Jăt mpồl lơh sơnơm dunia (WHO) đơs, dà toh mè tus bal tàm mpồl ai phan sa kơl jăp tŭ di pal 100% jơnau kờñ phan bơkah bơh kòn se dê tàm 06 nhai bồ sơnam, di pal 50% jơnau kờñ phan bơkah ai kòn se bơh 06 nhai tus 12 nhai in; geh 1 bơnah 3 jơnau kờñ phan bơkah ai kòn se bơh 12 tus 24 nhai in. Den tàng, kòn se pal geh ròng mờ dà toh mè tàm 06 nhai bồ sơnam mờ pơn jăt tai geh pô mè tus 02 sơnam.

Tŭ do, ală hìu sơnơm mìng geh gah deh kòn mờ kòn se ndrờm lơh jăt uă broă lơh nàng lam sồr, dong kờl ală cau mè ròng kòn mờ dà toh mè, tàm hơ̆ uă ngan là ală cau mè gam kơnòm. Broă lam sồr tơnguh ròng kòn mờ dà toh mè kờñ pơgồp bal tàm broă gàr niam, tơnguh uă bơta pràn kơl dang să jan, tơmù khà gơtìp chơ̆t tàm kòn se pa deh mờ kòn dềt. Jăt khà kờp bơh gah deh kòn gơwèt Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên yal tàm 06 nhai bồ nam, Gah do neh dờp rơlao 1 rơbô 500 nă cau ùr geh bun tus deh kòn. Khà cau mè mờ kòn se pa deh geh kwơ màng lơh sơnơm sền gàr 02 poh sơnrờp tơnơ̆ tŭ deh geh 100%; khà ròng kòn mờ dà toh mè geh 100%; khà cau mè, kòn se pa deh geh sền gàr kwơ màng tàm dơ̆ deh mờ tơnơ̆ dơ̆ deh geh 99,7%.

Lŏ N.T.L 24 sơnam bơh xã Nam Jong, kơnhoàl Cư̆ Jút, càr Dăk Nông pa deh kòn tơnhoa neh 04 ngai. Tàm tơngai geh bun, lŏ neh tus bal sền mờ bơsram uă broă ròng kòn bơh bơyô, cau pròc mhàm, tàm internet mờ lŏ rơwah ròng kòn mờ dà toh mè. Bơdìh hơ̆ tai, tàm ală dơ̆ lòt kham bun jăt tơngai, lŏ kung geh ală ƀák sĩ bơto pơlam jơnau git wă tàm broă ròng kòn mờ rơcang nùs nhơm nàng ròng kòn mờ dà toh mè, bơto sồr tàm broă ai kòn se pô di, tŭ ơn să kòn se jồp toh di nàng kòn se in pô mè niam. Mờ kwang bàng lơh sơnơm  gam bơto bè phan sa bơkah, ơm rơlô să mờ gàr niam nùs nhơm tơnơ̆ mờ tŭ deh kòn nàng geh tơl dà toh ai kòn in pô tàm jơh tơngai ai kòn in pô; broă sền gŏ ală bơta gơlik geh ni sơna tàm kòn se, dong kờl broă sền gàr kòn se niam rơlao. Lŏ N.T.L pà git: “Jăt añ neh git dà toh mè là phan sa niam ngan ai kòn se in, ờ geh dùl bơta dà toh lơi niam rơlao mờ dà toh mè. Mờ ròng kòn mờ dà toh mè geh pleh mờ as gùng dà toh, dong kờl hìu kòn pràn wơl niam, mhar ai geh wơl să jan niam, ờ hoan jơh priă, tơnguh nùs nhơm niam đah mè mờ kòn…”.

