Ờ niam hwềng nùs là ală broă lơh ntoăt lòt uă ir. Kơnòm dềt digơlan tìp kal ke tŭ ơm nggui mŏ dồ bă. Bơta tơngŏ ờ niam hwềng nùs bơh kơnòm dềt dê digơlan geh bal: Sùm gơdan ñă ntàu, gơlơh ờ niam tàm să bồ; sùm lik bơh anih nggui tàm cơldŭ bơsram halà tàm ală tiah ndai; sùm ntoăt halà hàu pòl ir tŭ lơh broă, geh bal tàm ală anih ờ ai gơnoar; tìp kal ke tŭ pal nhơl mờ pal ơm mŏ; sùm lòt ntrờñ, lơh broă; đơs uă ir, sùm mhar hơ tơn, tơkuă bơr mờ ờ gŏ kờñ iăt jơh jơnau lùp; kal ke tŭ ơm kơp tus dơ̆ nhơl halà blơi phan; sùm geh bơta mờng kwèng lơh gơkòl halà ƀư tàm broă cau ndai dê.

Oh K.H ơm tàm kơnhoàl Krông Bông, càr Dăk Lăk bulah neh 5 sơnam mơya broă boh bơr gơ wèt mờ oh kal ke ngan. Tŭ pơlam halà bơto sồr oh dùl jơnau lơi hơ̆, oh sùm ờ gŏ kah mờ ờ gơtùi kơ̆ nùs nàng iăt jơh. Geh tŭ gam nggui bơsram, oh khăt nùs is lik hờ bơdìh mờ ờ dan gơnoar pơgru. Bi Nguyễn Ngọc Tường Vy là mè oh K.H dê, yal: Tŭ gŏ kòn nhơl ngàl ir rlau mờ ală oh dềt ndai den añ tồn lah kòn he dê gơ ngac ngar rlau mờ kòn cau dê, ờ gŏ gĭt là kòn gơtìp kòp ờ. Tơnơ̆ do, tŭ kòn 5 sơnam, añ hơ̆ sồng kơlôi sơnơng, pờ tàm internet jòi sền den hơ̆ sồng gĭt do là jơnau ờ niam tàm hwềng nùs mờ ai kòn in lòt tus hờ Sài Gòn nàng kham, ƀak sĩ kung pà gĭt là oh gơtìp ờ niam tàm hwềng nùs gơmù bơta sền ngăc, ờ gŏ bài kờñ ơm nggui mŏ dùl anih, sùm jră chào, sơm kòp tàm do di 6 nhai den jun tus Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên.

Cau ndai là oh A.T 3 sơnam ơm tàm kơnhoàl Dăk Mik, càr Dăk Nông. Hìu bơnhă pà gĭt, bơh tŭ pa deh tus tŭ 2 sơnam, oh dờng pràn bè ờs. Mơya tus tŭ oh 3 sơnam, oh lòt bơsram mầm non den sơnđờm geh jơnau gơ tơngŏ bơh jơnau ờ niam hwềng nùs dê, oh ờ lơh jăt jơnau bơto pơlam bơh pơgru dê, sùm geh uă broă lơh krơi ngan, ờ bè ờs mờ sơbơng roh ngan. Ồng Nguyễn Văn Tâm, ồng deh mè sau A.T dê, pà gĭt: Ùr pơgru đơs là lòt jun hờ hìu sơnơm kham sau in, digơlan sau gơtìp ờ niam tàm hwềng nùs bồ tơngoh gơ ih. Añ lơh broă sa sươn sre kung ờ gŏ gĭt sơl bơta lơi, sền gŏ sau ntoăt nhơl ir, pràn kơldang den añ gơlơh chờ hờp bè hơ̆ gời lơm. Ơm tàm hìu, mò sau dê đơs bơta lơi, sồr lơh broă lơi là khai iăt mơya ờ gŏ sền ngăc, ờ gŏ kah. Hòi lòt ai chi do lòt ai chi ne là khai lơh bè ờ gĭt ờ kơno, neh 5 sơnam bloh mơya pa chài đơs bàr pe jơnau lơm gời.

