơnau bơto sồr bơh cau lơh sơnơm, geh tơl bơta ngăc ngar tàm broă sơm kòp, niam ngan là tàm tơngai sơnrờp ngan, ală cau tàm hìu pal cèng mơ cau gơtìp mŭt tàm hìu sơnơm gờñ ngan hơ̆ sồng geh kis, mờ bañ lơh ală broă lơh ờ di mờ khoa họk.

Bol añ neh sơm dùl nă cau gơtìp gơ drồl mhàm tơngoh, mờ cau tàm hìu cit hơ̆ sồng tơr-iơ̆t mhàm tềng 10 bồ nao tê. Tŭ mŭt tàm hìu sơnơm den gơtìp ờ niam tàm bơta kơ̆t mhàm uă ngan, gơlik mhàm uă ngan bŭ lah neh dờp geh mhàm nàng tơmŭt tàm să, mơya cau kòp kung gam gơtìp gơlik mhàm sùm mờ dŭt ndơl cau kòp gơtìp chơ̆t”.

Ơi, ơ ƀák sĩ, ƀák sĩ geh jơnau bơto lơi nàng rơcang kơrian mờ kòp gơ drồl mhàm tơngoh?

Ƀák sĩ Trần Xuân Nhã: “He pal ai bơh tàm bơta tờm lơh gơtìp kòp nàng geh gùng dà sơn kòp di pal. Ală cau gơguh huyết áp den tơmù broă sa hang, pal tàp pràn să jan sùm. Tơmù sa ală bơta phan geh dà tơngi uă, pal sa phan kloh, tơlir. Tơmù broă ñô ơlăk, bièr. Broă tam gơl sào sa geh kwơ màng ngan. Tàm hơ̆ uă ngan là pal lòt kham jăt tơngai bơta pràn kơl dang să jan sùm, sền gròi bè kòp plai nùs, gùng mhàm, tài bơta tờm lơh gơtìp kòp bè plai nùs gùng mhàm ờ hoan gŏ loh làng mờ ờ gŏ bơh tàm tơngai gờñ, den tàng he pal ai bơh tàm bơta geh tơngŏ lài. Tŭ do bơta tơngŏ lài geh kwơ màng ngan tàm broă sền nàng git kòp. Bè di lah gơtìp kòp tàm plai nùs gùng mhàm, bè ờ pràn plai nùs, den cau kòp pal ngui sră ƀảo hiểm y tế nàng lòt kham sùm nàng sền gròi bơta pràn kơl dang să jan jăt tơngai, bŭ lah să jan ờ geh tơngŏ bơta lơi”.

Ơi, dan ưn ngài ală jơnau pa yal geh kwơ màng bơh ƀák sĩ dê.