Cau sơm sồt sau Nguyễn Anh Sơn, 17 sơnam, ơm tàm ƀòn drà dềt Dăk Mil, càr Dăk Nông gơtìp rềs àr gùng lòt mờ mut sơm tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên tàm bơta jê uă ngan tàm kuàng, ờ gơtùi ñă. Tơnơ̆ tŭ dờp cau kòp, ală ƀák sĩ Gah sồt pă ntìng ai lơh ală bơta sền sơwì bơh sơnrờp mờ sền gĭt sau Sơn gơtìp pă rềp kồ ntìng pơnô mờ pal reh. Tơnơ̆ reh 1 ngai, sau Sơn ngăc ngar, pràn kơl dang bè ờs, ală ƀák sĩ pà gĭt pơgap bơh 4 tus 5 ngai tơnơ̆ reh sau digơlan gơtùi rê tàm hìu mờ tŭ rê tàm hìu pal pơn jat tai tàp lơh pràn wơl să jan nàng mhar ngan lòt rê bè ờs wơl. Bèp sau Sơn pà gĭt:“Sau gơtìp rềs àr gùng lòt tàm Dăk Mil, mut tàm hìu sơnơm Dăk Mil cùp phim den sồr cau tàm hìu bơnhă jun sau tus hìu sơnơm dờng. Tus tàm hìu sơnơm dờng ală ƀák sĩ ai mut tàm anih sơm sồt mhar, ƀák sĩ cùp, sòl, sền sơ wì mhàm jơh den gŏ ƀạch cầu gơguh den sơm sồt 2 ngai tơnơ̆ hơ̆ hơ̆ sồng reh ai sau in. Sau neh geh reh tŭ do să jan sau dê pràn uă rlau. Tŭ gơtìp rềs àr sau jê uă ngan, mang ờ gơtùi bĭc ờ. Mơya jơh reh den să jan bè ờs wơl”.

Cau ndai tai là mò Bùi Thị Thanh, 96 sơnam, ơm tàm xã Ea Tiêu, kơnhoàl Cư Kuiñ, kung gơtìp pă rềp kồ ntìng pơnô tài bơh gơ pừ sơglơm bŭt tàm sơmang hìu. Mò Thanh pà gĭt: tơnơ̆ tŭ gơ pừ, mò ờ gơtùi wañ, jê uă ngan kuàng đah kiau. Lài do, mò kung gơtìp gơ pừ mờ pă rềp kồ ntìng pơnô sơl. Tơnơ̆ reh, să jan pràn wơl niam ngan, jơng lòt rê bè ờs sơl. Ồng Nguyễn Văn Phúc, kòn klau mò Thanh yal: “Mò pah ngai kung gam lòt rê tàm hìu. Tŭ ìs phan mờ lòt tă phan den gơtìp ntiar jơng gơ pừ lơh rơdàng ntìng kuàng, pơh ntìng kuàng. Jat cùp phim bơh ƀák sĩ dê den pă ntìng kuàng mờ bơyai reh ai mò in. Geh dồ dơ̆ pơgap mờ do 3 nam den mò gơtìp pă jơng đah kiau, kung reh sơl mờ lơh kơ̆ wơl mờ đin, tơnơ̆ reh să jan pràn niam. Tŭ do gơtìp đah ma tai. Lài do tơnơ̆ reh să jan pràn mhar, rê bơh hìu sơnơm 7 ngai là tàp lòt mơ. Den là dơ̆ do mut tàm do reh tai añ iang nùs ngan”.

Jat ƀák sĩ CKII Nguyễn Minh Trực, Kwang atbồ Gah Sồt pă ntìng,  Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà gĭt: pă rềp kồ ntìng pơnô là pă ntìng bơdìh tiah kồ. Bơta pă ntìng do geh uă ngan, geh khà uă ngan tàm pă ntìng bồ tàm ntìng pơnô dê. Pă ntìng do digơlan gơtìp tàm tơl sơnam mơya sùm gơtìp ngan rlau jơh là cau neh rlau 60 sơnam, cau ùr gơtìp uă rlau bơh 2 tus 3 dơ̆ pơndrờm mờ cau klau. Jơnau tờm gơbàn uă ngan bơh pă rềp kồ ntìng pơnô là tài bơh gơ pừ halà sồt să, tàm hơ̆ geh uă cau geh bơh rềs àr gùng lòt, rềs àr tàm rài kis pah ngai, rềs àr lơh broă halà tàm tơm pràn tàm tŭ tàp pràn să jan.