Dùl nă cau mè gam kơnòm să ndai là lŏ T.T.N.Y 26 sơnam bơh xã Hoà Thuận, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk pa deh kòn 02 ngai. Bŭ lah deh kòn mờ broă reh, mơya kơnờm geh broă dong kờl bơh ală kwang bàng lơh sơnơm den tàng kòn lŏ dê geh ngui mờ broă lơh să tam dir mờ să bal mờ mè tơn tơnơ̆ mờ tŭ deh, geh pô mè gờñ mờ geh dờp tơn dà toh sơnrờp ngan bơh mè dê mờ ờ pal pô dà toh ndai. Bơdìh hơ̆ tai, ală kwang bàng lơh sơnơm kung bơto sồr lŏ tàm broă sào sa nàng geh uă dà toh, tŭ do lŏ geh tơl dà toh ròng kòn mờ kòn lo dê geh pô mìng dà toh mè lơm. Lŏ T.T.N.Y pà git: “Añ mìng ai kòn pô mờ dà toh mè tàm 06 nhai sơnrờp mờ pơn jăt tai ai pô tus tàm tŭ kòn añ tus 02 sơnam. Tài dà toh mè niam tus mờ gùng tơrdih phan sa kòn in, dong kờl kòn dờng pràn kơl dang mờ ngăc ngar. Kơ̆p kờñ ală cau mè mìng ròng kòn mờ dà toh mè tàm 06 nhai bồ sơnam”

Dà toh mè ờ mìng là phan sa niam ngan ai kòn se pa deh in mờ gam gơwèt mờ cau mè dê tai, broă ai kòn pô geh dong kờl lơh geh bơta kwơ uă ngan tàm broă tơn pràn wơl să jan tơnơ̆ mờ tŭ deh. Cau mè tŭ ai kòn pô, să jan lơh geh hormone oxytocin dong kờl hìu kòn geh pràn niam wơl, lơh broă tơlik kañ mhar rơlao, tơmù khà cau gơtìp gơlik mhàm uă mờ tơmù roh mhàm tàm tơngai tơnơ̆ tŭ deh. Tŭ ròng kòn mờ dà toh mè, cau mè geh pleh mờ ală kòp tê jê să bè toh bè kră jê gùng dà toh, as kòl gùng toh... Tàm dà toh mè geh khà cất ƀéo uă ngan, tŭ ai kòn pô khà cất ƀéo tàm să jan cau mè geh tam gơl nàng lơh gơs dà toh, den tàng cau mè geh mhar ai geh wơl bơta niam să jan. Ai kòn pô tơn mờ sùm cau mè geh lơyài gơlơh să wơl den tàng do geh sền là dùl broă lơh niam tàm broă deh dùh di kơrhia tàm hìu nhă. Rơlao mờ hơ̆ tai, broă ròng kòn mờ dà toh mè, cau mè geh bơta niam nàng tơmù uă ngan khà gơtìp ală kòp ung thư gơrềng tus mờ bơta tàm dơlam să bè kòn ung thư toh, ung thư hìu kòn tơnơ̆ do. Mờ kòn se, dà toh mè geh tơl ală bơta phan bơkah mờ khà geh ndrờm bal rơ̆p di pal mờ jơnau kờñ gơguh dờng pràn să jan kòn se in tàm ală nhai sơnrờp rài kis. Tàm hơ̆ uă ngan là dà toh mè uă ngan đạm, do là bơta đạm dà geh dong kờl kòn se ƀuơn tơrdih, ngui mhar tàm pròc dong kờl lơh niam pròc; mờ ai geh bơta pràn dong kờl kòn se in geh tơl pràn tàm dră mờ ală bơta kòp gơtờp, tàm hơ̆ ngan là kòp tàm gùng tă nhơm mờ gùng tơrdih phan sa. Ƀák sĩ CKI Nguyễn Ngọc Thắng, Phó Kwang atbồ Khoa deh, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git: "Cau mè gam ròng kòn dềt, ai kòn pô dà toh mè pal lơh kloh toh, ai chèo kloh mờ dà ram đe jùt jơh 02 đah toh lài mờ tơnơ̆ mờ tŭ ai kòn in pô. Mờ geh sào sa phan bơkah di pal, ai tơl phan bơkah, vitamin, khoáng cất, ơm rơlô să di pal. ai kòn se in pô di pal bè ai kòn jồp jơh bồ toh mờ pô jơh dùl đah di lah kòn se pô ờ hềt jơh den cau mè pal păt sơbì jơh tơnơ̆ mờ hơ̆, tam gơl pô đah toh ndai. Mờ pleh tàm broă klơn ha là trao kòn tềng ntơh, lơh gơguh bơta gơklơn tềng toh lơh gơtìp as gùng dà toh”