Mìng kờp is 10 nhai nam 2023 dê, khoa kòp Kơnòm dềt bơrlŭ bal, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên neh kham mờ sơm kòp ai rlau mờr 80 nă kơnòm dềt tự kỉ in, hơ̆ là gơtìp ală bơta ờ niam tàm tŭ dờng pràn bồ tơngoh nùs nhơm, tàm hơ̆ jơnau ờ niam hwềng nùs gmù bơta sền ngăc geh tus 15%. Uă ngan kơnòm dềt lòt kham tàm bơta kòp ờ gŏ bài dòn bơr mè bèp, pơgru dê, nùs nhơm jră chào ngan, ờ gŏ bài kờñ ơm nggui dùl anih, kờñ lơh jăt nùs is he dê. Bulah kung gam ờ hềt geh sơl jơnau loh làng bơh tài bè lơi gơbàn jơnau ờ niam hwềng nùs gơmù bơta sền ngăc, mơya ală cau jak chài gĭt gŏ là, digơlan ngan bơta kòp do là jơnau gơlời wơl bơh jơnau tàm gơrềng đah gen mờ tiah ơm kis gơrềng tus bơta dờng pràn bơh kơnòm dềt dê. Bơdìh hơ̆ tai, cau mè chu jràu, ñô uă ir ơlak bièr, gơtìp ờ niam nisơna tàm bồ tơngoh nùs nhơm halà ală phan lơh gơbàn ngir ndai tàm ală tŭ geh bun; kơnòm dềt deh ờ tơl nhai, nggờk kĭ, ờ niam tàm tiah bồ tơngoh tŭ deh...kung digơlan sơl là jơnau gơlam tus jơnau ờ niam hwềng nùs tàm kơnòm dềt. Ƀak sĩ Phan Thị Hồng Hạnh, Cau sùm lơh kơnòl broă săp ntas sơm kòp, khoa kòp Kơnòm dềt bơrlŭ bal, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, pà gĭt: Tŭ do, jơnau ờ niam tàm hwềng nùs gơmù bơta sền ngăc tàm kơnòm dềt gơbàn uă, hìu bơnhă ală oh sơnđờm gĭt sền ngăc tus pràn kơldang să jan kòn he dê uă rlau, hơ̆ kung lam kòn lòt kham mơ tơn tŭ geh jơnau gơ tơngŏ gờñ bè ờ niam tàm hwềng nùs uă ir nàng dong kơnòm dềt gờñ kis gơrờm bal mờ mpồl bơtiàn. Ờ niam tàm hwềng nùs gơmù bơta sền ngăc geh tam pà gơs 2 bơta sơnam, bơta sơnam hơđơm 6 sơnam cau sơm kòp mìng là dong kờl sơm ală broă lơh, bơta sơnam rlau 6 sơnam rơ̆p ai lài ngui sơnơm pơgồp bal mờ dong kờl sơm ală broă lơh. Dong kờl sơm ală broă lơh tàm do geh uă ngan broă lơh, pơnyơu bè tàp ală jơnau nhơl tờm ai ală oh in, bè lòt nhơl bal ală jơnau nhơl nàng lơh tơrmù ƀà bơta ờ niam tàm hwềng nùs bè hàu pòl, ntoăt, coh plai...tơnơ̆ hơ̆ ai kòn in mŭt tàm jiơ bơsram dong kờl den kơnòm dềt rơ̆p sền ngăc rlau.

Dilah kơnòm dềt ờ niam hwềng nùs gơmù bơta sền ngăc tàm dùl tŭ tơngai jŏ jòng mờ ờ geh sền gŏ mờ sơm kòp den digơlan gơtìp tơngŏ jơnau ờ niam jơnau đơs, băt đơs, đơs ờ gơtus akhar, jơnau tơl pràn gĭt mờ lơh ờ jak. Kơnòm dềt digơlan mhar ngan gơtìp ờ niam mờ bơta àng, săp ntas, jơnau rơgơh rơgô, ƀươn gơtìp ờ niam tŭ bĭc, ờ gơtùi bĭc, bĭc ờ lơhă, mpao bu ba, kah rơngal tàm gùl bơnăng. Kơnòm dềt sùm ờ huan pin dờn ờ huan khin cha tàm tŭ boh bơr mờ cau gùt dar geh bal gơ̆p bơyô, pơgru. Kơnòm dềt ngac ngar rlau mờ ală bơyô mơya tìp kal ke nàng iăt kơno den tàng gơlơh bè ờ kah ờ gĭt, ờ gờñ gĭt wă jơnau bơto halà ală jơnau sồr bơh broă lơh jơnau bơsram dê.