Ƀák sĩ CKII Nguyễn Minh Trực, Kwang atbồ Gah sồt pă ntìng, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà gĭt: “Tàm Gah Sồt pă ntìng bơh uă nam do jat ală tơrgùm kờp den uă ngan pă rềp kồ ntìng pơnô là sùm gơtìp tàm cau dờng sơnam, rlau 60 sơnam. Đơs bè hơ̆ ờ gŏ di là ală cau kơnòm să ờ gơtìp ờ, cau kơnòm să kung geh ală khà ết ngan. Uă cau dờng sơnam jơng mờ is ồn là tiah ngo ntìng pơnô dê den tiah kồ ntìng pơnô là tiah rềp tềng ntìng pơnô tus ngko ntìng pơnô dê. Mbè là cau dờng sơnam ƀuơn ngan pă là tài bơh tàm tiah hơ̆ ntìng ờ pràn. Ală cau kòp rlau 60 sơnam gơ lơh  bè ntìng ờ pràn tai. Den tàng tŭ gơtìp gơ tơm pràn halà gơ sơglơm but tàm ù den sùm pă tàm 2 tiah: tiah dơ̆ 1 là ngko ntìng pơnô, tiah dơ̆ 2 là rềp kồ ntìng pơnô. Mờ jat tơrgùm kờp den uă nam do gơ lơh bè khà pă rềp kồ ntìng pơnô uă rlau, cau ùr uă rlau mờ cau klau tài bơh cau ùr tơnơ̆ sơnam neh jơh gơ lơh să khà ntìng ờ pràn uă rlau mờ cau klau den mìng gơ tơm pràn dồ ết, gơ pừ halà gơ sơglơm bŭt tàm ù là gơbàn pă rềp kồ ntìng pơnô mơ”.

Tŭ do, bơta pă rềp kồ ntìng pơnô tàm cau dờng sơnam uă ngan. Jat tơrgùm kờp bơh Gah Sồt pă ntìng, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, kờp bal dùl poh Gah sồt pă ntìng dờp mờ reh ai bơh 5 tus 7 nă cau in. Uă ngan là cau dờng sơnam, ală ntìng, kồ ntìng gơtìp ờ pràn rơ hời, nrìng rơpă tài bơh ờ tơl canxi, mìng gơtơm dồ ết kung digơlan lơh pă ntìng, dilah ờ sơm sồt di tŭ, sơm di broă, cau dờng sơnam digơlan mhar ngan ờ pràn să jan mờ gơ jat bal ală bơta gơrềng ndai tai. Den tàng bè hơ̆, tŭ gơ pừ halà gơtìp rềs àr sồt să gơlik geh, pal tus mơ tàm hìu sơnơm nàng geh sền gĭt mờ sơm di tŭ.

Pă rềp kồ ntìng pơnô di lah ờ geh sơm gờñ lơh gơtìp ngòt rơngơ̆t ngan mờ lơh gơrềng ờ niam ngan tus mờ bơta niam rài kis cau kòp dê. Nàng wă loh rơlao tai bè tơngu me do, ƀák sĩ CKII Nguyễn Minh Trực, Kwang atbồ Gah Sồt pă ntìng rơ̆p geh ală jơnau pơlam mùl màl. 

Ơ ƀák sĩ, bơta tơngŏ tŭ gơtìp pă rềp kồ ntìng pơnô là bè lơi?

Bák sĩ CKII Nguyễn Minh Trực: “Cau mblàng pă rềp kồ ntìng pơnô là pă bơh kồ ntìng dềt tus kồ ntìng dờng. Bơta tơngŏ là: tơnơ̆ mờ dùl dơ̆ gơcồt, pơnai tơrè di tŭp tềng ù, tơnơ̆ mờ hơ̆, cau gơtìp gơlơh jê tềng kwàng, ờ gơtùi lòt, tơnơ̆ mờ hơ̆ geh pin gơtìp sồt tềng kwàng tàm hơ̆ geh kồ ntìng pơnô den hơ̆ sồng he cụp X-Quang nàng sền ntìng cau gơtìp. Tàm bơta pă ntìng gah lơh sơnơm geh tam pà uă bơta krơi is, pă khà 1 geh ală bơta pă rơdàng, geh bơta pă ờ hoan jê, cau gơtìp ờ sền gròi. Mơya tơnơ̆ mờ hơ̆ cau gơtìp kung gam lòt rê bè ờs, kung gam lơh broă, ờ sền gròi den sơlơ ngai tềng tiah gơtìp pă rơ̆p gơtà. di lah pă jroă tàm khà 3 mờ khà 4 den cau kòp gơlơh jê tềng tiah pă, cau gơtìp pă ờ gơtùi ơwañ jơng gơtìp pă, di lah lòt tus hìu sơnơm nàng cụp den hơ̆ sồng gŏ”.

Ƀák sĩ gơtùi yal bè ală bơta tơngŏ ngòt rơngơ̆t tŭ gơtìp pă rềp kồ ntìng pơnô mờ ờ tus hìu sơnơm nàng sơm?

