Ung thư toh là dùl tàm ală kòp ung thư mờng gơbàn ngan tàm cau ùr, tŭ gơbàn kòp, mô tàm toh rơp geh ală tế ƀào iơh ờ niam. Tơnơ̆ dùl tŭ tơngai, tế ƀào ung thư do gơguh uă mờ khà mhar ngan, gơ rề tus jơh tàm toh mờ gơ ntrờn tus ală tiah ndai tàm să jan. Tàm ală nam do, khà cau ùr gơbàn kòp ung thư toh ngai sơlơ gơguh mhar mờ là jơnau tờm ngan lơh gơbàn chơt să tàm cau ùr, do là bơta pal kơlôi rơcang ngan. Kòp ung thư toh gơbàn jat 5 tŭ tơngai. Tàm ală tŭ tơngai sơn rờp, tế ƀào iơh ờ niam neh geh mơya kung mìng gam tơrgùm dồ bă, ờ hềt gơ rề tus ală mô rềp bal. Sơlơ tàm ală tơngai tơnơ̆, as sơlơ dờng, mờ digơlan gơ rề tus ală tiah ndai. Mut tus tơngai dut ndơl, tế ƀào lơh gơbàn kòp ung thư neh ntrờn tus uă tiah tàm să jan. Tŭ do, broă sơm kòp sùm ờ huan ƀă tàm, cau kòp digơlan pơhìn chơt să.

Gam tơmut dà sơnơm nàng sơm kòp ung thư toh tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, cau kòp N.T.H, ơm tàm kơnhoàl Buôn Đôn, càr Dăk Lăk geh kham git gŏ gơbàn kòp ung thư toh pơgap mờ do 1 nam. Tơnơ̆ tŭ git gŏ gơbàn kòp, mò H neh pal reh koh sang toh đah kiau. Bulah bè hơ̆, tài git gŏ jơla, ung thư toh neh ntrờn uă mờ mut tàm ală bơta ndai tàm să jan lơh tŭ niam sơm bời kòp gam lơyah ngan. Cau kòp H yal: “Tŭ bơh chờm git gŏ gơbàn kòp, cồng toh añ dê kră, gơ gơs dum phồng. Añ lòt blơi sơnơm tây nàng hùc, añ geh lùp ƀák sĩ là gơ là kòp ung thư halà ờ. Ƀák sĩ tac sơnơm đơs là dilah kòp ung thư den pal geh as tềng pơ loà. Añ rê tàm hìu nđờ ngai den gŏ geh as tềng pơ loà den tàng lòt hìu sơnơm kham. Cồng nha siêu âm ƀák sĩ đơs là añ gơtìp sồt mồr mờ ai hùc 5 ngai sơnơm mờ tơngkah là dilah ờ bời den ntrờn hìu sơnơm. 5 ngai tơnơ̆ kòp añ ờ bời sơl, añ mut tàm hìu sơnơm mờ ƀák sĩ đơs là añ neh gơbàn kòp jŏ rau. Mơya mùl màl là tŭ gơbàn kòp den añ ờ gŏ jê kồr lơi den tàng ờ git là să tờm gơtìp kòp ung thư toh. Ƀák sĩ ai mut tàm hìu sơnơm mờ reh. Tus tŭ do añ reh neh rlau 1 nam, kung neh mut tàm Sài Gòn xạ trị sơl, mơya kòp tŭ do neh gơ rề tus ntìng, klờm soh, ờ gam gơtùi xạ trị tai, mìng gam tơmut dà sơnơm sơm tus jơh rài kis”.