Ală bak sĩ lơh kơnòl broă gah kòp do bơto sồr, tŭ pin kơnòm dềt geh tềl tơngŏ ờ niam hwềng nùs gơmù bơta sền ngăc, mè bèp pal jun kòn lòt kham gah kòp do nàng geh kham, sền swì mờ geh broă sơm kòp. Kơnòm dềt pal geh kham bè hwềng nùs bồ tơngoh, kham gah kòp tàm dơlam să bồ, sền swì jơnau gơ tơngŏ jăt ală jơnau di kham kòp jrô gah do. Kơnòm dềt kung kờñ pal lơh bàr pe jơnau lùp hơ bồ tơnguh hwềng nùs bơh ală cau jak chài gah kòp do dê nàng kờñ pleh sơmờm tìs tàm tŭ kham kòp. Gơ jăt tàm bơta gơbàn bơh kơnòm dềt dê, ƀak sĩ rơ̆p sơm kòp jăt bơta tam gơl broă lơh halà pơgồp bal ngui sơnơm bè mpồl sơnơm đah hwềng nùs bồ tơngoh. Ngui sơnơm rơ̆p dong kơnòm dềt tơnguh tai mờ lơh ring bal khà ală dà sơnơm tàm tơngoh geh hòi là phan lam tơmŭt tus bồ tơngoh. Ală bơta sơnơm do dong lơh niam wơl ală tềl tơngŏ mờ jơnau gơ tơngŏ bơh jơnau gơmù bơta ờ sền ngăc dê mờ ờ niam hwềng nùs dê geh tŭ là geh cồng nha tàm dùl tŭ tơngai lơyah.

Bal mờ hơ̆, bơta wă wờng mờ gĭt wă bal bơh hìu bơnhă mờ mpồl bơtiàn dê là dùl tàm ală broă lơh sơm kòp bè đah nùs nhơm bồ tơngoh niam ngan, geh gơnoar broă kwơmàng lơh nền cồng nha sơm kòp bơh kơnòm dềt tự kỉ, ờ niam hwềng nùs gơmù bơta ờ sền ngăc dê. Mè bèp pal lời tŭ jiơ ai kòn in uă rlau ala tài lời kòn dềt ơm rềp mờ măy mok, sền ti...ală jơnau jờng rơ, pà phan ƀàn mờ ală phan bơna dềt rơhền tŭ kơnòm dềt lơh geh broă niam, dong kơnòm dềt geh tai bơta gơn kơnờm. Rơndăp tŭ jiơ lài ai tơl broă lơh pah ngai bơh tŭ kòn dềt guh bĭc tus tŭ lòt bĭc mờ sồr kơnòm dềt lơh jăt niam, bơta do dong kòn lơh niam wơl jơnau tơl pràn kah, lam lơh, rơndăp tăp sèng broă lơh. Ai tơl bơta nàng kòn in geh tus bal uă broă lơh bơdìh cơldŭ bơsram halà ală jơnau niam chài, tàp pràn să jan gơcèng bơta gơ̆p mpồl bal, dong kòn geh tŭ niam geh tìp mờ uă cau, lơh niam wơl nùs nhơm duh rơngòt, kơ̆ nùs, bơta chài đơs niam rlau.

