Jăt khà kờp bơh Khoa Phan sa Tơl pràn, Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk dê yal, nam 2022, geh 1 rbô 508 nă kơnòm dềt geh lùp bè bơta phan sa tơl pràn, tàm hơ̆ geh 786 nă kơnòm klau, 722 nă kơnòm ùr; khà rơgai ờ tơl pràn kơng kơn jơ̆ jăt sơnam là 18,3%; rơgai ờ tơl pràn jăt bơta jơnhoa să jañ jăt sơnam là 28,3%. Rơgai ờ tơl pràn tàm kơnòm dềt gơrềng uă ngan mờ jŏ jòng tus bơta dờng pràn bơh kơnòm dềt dê, ngan là gơrềng uă ngan tus rài kis tơnơ̆ do.

Oh H’K.N ơm tàm xã Ea Uy, kơnhoàl Krông Pach, 9 nhai mơya mìng kơn jơ̆ 6 kĭ lơ̆p, mờ dềt rlau uă ngan pơndrờm mờ ală kơnòm dềt dùl sơnam bal. Oh H’K.N gam piam kòp tàm Khoa Kơnòm dềt tơrgùm bal- Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên. Cau hìu bơnhă oh dê pà gĭt, tŭ pa deh oh kơn jơ̆ 3 kĭ 4, lơmă niam ngan. Bơh tŭ 3 nhai, oh sùm gơtìp duh să uă sùm mờ bơtờp ală kòp gơrềng tus gùng tă nhơm mờ gùng lơh lề phan sa, ờ bài kờñ sa, ờ gŏ gơguh kĭ  den tàng sùm pal mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm. Ală ƀak sĩ pà gĭt, oh gơtìp rơgai ờ tơl pràn kơn jơ̆ ngan, dilah ờ sơm bời gờñ digơlan lơh gơbàn ală jơnau gơrềng tus bơta dờng pràn jŏ jòng bơh oh dê. Bi H’Cúc Niê là mè oh H’K.N dê, yal: Kòn khai ờ huan ngan pô mè. 3 nhai den kòn sùm gơbàn kòp, ờ gŏ gơguh kĭ, sùm gơbàn duh să uă, bơsiă sùm, ờ kờñ ngan sa, ngai sơlơ glar bòl, ơlah ngan sa. Hìu bơnhă kung lòt jun kòn kham sơl mờ ƀak sĩ mờ đơs là gơtìp as sồt phế quản, as sồt klờm soh. Hùc sơnơm uă ngan mơya ờ gŏ bời. Lài hơ̆, añ kung lòt jun sơl tàm Sài Gòn nàng kham den ƀak sĩ pà gĭt, kòn gơtìp rơgai ờ tơl pràn mờ gơtìp tai kòp gùng pròc. Tŭ do, kòn gơtìp duh să, bơsiă den pal mŭt piam kòp tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên nàng sơm kòp.

