Jăt khà kờp bơh Anih sền gròi kòp tê jê să (CDC) càr Dăk Lăk yal, bơh bồ nam 2024 tus tŭ do, gùt càr neh gŏ 05 nă kơnòm dềt gơtìp kòp rang, tàm hơ̆ geh dùl nă tàm kơnhoàl Buôn Đôn, dùl nă tàm ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, dùl nă tàm kơnhoàl Krông Búk mờ 02 nă tàm kơnhoàl Cư̆ Kuiñ. Tàm 05 nă kơnòm dềt gơtìp kòp rang, geh 03 nă ờ hềt cit vaccin kòp rang.

Sền gàr kòn gam tam cah is nàng sơm kòp rang tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, bi P kis tàm sơnah ƀòn Ea Tam, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk tŭ lơi kung kơlôi rơcang sùm tus mờ bơta pràn kơl dang să jan kòn bi dê. Bi P pà git, kòn bi nam do 04 sơnam, ngai 03 nhai 07, ơm tàm hìu gŏ gơlik ală bơta duh să, bơsiă, cau tàm hìu lòt blơi sơnơm nàng kòn in hùc mơya ờ bời. Ngai 12 nhai 07, kòn bi duh să, bơsiă, gơlik toh tàm gùt să. Tus ngai 13 nhai 07, cau tàm hìu bi cèng kòn lòt kham mờ sơm kòp tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên mờ cồng nha xét nghiệm kòn dềt do geh gŏ mờ virus kòp rang.

Dùl nă kòn dềt ndai gơtìp kòp rang kung gam geh ală ƀák sĩ sền gròi, sơm kòp tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên là oh klao M 01 sơnam, kis tàm xã Cư̆ Né, kơnhoàl Krông Búk, càr Dăk Lăk. Lài mờ hơ̆ ngai 08 nhai 7, tàm hìu kòn klao dềt do gơtìp duh să mờ bơsiă. Ngai 09 nhai 07, cau tàm hìu cèng kòn lòt kham tàm Hìu kham Tâm Phúc ƀòn drà dờng Buôn Hồ mơya kòp kung gam ờ bời. Tus ngai 11 nhai 07, lòt kham mờ sơm kòp tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên. Tàm do kòn klao dềt do geh xét nghiệm mờ cồng nha geh gŏ mờ virus kòp rang. Mơya, tài kòn klao dềt do neh geh cih 01 ding vaccine rơcang kơrian kòp rang den tàng bŭ lah gơtìp kòp, ală bơta tơngŏ bơh kòp dê ờ jroă. Mè1 kòn klao dềt do pà git: “Kòn añ pa cih vaccin rơcang kơrian kòp rang tàm nhai 05 lài do. Tŭ do kòn añ gơtìp kòp mờ git là kòp rang. Kòn añ duh să, hă. Đơs bal añ gŏ kòp do ngòt rơngơ̆t ngan di lah ờ cèng kòp tus hờ hìu sơnơm nàng sơm kòp di tŭ. Mơya tài kòn añ neh geh cit vaccine den tàng kòp kòn añ ờ gơtìp jroă bè ală kơnòm dềt ndai, bè tơngŏ jê ndul gơjroh, jê măt, mìng hă mờ duh să gơlik toh, neh cit sơnơm den tàng kung ờ jroă rơlao. Den tàng ală cau mè bèp pal lơh ngan ngai lơi geh yal tus cih den pal cèng kòn lòt cit mơ, rơcang kơrian lài mờ kòp rơlao mờ sơm kòp, tài di lah gơtìp kòp den kung ờ jroă rơlao mờ ală kơnòm dềt ờ hềt cih vaccine”.