Tăng động gơmù bơta sền ngac là dùl bơta ờ niam dờng pràn bồ tơngoh uă ngan tàm kơnòm dềt. Ală tềl tơnggŏ sơn rờp gơbàn tàm tơngai kơnòm dềt mờ jŏ jòng tus sơndnam dờng pràn. Bè ờs den ală tềl tơnggŏ bơh bơta tăng động gơmù bơta sền ngac geh bơh gờñ ngan mờ rơhời loh làng rlau tŭ kơnòm dềt lòt bơsram. Kòp do lơh gơbàn uă kal ke tus lơh broă, bơsram sră, rài kis pah ngai mờ broă lơh gơs ală bơta gơ rềng mpồl bơtiàn bơh cau kòp dê. Nàng git tai bè bơta do, bol hi neh geh dơ̆ tơm boh bơr mờ ƀák sĩ Phan Thị Hồng Hạnh – cau lơh broă ờs mờng sap ntas sơm kòp, khoa kơnòm dềt bơrlŭ bal Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên.

Ơ ƀák sĩ, tềl tơnggŏ nàng đal git kơnòm dềt gơtìp tăng động gơmù bơta sền ngac là nchi?

Ƀák sĩ Phan Thị Hồng Hạnh: Hìu bơnhă mờng lam kòn lòt kham tŭ sền gŏ geh tềl tơnggŏ bè ntoat, nhơl sùm, mờng sang, pờng phan, ờ bài nggui dồ bă, kơnòm lòt bơsram den gơtìp pơgru tơngkah uă. Pơn yơu bè kơnòm dềt ờ tŭ lơi nggui mŏ nàng bơsram, lik is bơdìh, mờng huĭ kơnòl mờ pơgru jàu, ờ gròi sền tus jơnau bơsram he dê. Mờng đơs pơndang tŭ mè bèp gam đơs, lơh bơyô, ai phan ngui nàng to sang, den mè bèp pal gròi sền tus ală tềl tơnggŏ do.

Bè hơ̆ den mè bèp pal lơh nchi nàng tơrmù tăng động gơmù bơta sền ngac tàm kơnòm dềt tàih ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Phan Thị Hồng Hạnh: Mè bèp tŭ lơi kung pal rơndap lài tŭ tơngai loh làng ai pah poh lơh broă in. Tŭ rê bơsram den broă rơndap anih nggui bơh ală oh dê kung pal sap sèng, bè nggui rềp pơgru, nggui rềp bơyô lơh krơh lài, pleh bơta lơh gơbàn ờ gròi sền bè nggui rềp mpồng pơnĕ, mpồng lik mờ mut; tŭ lơi kung pơgồp bal jờng rơ, pà phan ƀàn kơnòm dềt in tŭ khi lơh gơs dùl kơnòl lơi, bulah dềt rơhền; pơn jờng kơnòm dềt mờ jơnau prơ, jờng rơ, phan ƀàn dềt, tam gơl gơs phan ƀàn dờng rlau, tŭ hơ̆ kơnòm dềt rơp rơhời geh bơta mờng kwèng mờ rơhời gơtùi tơrmù bơta tăng động.

Bơta kuơ bơh broă bơsong gờñ tăng động gơmù bơta sền ngac là nchi ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Phan Thị Hồng Hạnh: Bơsong gờñ rơp dong cèng wơl bơta kuơ ai kòn dềt mờ hìu bơnhă in. Hơ̆ là dong kơnòm dềt gơtùi tam gơl broă lơh he dê niam rlau, bơh hơ̆ dong tơrmù lơyah ngan rlau jơh broă bơsran, rài kis pah ngai, lơh lơngañ tus cau ndai. Bàr, pe nă mè bèp ờ gròi sền tus bơta do mờ đơs là kòn he dê lơkañ bè ờs ờ di gơtìp tăng động den gơ rơp lơh gơ rềng tus rài kis kơnòm dềt dê tơnơ̆ do, tài oh dềt hơ̆ ờ geh bơsong gờñ, ờ geh ngui ală bơta sơnơm dipal den broă lơh tăng động gơlik geh ngai sơlơ kơn jơ̆ rlau. Tus sơnam lòt bơsram den oh dềt ờ thàn jat bơyô, tŭ do den hìu bơnhă hơ̆ sồng gơ jă gơ jal lam kòn lòt kham mờ sơm den broă sơm kòp rơp gơ gơs sơlơ kal ke rlau.

Ơi, dan ưn ngài ală jơnau yal tơnggit bơh ƀák sĩ dê!