Uă jơnau kơlôi sơnơng pà gŏ là, kòn se geh pô mè rơ̆p geh khà IQ bè ờs uă rơlao mờ kòn se ờ pô dà toh mè tàm 03 điểm. Gơtùi đơs, dà toh mè geh tơmŭt tơn den tàng kloh niam ngan. Ròng kòn mờ dà toh mè rơ̆p tềm pềr geh tơngai bal mờ priă, cau mè gơtùi ai kòn in pô tàm ală tŭ lơi di lah kòn jơgloh, lơh kòn se hờm. Rơlao mờ hơ̆ tai, broă geh tìp tơn đah 02 să jan tŭ cau mè kơnduh kòn, lơh geh bơta đềt mềr đah mè mờ kòn bè đah nùs nhơm, bơta do rơ̆p gơrềng niam ngan tus mờ bơta bơtàu tơnguh nùs nhơm bal mờ lơh geh nùs nhơm niam bơh kòn se dê tơnơ̆ do.

Cau mè lơi kung kơ̆p kờñ deh kòn pràn kơl dang mờ geh dờp ală dà toh kwơ màng mờ bơkah bơh mè dê. Mơya, broă ròng kòn mờ dà toh mè ờ di tŭ lơi kung ƀuơn, den tàng kờñ ngan geh broă tam pà bal ală kal ke, sền gàr bè đah nùs nhơm bơh ală cau tàm hìu dê nàng nùs nhơm cau mè niam chờ hờp, bơh tŭ hơ̆ lơh geh uă dà toh, tơl dà toh bơkah nàng ai broă bơtàu tơnguh dờng pràn tơl ală bơta kòn se in.

Dà toh mè là phan sa niam ngan rlau jơh ai kòn se in tŭ pa deh. Ròng kòn mờ dà toh mè là dùl broă lơh geh is, tềm pềr priă jền mờ geh cồng nha nàng sền gàr pràn kơldang să jan mè mờ kòn dềt. Nàng ală cau mè in geh tai jơnau git wă dong broă ròng kòn mờ dà toh mè in geh cồng nha, bol hi geh dơ̆ tơm boh bơr mờ ƀák sĩ mò Bùi Thị Tâm, lài do là kwang bàng Anih tờm sền gàr pràn kơldang deh dùh càr Dăk Lăk:

Dan ƀák sĩ pà tŭ lơi ai kòn dềt in pô là niam ngan rlau jơh?

Ƀák sĩ Bùi Thị Tâm: Bơh tŭ kòn dềt geh deh là neh sơn đờm ai pô tơn, pô tàm pơgap 1 jơ sơn rờp tơnơ̆ tŭ deh mờ pô toh mè lơm tàm 6 nhai sơn rờp, tài tàm dà toh mè geh wil tơl ală bơta pràn mờ phan ờ bơtờp kòp. Kòn dềt pô toh mè lơm tàm 6 nhai sơn rờp, ờ duh pal siam kòn dềt in sa halà hùc tai dùl bơta phan lơi ndai. Tàm dà toh mè geh 88% là dà mờ kòn dềt pô bơh 8 tus 12 dơ̆ dùl ngai, pô jơh bal ngai mờ mang, ờ jat tŭ jơ hơ̆ sồng gơtùi gàr bơta pràn kòn dềt in.