Kung pal koh sang dồ đah toh tài bơh kòp ung thư toh, cau kòp T.T.L, ơm tàm kơnhoàl Cư Mgar, càr Dăk Lăk kung ờ hềt jơh rơngòt tài să tờm gơbàn kòp. Jat bi L yal, nhai 4 nam 2023, tŭ tus tơngai gơ lơh să, bi gŏ tàm toh geh dùl nơm as, mơya tŭ jơh gơ lơh să den as do kung gơ huc as sơl kàr gar khoah den tàng bi sơnơng là ờ geh bơta lơi. Tơnơ̆ hơ̆, bi sùm gŏ gơ lơh glar să, jê tềng ntơh, kal ke tă nhơm den tàng lòt kham den git gŏ gơtìp kòp ung thư toh mờ neh gơmut tàm klờm soh. Bulah neh reh nàng lơh niam tiah ntơh mơya tài git gŏ jơ la, tŭ niam gơtùi sơm bời kòp bi dê dồ êt ngan lơh bi wờl să ngan tài neh ờ bài lòt kham nàng git mờ sơm kòp gờñ. Bi T.T.L yal: “Tŭ lòt lơh broă añ gŏ ntơh jê uă tài tŭ lơh broă dilah ndil tềng ntơh den jê. Pa do lòt kham, tơnơ̆ tŭ lơh siêu âm mờ ală xét nghiệm den gĭt gŏ gơbàn kòp. Tềng ntơh tŭ ƀư den gŏ 1 pơnai as dờng kàr tê me, klơn den hơ̆ sồng jê den tàng ờ git. Bè ờs den añ gơguh kĭ uă mơya tŭ do gơ huc kĭ mhar ngan, ờ jai guh kĭ tai. Añ kung kơlôi is là ờ git he gơbàn kòp lơi mờ gơmù kĭ sùm, bơh 53 kĭ gơmù gam mìng 43, 44 kĭ. Să tờm he là cau ùr, añ sồr tơl nă cau là 6 nhai he lòt kham dùl dơ̆, kham jat tơngai pơrgon nàng git gŏ kòp gờñ, sơm kòp kung ƀuơn rlau, ai bè să tờm añ dê là neh jơla ir bloh”.

Bal mờ ung thư hìu kòn, ung thư ƀuồng trứng den ung thư toh là dùl tàm ală kòp mờng gơbàn tàm cau ùr. Tàm nam 2020, tàm dunia kung bè tàm Việt Nam git gŏ kòp ung thư toh là kòp geh khà cau gơbàn uă ngan rlau jơh, geh pơgap rlau 25% kờp jơh khà cau gơbàn kòp ung thư. Tàm càr Dăk Lăk, tơngai lài, khà cau gơbàn kòp mờ sơm kòp ung thư toh ngai sơlơ gơguh uă, mìng is nam 2023 git gŏ geh mờr 400 nă cau kòp ung thư toh sơm sùm tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên mờ pơgap bơh 600 tus 700 nă cau kòp pal ntrờn hìu sơnơm kâp hơ đang nàng sơm. Ƀák sĩ Cuyên khoa 1 ồng Nguyễn Viết Luân, Khoa Ung ƀuớu Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git: “Geh 2 bơta pơhìn tờm ngan lơh gơbàn kòp, geh jơnau pơhìn  tàm dơlam mờ jơnau pơhìn bơh bơdìh. Bè bơta pơhìn tàm dơlam den sơn đờm bơh să jan cau kòp dê, tàm hơ̆ geh pơgap bơh 5 tus 10% cau kòp ung thư toh tài gơ bơtờp wơl, tài tam gơl ờ niam gene. Sơnam cau kòp dê kung là dùl tàm ală bơta pơhìn. Sơlơ dờng sơnam den sơnlơ ƀuơn gơbàn kòp ung thư toh. Sơnam bơh 20 tus 30 sơnam, khà gơbàn kòp ung thư toh lơyah, sơn đờm bơh rlau 35 sơnam khà gơbàn ung thư toh sơlơ gơguh uă mờ sơnam bơh 50 tus 70 sơnam rơp ƀuơn gơbàn kòp ung thư toh ngan rlau jơh. Bơdìh hơ̆ tai, ală cau kòp geh să gờñ lài mờ tŭ 12 sơnam halà jơh gơ lơh să jơla, hơđang 55 sơnam rơp geh jơnau pơhìn gơbàn kòp ung thư toh uă rlau 2 dơ̆ pơn drờm mờ ală cau gơ lơh să bơh 15 sơnam rlau hơđang halà jơh gơ lơh să gờñ lài mờ 45 sơnam”.