Jăt ƀak sĩ Cuyên khoa I, mò Nguyễn Hoàng Linh, lơh broă tàm Khoa Kơnòm dềt tơrgùm bal, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên geh uă ngan jơnau lơh kơnòm dềt gơtìp rơgai ờ tơl pràn, tàm hơ̆ geh 3 jơnau tờm, là: kơnòm dềt gơbàn ală kòp sồt mồr tàm să bè kòp as sồt klờm soh, kòp jê ndul gơjroh, tŭ bơtờp ală kòp do den kơnòm dềt rơ̆p ờ bài kờñ sa rlau mờ bè ờs, sa ờ huan gơmŭt mờ sùm gơtìp gơmù kĭ; kơnòm dềt geh kòp plai nùs bơh deh halà ală kòp tàm bơtờp bơh kòp Down, ală bơta ờ niam tềng ngkhài; ală kòn se pa deh den  pràn kơldang, geh bơta kơng kơn jơ̆ kĭ bèờs pơndrờm mờ sơnam bun, bulah bè hơ̆ tàm ală tŭ ròng siam geh dùl broă sàu sa ờ dipal, bè: kòn se bơtê sa bơh gờñ ir halà bơtê sa jơla ir halà khà dơ̆ sa dùl êt ir mờ ờ tơl phan sa tơl pràn tàm ală dơ̆ sa den kơnòm dềt rơ̆p ờ geh ai sa wil tơl đạm halà ală khoáng cất pal geh ai bơta dờng pràn in. Ƀak sĩ Cuyên khoa I, mò Nguyễn Hoàng Linh, Khoa Kơnòm dềt tơrgùm bal, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, pà gĭt: Nàng rơcăng lài pleh gơbàn rơgai ờ tơl pràn ai kòn dềt in, ală mè bèp pal lơh ngan ai kòn in pô toh mè lơm tàm 6 nhai bơh deh, ai kơnòm dềt in sa di tŭ mờ di pal, sa uă phan, ai kòn dềt in sa phan sa gơ lơm bơh gờñ mờ wil tơl 4 mpồl phan sa, bè: đạm, sơdàng, lơmă, vitamin mờ khoáng cất. Bơtơl tai ală vitamin mờ kơnòm dềt sùm gơbàn ờ tơl, bè vitamin A, vitamin D, ală khoáng cất bè sắt, kẽm. Kơnòm dềt kờñ pal geh hùc sơnơm gơ sơ̆t jrơs ờs mờng 6 nhai dùl dơ̆. Ală kòn dềt rơgai ờ tơl pràn den pal geh broă sền gàr ròng siam krơi is, gàr ram ai kòn dềt in tàm kàl mrềt, pleh ơm rềp mờ ñhŭ jràu, nhơm kis gơtìp ƀơ̆ ƀơl, cĭt tơl vaccine nàng rơcăng pleh lài ală kòp gơbàn kơn jơ̆ mhar bè as sồt klờm soh, jê ndul gơjroh. Bơta kờñ pal kah là ală mè bèp pal jăt sền bơta kơng kơn jơ̆ mờ bơta dờng jơnhoa bơh kòn dềt dê, êt ngan kung tàm pơgăp 3 nhai nàng jăt sền, sền swì bơta tơl pràn bơh kơnòm dềt dê dùl bă gờñ ngan rlau jơh.

Dilah kơnòm dềt gơtìp rơgai ờ tơl pràn mờ ờ geh bơta dong kờl gờñ mờ dipal den ală phan ờ bơtờp kòp rơ̆p gơtìp ờ pràn. Tŭ ală phan ờ bơtờp kòp gơtìp ờ pràn den kơnòm dềt ƀươn ngan bơtờp ală kòp sồt mồr tàm să jan mhar kơn jơ̆, lơh kòn dềt ờ bài kờñ sa, mờ sa ờ gŏ gơmŭt, bơh hơ̆ lơh kòn dềt gơmù kĭ mờ rơgai ờ tơl pràn, gơ lơh gơlik gơs dùl bơta gơbàn wih gơbàn wơl. Kòp sồt mồt tàm să là jơnau gơlam tus rơgai ờ tơl pràn là tiah ƀươn ngan nàng ƀưn tu halà virus lơh gơbàn kòp sồt mồr tàm să. Bơh tŭ geh bun tus tŭ kơnòm dềt 2 sơnam là tơngai niam ngan nàng dờng pràn bè să jan mờ bơta jơnhoa să bồ. Bơdìh hơ̆ tai, dilah kơnòm dềt hơ̆ gơtìp rơgai ờ tơl pràn den kơnòm dềt gam ờ tơl ală vi cất bè sắt, kẽm. Bơta hơ̆ gơrềng tus sơñio khà ngăc ngar (IQ) bơh kơnòm dềt dê tơnơ̆ do. Rơgai ờ tơl pràn neh gơlời wơl jơnau aniai kơn jơ̆ ngan gơwèt mờ kơnòm dềt, kơnòm dềt gơtìp rơgai ờ tơl pràn rơ̆p gơlam tus lơyài dờng pràn bè să bồ mờ bồ tơngoh ngăc ngar, lơh kòn dềt krên, rơgai, bồ tơngoh ờ huan ngăc ngar, bơsram ờ huan gĭt. Ngan den tàng bè hơ̆, tŭ gŏ kơnòm dềt ờ bài kờñ sa, sùm ờ sa, să jañ rơgai rơgong halà krên ờ dờng rlau pơndrờm mờ ală bơyô dùl sơnam bal, să kơltau pàl ngan...halà tŭ pin khăt dùl tềl tơngŏ lơi, mè bèp pal jun kơnòm dềt tus hờ hìu sơnơm nàng geh kham kòp di tŭ. Bơh hơ̆, ƀak sĩ geh pà gĭt dipal jơnau bơh tài bè lơi lơh gơbàn rơgai ờ tơl pràn, bơh hơ̆ geh broă sơm kòp di tŭ.