Bák sĩ CKII Nguyễn Minh Trực: “Jơh ală cau gơtìp pă ntìng là he pal geh cèng tus hìu sơnơm nàng geh kham, pơlam. Ală cau tàm tiah ngài, ală cau dờng sơnơm, bơta ngăc ngar gam ờ uă, cau ờ sền gròi uă tus mờ bơta kòp tê jê să, geh cau gơtìp pă ờ git mờ cau gŏ gơlơh bè ờs, ơm tàm hìu pùt mờ jrào, tơnơ̆ mờ hơ̆ cau gơtìp ờ gơtùi lòt mờ ơm sùm dùl bă tiah lơh gơtìp bè sồt tềng tiah gơklơn. He git là tàm cau kra, broă ròng siam gùng mhàm ờ pràn, tŭ ờ ơwañ să, ơm bĭc sùm dùl bă den tiah gơklơn sơlơ uă den broă ròng siam sơlơ ờ pràn mờ sồt gơlik geh. Bơta dơ̆ bàr mờng gơtìp tàm ală cau kra là gơbàn tàm klờm soh, lơh gơtìp as sồt klờm soh, tơnơ̆ mờ hơ̆ là gơrồt ơră, ờ pràn leh, ờ pràn klờm… đơs bal là gơrềng uă ngan di lah he ờ sơm, tus hìu sơnơm nàng sơm. Kung geh uă cau kis rềp tàm ƀòn dờng den tus tơn tàm hìu sơnơm hơ̆ sồng gŏ gờñ. Gam ală cau kis tàm kơnhoàl, bè ờs den cau ơm tàm hìu nàng sơm is tàm dùl tơngai tŭ neh gơtìp sồt tơr-è, as sồt klờm soh den hơ sồng lòt tus hìu sơnơm, tŭ do broă sơm gơtìp kal ke ngan. Den tàng jơnau bơh gah lơh sơnơm kờñ là neh dờng sơnam rơ̆p geh uă kòp tê jê să, den tàng pal lòt kham sền nàng git ală bơta kòp mờ gơtùi lơh mờ broă reh, bơyai reh nàng bơsong bơta ơm sùm dùl bă bơh cau gơtìp dê, tơnơ̆ tŭ reh cau gơtìp gơtùi nggui, ntào nàng ơwañ să mờ lơh mhàm lòt ròng tus tềng tiah gơtìp pă mờ ròng niam ntìng. Dơ̆ bàr tai pleh mờ ală gơlik geh. Kung geh ală cau pă ờ lòt bơsong mìng wan che mơya he pal kơlôi là bơta niam, ală cau kra mờng gơtìp pă là ơm bic dùl bă, ờ ơwañ să tài jê pă ntìng, mờ bic dùl bă kung pal roh bơh 2 nhai rơlao hờ đang. Mờ bơta niam rài kis mờ ơm bic 2 nhai dùl bă den bơta niam rài kis gơtìp kal ke ngan, nùs nhơm, bồ tơngoh bơh cau gơtìp lơh ờ niam ngan. Ala mờ broă ơm bè hơ̆, den he cèng tus hìu sơnơm niam rơlao, gah sơm dờng rơlao nàng reh, bơsong cau kra in tŭ pal ơm bic dùl bă”.

Bè hơ̆, ƀák sĩ geh jơnau lơi bơto nàng rơcang pleh mờ pă rềp kồ ntìng pơnô?

Bák sĩ CKII Nguyễn Minh Trực: “Geh uă cau pă rềp kồ ntìng pơnô là cau dờng sơnam, mờ cau dờng sơnam uă ngan gơtìp gơcồt is, tŭ kis is, tus kàl mìu den mìng gơtìp ntiar jơng là lơh gơpừ mờ pă. Mờ ală cau kra gơcồt pă jơng ờ geh oh kòn sền gàr den kung bơto ală cau kòn pal sền gàr mè bèp, cau dờng sơnam he dê pal rơcang ngăc tàm hìu, tiah mờng ntoar jơng pal geh jùt kloh, rơndăp phan niam nàng cau dờng in lòt rê bañ gơtìp gơkòl, tài cau kra mờng gơtìp bè kòp leh, lòt đồm mang di tŭp mờ lơh gơpừ. Di lah ală cau kòn gŏ mè bèp gơtìp gơcồt den pal cèng mơ tus hìu sơnơm nàng geh sền gàr. Gơwèt mờ cau ùr tơnơ̆ mờ 60 sơnam, pal gàr niam nùs nhơm, pal geh broă sào sa di pal, tàp pràn să jan, bơtơl canxi, cất khoáng… lơh tơnpràn să jan nàng bơtàu tơnguh niam rơlao mờ ntìng kră kơl dang rơlao”.

Ơi, dan ưn ngài ală jơnau yal geh kwơ bơh ƀák sĩ dê.