Tàm tơngai ròng kòn mờ dà toh mè den cau mè mờng gơbàn ală bơta lơi lơh gơrềng tus pràn kơldang să jan, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Bùi Thị Tâm: Tàm tơngai ròng kòn mờ dà toh mè, ală cau mè ƀuơn ngan gơbàn ală bơta ờ niam, lài ngan là tài mè sa rañ ir, broă sàu sa ờ tơl phan ròng, wèr ir, sơbơng là sa rañ nàng niam kòn dềt in, kơnòm dềt ờ gơtìp jê ndul gơ jroh halà jat mờng kwèng bơh yau là lời kòn dềt ndul dềt, bè hơ̆ den tàng ờ tơl dà toh. Dơ̆ 2 là bè đah hìu bơnhă, mpồl bơtiàn ờ geh broă mblàng yal jơnau cau mè in, ngan là cau mè tàm tiah sar lơgar ngài, tiah làng bol jơi bơtiàn dồ êt nă cau kis jat bơhiàn bơh yau den tàng wèr ir lơh gơbàn kal ke tus broă lơh gơlik dà toh kòn in.

Bè hơ̆ den pal lơh bè lơi tŭ gơ kòl dà toh halà sồt mồr gùng lơh gơlik dà toh mờ kung gam geh tơl dà toh nàng kòn in pô, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Bùi Thị Tâm: Jơnau lài ngan lơh gơ kòl dà toh là cau mè ờ ai kòn in pô, tŭ pa deh, cau mè sơnơng là dà toh ờ hềt gơ rê den tàng ai kòn in pô dà toh bơdìh. Kòn dềt pô dà toh bơdìh den ờ bài pô toh mè tai bè hơ̆ den tàng lơh gơbàn kòl dà toh. Mờ tàm ală cau mè gơtìp gơ kòl dà toh den sồr ală cau mè pal ai kòn in pô uă rlau den hơ̆ sồng gơtùi lơh jơh bơta gơ kòl dà toh mờ hơ̆ sồng dà toh gơ rê uă, dilah gơ kòl dà toh jŏ den pal sồr bơklau halà cau tờm hìu bơnhă ai bơr jồp jơh dà toh hơ̆ halà ngui măi jồp dà toh den tàng kung sồr ală cau mè ai kòn in pô uă, bañ ai kòn in pô mờ ƀìñ dà toh tai. Uă cau mè pa rơp deh 2, 3 nhai neh đơs là dà toh gơ rê ờ uă, kòn ờ bài pô toh mè mờ jơnau tờm ngan lơh gơ kòl dà toh là cau mè ờ ai kòn pô uă, pô dà toh bơdìh den tàng kòn dềt rơp sang tĕ pô toh mè.

Dan ƀák sĩ pà git tai bè gơnoar broă bơh bơklau mờ cau pròc mhàm tờm dê tàm broă dong mè ròng kòn mờ dà toh mè là ñchi ờ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Bùi Thị Tâm: Tàm tơngai ròng kòn mờ dà toh mè den gơnoar broă bơh bơklau mờ hìu bơnhă dê là kuơmàng ngan tàm broă dong kờl cau mè ròng kòn mờ dà toh mè, Ƀộ Lơh sơnơm neh hòi jà bol he bal mờ gơp dong mè ròng kòn mờ dà toh mè. Bè hơ̆ den tàng, ờ mìng ală cau mè ròng kòn mờ dà toh mè den bơdìh hơ̆ tai, ală cau bèp, hìu bơnhă, tơl nă cau ndrờm pal dong kờl bè nùs nhơm mờ phan bơna nàng dong cau mè geh nùs tồr niam, tơl phan pràn nàng lơh gơlik dà toh kòn in

Dan ưn ngài ƀák sĩ uă ngan!