Nàng wă loh rơlao tai bè rơgai jòr halà rơgai ờ tơl pràn gam hòi là rơgai ờ tơl pràn tàm kơnòm dềt, tơnơ̆ do là tơngu me bơh dơ̆ lùp ƀák sĩ CKI Nguyễn Hoàng Linh, lơh broă tàm Khoa Kơnòm dềt tơrgùm bal, hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên.

Ơ ƀák sĩ, lơh bè lơi nàng git kòn dềt gơtìp rơgai jòr?

Ƀák sĩ CKI Nguyễn Hoàng Linh: “Kòn dềt gơtìp rơgai jòr ờ hoan geh tơngŏ, bè ờs bol khi ờ lah sa, ờ bài nhơl rơlao mờ ală kòn dềt bè ờs, să bồ pàl, ờ niam mờ geh tơngŏ uă ngan bè ờ mhar bŭt sề, sŏ gơtìp gơjrùh uă, lơyài tàm broă lòt rê, mờng gŏ ngan bè ờs pal tus tŭ git nggui, git lòt den ờ hềt git ntào mờ ờ hềt git lòt. Ală kòn dềt gơtìp rơgai jòr den bơta ñjơ̆ să jan mờ ñhoa ờ gơguh sùm tàm 3 nhai, mờng gơtìp kòp. Mơya, nàng git di pal bơta gơtìp bơh kòn dềt rơgai jòr den ală cau mè bèp gơtùi ai bơh tàm bơta phan tam cah is phan sa bơkah geh Mpồl lơh sơnơm dunia ai hơ̆ là bơta ñjơ̆ să jan jăt sơnam, bơta ñhoa jăt sơnam, bơta ñjơ̆ jăt bơta ñhoa. Mìng is tàm kòn dềt hờ đơm 5 nhai den gơtùi ai bơh tàm kwar tê nàng git bơta rơgai jòr tàm kơnòm dềt".

Broă sơm tŭ kòn dềt gơtìp rơgai jòr bè lơi ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ CKI Nguyễn Hoàng Linh: “Sơm ai kòn dềt gơtìp rơgai jòr là kal ke ngan, tài tơngai sơm gơtìp jŏ mờ pal geh lơh sùm bơh cau mè bèp dê, tŭ sơm kòn dềt gơtìp rơgai jòr geh ai bơh tàm bơta kòp dê, di lah ală kòn dềt gơtìp rơgai jòr jroă ha là kòn dềt gơtìp rơgai jòr mờ geh bal ală bơta tơngŏ kòp là kòn dềt gơtìp sồt mồr ha là kòn dềt gam tàm bơta ờ niam điện giải, gơmù sơdàng tàm mhàm, den kòn dềt pal geh mŭt piam tàm hìu sơnơm mờ sơm jăt 10 broă lơh. Gam tàm bơta kòn dềt gơtìp rơgai jòr ờ uă mờ di mơ den kòn dềt gơtùi bơtơl phan sa. Gơwèt mờ kòn dềt hờ đơm 6 nhai den dà toh mè là phan sa tờm ngan ai kòn dềt in, geh pô mè jăt mờ jơnau kờñ geh bal tŭ trồ mang. Tàm ală bơta cau mè ờ sơr dà toh ha là cau mè gơtìp ờ geh dà toh den kòn dềt geh ròng mờ ală dà toh bơdìh jăt mờ sơnam. Kòn dềt rơlao 6 nhai pal geh ai phan sa bơtơl, phan sa den pal geh uă bơta mờ geh tơl 4 mpồl phan sa đạm, sơdàng, ƀéo, Vitamin mờ biăp".