Ung thư toh là kòp ung thư mờng gơbàn ngan rlau jơh gơ wèt mờ cau ùr. Kòp gơtùi sơm bời dilah git gŏ tàm tơngai gờñ mờ dong tơnguh khà kis hơđang 5 nam gơguh tus 99%. Den tàng, broă rơcang lài kham git gŏ gờñ kòp ung thư toh geh kuơ dờng ngan tàm broă tơnguh bơta ƀă tàm sơm kòp kung bè tàm broă rơcang sơndră kòp do.

Tŭ do, kòp ung thư toh là kòp gơlik geh uă ngan mờ lơh chơ̆t jê uă gơwèt mờ cau ùr di lah ờ gŏ gờñ mờ sơm kòp di tŭ. Den tàng, nàng dong kờl ală cau kòp kung bè làng bol in git wă rơlao tai bè kòp do, mpồl cau cih jơnau do neh geh dơ̆ lùp ƀák sĩ CKI Nguyễn Viết Luân, lơh broă tàm Khoa Ung bướu Hìu sơnơm Dờng tiah Tây Nguyên bè kòp ung thư toh, ală bơta tơngŏ tŭ gơtìp kòp, bơta gơrềng bơh kòp do dê gơwèt mờ bơta pràn kơl dang să jan kung bè ală bơta pal kah tŭ sơm mờ rơcang sơndră mờ kòp do.

Dan ƀák sĩ pà git tŭ gơtìp kòp ung thư toh mờ gơrềng bơh kòp do dê gơwèt mờ bơta pràn kơl dang să jan cau kòp?

Ƀák sĩ Nguyễn Viết Luân: “Tềng toh, tŭ gơlik as cau kòp geh tơngŏ jê tềng ntơh geh as, dà gơlik bơh toh ni sơna tềng đah as, sồt, mồr, lơh ờ niam tềng toh den hơ̆ sồng git gŏ kòp. Tŭ as neh dờng mờ jê gơmŭt tus tàm pơnoà, kwàng, ngko… Di lah gơmŭt tus tàm tơngoh geh tơngŏ bè gơdan hă, jê bồ, ờ sô lơng să. Gơmŭt tus tàm ntìng lơh jê ntìng ha là klờm soh lơh glar tă nhơm, bơsiă, gơmŭt tus tàm klờm geh lơh ờ pràn klờm, sào sa ờ bơkah, pàl să, kòl gùng plai măt… Tŭ gơtìp kòp ung thư toh, cau kòp pal kong gơtìp bè kòp ung thư lơh gơtìp jê ngan. Tŭ kòp neh gơmŭt tus tàm klờm, klờm soh, tơngoh… lơh gơlik ală bơta tơngŏ ngòt rơngơ̆t tus mờ màng kis cau kòp. Geh ờ uă cau kòp bŭ lah geh gŏ kòp ưng thư gờñ, mơya ờ geh bơto pơlam nền nòn den sơlơ lơh gơtìp ngòt rơngơ̆t, ờ pin dờn tàm gah lơh sơnơm geh lơh kòp sơlơ jroă rơlao”.