Nàng sền gàr, sơm kòp mờ pleh gơtờp bal tus mờ ală kơnòm dềt ndai, tàm Khoa Kơnòm dềt Trơgùm bal Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên neh lơh geh dùl tiah nàng ai is ală kơnòm dềt gơtìp kòp rang in. Bơdìh mờ broă sền kwơ sơm kòp ai ală kơnòm dềt gơtìp kòp rang in, broă rơcang kơrian gơtờp bal kung geh Hìu sơnơm sền kwơ ngan sơl. Jăt Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên yal, ală kơnòm dềt mŭt piam tàm hìu sơnơm nàng sơm kòp rang ndrờm geh tơngŏ neh jroă mờ gơtìp tàm ală kơnòm dềt ờ hềt cit vaccine rơcang kơrian kòp rang. Ală kơnòm dềt mŭt piam kòp tàm bơta kòp rang geh tơngŏ as klờm soh, ờ niam gùng tơrdih phan sa, gơlik toh…Tơnơ̆ mờ tŭ neh geh sơm kòp pràn, tus tŭ do bơta pràn kơl dang să jan bơh ală kơnòm dềt geh tơngŏ niam. Tiến sĩ, ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh, Kwang atbồ khoa Kơnòm dềt Tơrgùm bal Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git tai: “Tàm ală nam pa do ờ geh kơnòm dềt lơi gơtìp kòp rang pal mŭt tàm hìu sơnơm piam kòp. Mơya, tàm poh pa do Hìu sơnơm dờp geh 04 nă kơnòm dềt mŭt piam kòp mờ ală bơta tơngŏ bơh kòp rang dê. Geh uă ală kơnòm dềt gơtìp kòp mŭt piam kòp mờ ală bơta tơngŏ jê sồt klờm soh. Do là tŭ geh khà kơnòm dềt gơtìp kòp rang mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm uă ngan tàm 05 nam pa do”.

Tàm lơgar Việt Nam đơs bal mờ càr Dăk Lăk đơs is, tài gơrềng bơh kòp Kovid-19 tàm tơngai lài do mờ broă ơm ing ai geh ală bơta vaccine tàm broă Cit rơcang kơrian kòp nam 2023 neh lơh gơrềng ờ niam tus mờ khà cit ală bơta vaccine ai kơnòm dềt in tàm gùt lơgar. Uă kơnòm dềt ờ hềt cit tơl ding vaccine, di tơngai là dùl tàm ală bơta tờm kwơ màng ngan lơh uă bơta kòp gơtờp gơlik geh, tàm hơ̆ geh kòp rang. Jăt khà kờp bơh Anih sền gròi kòp tê jê să càr Dăk Lăk nam 2023, khà kơnòm dềt hờ đơm dùl sơnam cit tơl ală bơta vaccine geh 54,9%, khà kơnòm dềt 18 nhai cit vaccine kòp rang – rubella geh 67,8%. 05 nhai bồ nam 2024, khà kơnòm dềt tơl 9 nhai cit vaccine geh mờr 38%, khà kơnòm dềt 18 nhai cit vaccine kòp rang-rubella geh mờr 35%. Thạc sĩ, ƀák sĩ Hoàng Hải Phúc, Kwang atbồ Anih tờm sền gròi kòp tê jê să càr Dăk Lăk pà git: “Tàm tơngai nam 2023 mờ bồ nam 2024 he ờ geh tơl vaccine kòp rang nàng cit ai kòn dềt in. Den tàng, he gơtìp gơlời gời vaccine. Tŭ do, Viện Vệ siñ dịc tễ Dà lơgar, Viện Vệ siñ dịc tễ Tây Nguyên mờ geh bal Sở Lơh sơnơm neh geh broă rơndăp lơh cit bơtơl, cit bơtơl jơh ai ală kơnòm dềt tàm sơnam mŭt bơsram. Tŭ do Sở Lơh sơnơm neh sồr Sở Bơto bơtê mờ Bơsram pơgồp bal nàng sền wơl ală kơnòm dềt ờ hềt cit vaccine kòp rang kung bè ală bơta vaccine ndai pal lòt cit mơ nàng càr niam broă geh tơl vaccine tàm tơngai tus”.