Ơi, ưn ngài ƀák sĩ uă ngan!

Jơnau yal pal kah nàng rơcang sơndră mờ rềs àr chơ̆t jê ai kòn dềt in:

Sơndră mờ gơpừ: Mpồng sơnĕ pal geh phan cang, lơh mpồng til hờ đah bồ mờ lồi kai ntùng tŭ kòn dềt hờ đơm 6 sơnam. Ntùng pal geh rang đa nàng gàr kòn dềt ờ gơtùi mŭt lơhoang ha là hào. Ngui găc sơndră mờ ntiar nàng dă tàm hìu um, gùng lòt tàm hìu, tàm ƀlàng hìu.

Sơndră mờ ală phan sồt, mplàñ: Rơndăp niam ală phan sồt, mplàñ (pềs, jơn trơi), ală phan ngui tàm tŭ lơh broă (ngal, sơkam, mơ̆, mra) yồng tềng dra, phan prăp ngài mờ tê kòn dềt ha là anih geh khoă nàng bañ lơh gơtìp sồt, jê kòn dềt, til ală mum mplàñ tềng kơƀàng tŭ hìu geh kòn dềt hờ đơm 6 sơnam.

Sơndră mờ khih: Gàr kloh niam phan sa, bañ lời kòn dềt di sa phan sa neh pơr-ìu. Pal geh tùh ơn sơnơm tàm tiah ñhoa rơlao mờ tê kòn dềt hờ đơm 6 sơnam. Ală phan khih bè xăng, jờu chu, sơnơm tu, ală bơta sơnơm gơsơ̆t tu, kòp tàm broă lơh sa, dà rào mờ ƀòk pìh phan ơn tàm anih geh khoă nàng kòn dềt ờ gơtùi tus.

Sơndră mờ lơhò, ồs đèng jờk: Che ồs đèng pal geh lơh gơmŭt tàm dơlam kơlil hìu ha là pal geh phan klơm kơl nhăp, pal gàr geh bơta niam; ală phan pờ ồs đèng pal geh crăp ñhoa rơlao mờ tê kòn dềt hờ đơm 6 sơnam, geh thùng sền gàr ha là bơnŏp til kơ̆ niam.

Tiah hìu bềp pal geh tam cah is ha là geh mpồng kơrian ha là khoă nàng kòn dềt hờ đơm 6 sơnam ờ gơtùi tus tềng bơnhă ồs, khàr gaz. Bañ lời kòn dềt hờ đơm 6 sơnam ơm is tàm hìu um, gơsơ̆t ồs đèng thùng dà duh tŭ ờ ngui.

Sơndră mờ bŭ dà: Gàr niam tơnao dà, bơtô vôi, brong tơlik dà tàm tiah gùt dar hìu, pal pơngàr kơl jăp nàng kơrian kòn dềt. Tơlung dà, sơtèk dà ha là ală phan ngui nàng đơ dà ndai pal geh bơnŏp til kơ̆; bañ lời kòn dềt hờ đơm 6 sơnam ơm is tàm hìu um.