Tŭ gơtìp kòp ung thư toh, cau kòp pal kah ală bơta lơi, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Nguyễn Viết Luân: “Tŭ do mờ bơta gơguh jăk bơh khoa họk, ung thư toh neh geh ală broă sơm kòp cèng geh cồng nha uă bè reh, hoá trị, xạ trị. Kwơ màng, ală cau gŏ gờñ di gơlan geh sơm bời tơn. Mơya, bơta pal jăt là ală cau kòp pal lơh jăt gùng sơm kòp bơh ƀák sĩ tàm tơngai sơm kòp, pal tus kham jăt tơngai. Broă sơm kòp pal lơh jăt gùng sơm kòp, broă sào sa di pal nàng geh bơta pràn kơl dang să jan tam dră mờ kòp tê jê să. Tàm hơ̆ uă ngan là bañ sơbì is broă sơm kòp nàng tam gơl mờ ală bơta sơnơm yau ờs mờng, bè nha chi, hùc ală bơta sơnơm ờ hềt geh Ƀộ Y tế ai dờp. Ung thư toh gơtùi sơm bời mờ tơn jŏ tơngai kis bơh cau kòp dê di lah lơh jăt broă sơm kòp. Gam di lah tus hờ hìu sơnơm neh jơla den cau kòp gơtìp kal ke rơlao, cồng nha sơm kòp kung gơmù”.

Nàng rơcang sơndră, gŏ gờñ kòp ung thư toh, broă kham sền gròi kòp ung thư toh pal geh lơh bè lơi, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Nguyễn Viết Luân: “Ung thư toh là dùl tàm ală kòp ung thư gơtùi geh sền gròi gờñ. Phan geh sền tàm hơ̆ geh cau kòp gơtùi kham is tàm hìu, kham mờ cau lơh sơnơm geh bơto di gah sơm kòp ha là kŭp rùp nàng sền mờ siêu âm nàng sền. Bơdìh hơ̆ tai gơtùi lơh jăt ală broă lơh lài ndai bè siñ thiết, reh sền nàng git kòp. Ală broă sền gròi kòp do geh ngui ai ală cau di gơlan gơtìp kòp ung thư toh uă rơlao mờ ală cau ndai in. Ală cau di gơlan gơtìp kòp ung thư uă, tàm hơ̆ geh cau ùr rơlao 40 sơnam, ha là cau ùr tàm hìu geh cau neh gơtìp kòp ung thư toh lài. Gơwèt mờ ală cau neh gơtìp kòp ung thư toh den pal geh sền gròi kòp ung thư nàng gơtùi sền kòp ung thư toh ală cau. Broă kham sền gròi is kòp ung thư toh tàm hìu, oh mi cau ùr gơtùi ntào tềng đăp krơh ha là bĭc, tŭ ai tê ƀư gŏ toh ni sơna ha là dà gơlik bơh toh ni sơna den pal tus mơ hờ hìu sơnơm nàng geh kham, sền nàng git mờ sơm kòp”.

Ƀák sĩ gơtùi geh jơnau bơto sồr lơi gơwèt mờ làng bol nàng rơcang sơndră mờ kòp ung thư toh?

Ƀák sĩ Nguyễn Viết Luân: “Nàng rơcang sơndră mờ kòp ung thư toh, pal geh rài kis niam, khoa họk. broă sào sa niam, sa uă phan geh cất xơ, biăp tơlir, plai chi, tơmù sa poăc pơrlang, hùc tơl dà rơlao 2 lít tàm dùl ngai, tàp pràn să jan ờ uă ngan bơh 30 phút tàm dùl ngai, bĭc tơl rơngal tàm 8 jơ, bañ lời să lơmă ir. Bơdìh hơ̆ tai kung pal tơmù, sơbì ală bơta di gơlan gơtìp kòp uă bè ơlăk, bièr, jrào. Ung thư toh pal geh sền gròi, gŏ gờñ tài sơnam sơlơ dờng, bơta di gơlan gơtìp kòp ung thư toh sơlơ uă… ală cau kòp neh geh kòp bè gùng dà toh lài bè kơl dang tềng toh den pal lòt kham mờ ƀák sĩ sơm kòp gah do nàng gŏ gờñ kòp ung thư toh tàm tơngai gờñ ngan”.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sĩ!