Tềng đăp mờ bơta kal ke bơh kòp rang, nàng rơcang kơrian kòp, làng bol pal rơcang cèng kòn bơh tơl 09 nhai ờ hềt cit vaccine kòp rang ha là bơh 18 nhai ờ hềt cit tơl 02 ding vaccine kòp rang tus hờ hìu sơnơm xã, sơnah ƀòn nàng cit vaccine rơcang kơrian kòp rang. Di lah kơnòm dềt geh cit dùl ding vaccine kòp rang tŭ bơh 09 tus 11 nhai, mìng geh bơh 80 tus 85% khà kơnòm dềt di pal mờ broă tơl pràn kơrian kòp. Di lah kòn dềt geh cit tai ding vačcine kòp rang dơ̆ bàr tŭ 18 nhai den khà geh sền gàr là bơh 90 tus 95%. Bơdìh hơ̆ tai, làng bol pal lơh niam ală broă rơcang kơrian kòp bè sùm rào tê mờ lơh kloh niam să jan, kloh niam gùng muh, rơnồng dờ, măt pah ngai; Tơmù broă tìp mờ cau gơtìp kòp rang ha là geh pin gơtìp kòp rang. Tŭ geh tơngŏ ală bơta pin pơrdah gơtìp kòp rang bè (duh să, bơsiă, gơlik dà muh, gơlik toh) pal tus mơ hờ hìu sơnơm rềp ngan nàng geh kham, sơm kòp di tŭ, rơcang kơrian mờ gơtìp jroă bơh kòp rang dê.

Kòp rang, gam geh hòi là toh, rang rơhe là kòp bơtờp sơbơng roh ngan, lơh gơ rềng uă ngan tus pràn kơldang să jan kơnòm dềt dê. Kòp digơlan gơ bơtờp mờ mhar ngan gơ gơs kòp bơtờp uă dilah làng bol ờ sềt gròi, ờ lơh jat ală broă lơh rơcang lài kơryan kòp. Nàng dong làng bol git loh rlau tai bè kòp rang, mpồl cau cih ƀău Jơnau đơs do neh geh dơ̆ lùp Tiến sĩ, ƀák sĩ mò Trần Thị Thúy Minh – Kwang atbồ Khoa kòp kơnòm dềt bơrlŭ bal Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên:

Dan ƀák sĩ pà git jơnau bơh tài gơbàn kòp rang mờ ală tềl tơnggŏ kòp dê bè lơi, ờ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh: Rang là dùl kòp tài bơh virus sởi (geh mat sơnđan khoa học là Polinosa morbillarum) lơh gơbàn. Tŭ gơbàn kòp sởi, kơnòm dềt mờng geh ală tềl tơnggŏ bè duh să, tềl tơnggŏ bơh kòp as sồt gùng tă nhơm hơđang dê bè bơsiă, hòr muh, ntas, bàr pe nă kơnòm dềt geh tềl tơnggŏ mat pơrhê, gơlik è mat, tŭ kham den rơp gŏ rơnồng dờ pơrhê. Dilah ală kơnòm dềt mìng gơbàn kòp sở bè ờs den ờ geh ală jơnau ờ niam lơi gơ lời wơl den ală tềl tơnggŏ kòp rơp roh rơhời bơh 7 tus 10 ngai, kơnòm dềt rơp pràn wơl rơhời tơnơ̆ hơ̆. Bàr pe nă kơnòm dềt tŭ gơbàn sởi rơp geh ală jơnau gơ lời wơl sơbơng roh pal geh sơm mơ di tŭ.

Kòp rang lơh gơbàn ală jơnau gơlời wơl sơbơng roh bè lơi, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh: Kòp rang dilah geh jơnau ờ niam gơlời wơl den sơbơng roh ngan. Ală jơnau ờ niam gơ lời wơl bè sồt tàm tơngoh ờ gơtùi bời lơ kơnòm dềt gơtìp ală jơnau ờ niam bè tơngoh tơnơ̆ hơ̆. Tàm bàr pe nă kơnòm dềt gơbàn jơnau ờ niam gơ lời wơl tàm klờm soh, tài tàm tơngai kơnòm dềt gơbàn rang den digơlan lơh gơmù bơta pràn ờ bơtờp kòp den ală jơnau ờ niam gơ lời wơl rơp kơn jơ̆ mờ kal ke sơm rlau pơndrờm mờ ală kơnòm dềt ờ gơtìp gơmù bơta pràn ờ bơtờp kòp mờ ờ gơbàn kòp rang. Bàr pe nă kơnòm dềt gơbàn jơnau ờ niam gơ lời wơl tàm tơngoh tài gơtìp aniai tơnơ̆ 2, 3 nam gơ lời wơl bơta ờ niam tàm tơngoh, ngan là ală cau sồt mồr klờm soh kơn jơ̆, sồt mồr tàm dơlam tồr gơlời wơl jơnau ờ niam kơn jơ̆, as sồt tơngoh kơn jơ̆ digơlan lơh gơbàn chơt să.

Bè hơ̆ den tŭ kơnòm dềt gơbàn kòp rang, mè bèp pal git sền gròi kơnòm dềt di mờ bơta chài geh pơlam bè lơi, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh: Gơ wèt mờ kơnòm dềt gơbàn kòp rang den ờ geh dùl bơta pal wèr lơi. Pal ai kơnòm dềt in sàu sa wil tơl phan pràn nàng kơnòm dềt geh bơta pràn ờ bơtờp kòp niam, jai dră wơl mờ kòp jê đơs bal mờ kòp rang đơs is. Gơ wèt mờ ală kơnòm dềt gơbàn kòp sởi kơn jơ̆, mè bèp pal lơh jat di jơnau pơlam bơh ƀák sĩ dê bè broă sền gàr să jan kung bè gùng tă nhơm. Gơ wèt mờ ală sau geh jơnau ờ niam gơ lời wơl den rơp geh jơnau pơlam is bơh ƀák sĩ dê nàng sền gàr kơnòm dềt dồ bă dipal. Đơs bal den kòp rang pal geh sac rơ wah mờ sơm tàm ală hìu sơnơm mờ rơp geh jơnau pơlam mùl màl tàm tơl bơta kơn jơ̆ nàng kơnòm dềt gơtùi bời kòp mờ pràn wơl.

Ƀák sĩ geh ală jơnau pơlam lời nàng làng bol in git rơcang lài kơryan kòp rang sơl?

Ƀák sĩ Trần Thị Thúy Minh: Rơcang lài kơryan kòp rang niam ngan rlau jơh là mờ sơnơm vaccine. Broă lài ngan nàng rơcang lài kơryan kòp kơnòm dềt in là lơh gơlik dùl bơta pràn ờ bơtờp kòp rơcang lài mờ broă cit sơnơm vaccine. Do là bơta tờm ngan tàm broă rơcang lài kơryan kòp rang kơnòm dềt in. Tơnơ̆ tŭ kơnòm dềt geh ală tềl tơnggŏ pin gơbàn kòp rang bè duh să, bơsiă, pơrhê mat, geh ală tềl tơnggŏ bơh kòp gùng tă nhơm hơđang, gơtuh toh pơrhê den pal jun mơ kơnòm dềt lòt hìu sơnơm nàng geh kham, sac rơ wah mờ sơm kòp di tŭ. Bañ wèr ir, bañ ngui broă sơm kòp bơh yau gơ wèt mờ kòp rang mờ lơh roh tĕ tŭ niam nàng kâp kứu gơ wèt mờ ală kơnòm dềt gơtìp rang kơn jơ̆ bè ngui sơnơm chi che, jơm glòm ir kòn se, ngui ală bơta sơnơm ờ dipal. Sền gròi kơnòm dềt gơtìp rang pal jat jơnau pơlam bơh ală ƀák sĩ dê jat tơl tŭ tơngai mùl màl, tơl jơnau ờ niam gơ lời wơl mùl màl nàng pleh ală jơnau ờ niam gơlời wơl digơlan gơlik geh.

Dan ưn ngài ƀák sĩ uă ngan!