Tàm lơgar Việt Nam, jăt khà bơh Dơ̆ lùp sền bơta bơkah phan sa dà lơgar bơh nam 2019 tus 2020 pà git, khà ròng kòn mờ dà toh mè lơm tàm 6 nhai sơnrờp geh tàm khà hờ đơm bè ờs, di pơgăp 45%. Uă jơnau kơlôi sơnơng neh ai tơngŏ là ală lơgar geh khà do rơlao 70% rơ̆p gơmù uă ngan kal ke kòp tê jê să mờ priă tă kham sơm kòp… Mìng ờ kờp ală cau ờ ròng kòn mờ dà toh mè jăt jơnau sồr bơh ƀák sìh dê, ală bơta gơlik geh mìng lơh khà cau ròng kòn mờ dà toh mè ờ uă là tài ờ hềt wă loh tus mờ bơta kwơ màng bơh dà toh mè dê; bơta kal ke bè lơh sa, tŭ tơngai, broă dong kờl bơh ală cau tàm hìu nhă; ală jơnau wă ờ hềt di pal bè gơnoar bơh dà toh ƀòk… Tơnơ̆ deh kòn, să jan cau mè neh sơrlèt mờ uă tam gơl, pal tơnpràn wơl să jan tơnơ̆ mờ tŭ deh kòn, mờ pal kong gơtìp mờ ală jơnau kơlôi rơcang tŭ sền gàr kòn se pa deh, tàm hơ̆ uă ngan là gơwèt mờ ală cau rơ̆p deh kòn tơnhoa, dơ̆ sơnrờp lơh mè. Bơta kal ke bơh broă bic ờ lơh hă, ờ tơl dà toh nàng kòn in pô, kòl dà toh ha là ală dơ̆ jê tềng toh neh lơh cau mè ƀuơn ngan gơtìp tàm bơta kơlôi rơcang.

Tàm bơta do, di lah cau tàm hìu nhă ờ wă mờ tam pà bal, cau mè ƀuơn ngan gơtìp tàm bơta moăt jrùng. Pa deh kòn tơnhoa, lŏ Trần Thị Ngọc (25 sơnam, kis tàm sơnah ƀòn Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk) neh geh tŭ gơtìp kal ke tŭ ròng kòn mờ dà toh mè. Tài bồ toh gơtìp gơmŭt tàm dơlam den tàng pah dơ̆ ai kòn in pô gơtìp kal ke ngan. Pah dơ̆ gŏ toh geh uă dà mờ kòn tơhìr, ñìm tài ờ gơtùi pô mè, lŏ Ngọc gơdan ñìm ngan. Geh bơklao pơnjồh, pơlam mờ dong kờl kòn pô mè, lŏ Ngọc neh lơh ngan sơrlèt mờ bơta kal ke. Tus tŭ do, kòn ùr lŏ dê neh 7 nhai, pràn kơl dang… Lŏ Ngọc pà git: “Añ neh geh tŭ gơtìp moăt ngan pah dơ̆ ai kòn in pô. Di lah ờ geh cau tàm hìu nhă, tàm hơ̆ uă ngan là bơklao pơnjồh pơn-iang, dong kờl den di gơlan añ neh sơrbì jơh. Pah tŭ añ gơtìp dil, bơklao añ là cau tus bal pơnyồh: oh lơh ngan ih, dà toh mè là niam ngan ai kòn in. Jơnau đơs hơ̆ neh lơh añ geh tai bơta pràn nàng pơn jăt tai lơh ngan ai kòn in pô mè tus tŭ do”.

Tàm ală jơnau kơlôi sơnơng bè cồng nha bơh broă ròng kòn mờ dà toh mè den gơnoar bơh cau bơklao geh sền pràn ngan. Tàm tơngai wèr bun, cau bơklao ờ mìng là cau tờm lơh sa mờ gam dong kờl nùs nhơm pơ-ùr in tai, bơh broă sền gàr kòn tus mờ lơh broă hìu nàng cau mè geh tơngai ơm rơlô, tơnpràn wơl să jan. Bơdìh hơ̆ tai, tàm uă cau, bơklao gam là cau sền gàr pơ-ùr tềng đăp mờ jơnau đơs ờ di bè ròng kòn mờ dà toh mè bơh ală cau pròc mhàm gùt dar dê. Bơdìh mờ cau bơklao, mò ồng bàr đah kung là ală cau geh gơrềng uă ngan tus mờ broă ròng kòn mờ dà toh mè sơl. Di lah mò ồng git tơl bè bơta kwơ màng bơh dà toh mè mờ dong kờl cau mè sền gàr kòn den cau mè geh tai nùs nhơm niam mờ geh tai bơta pràn nàng ròng kòn mờ dà toh mè di rơlao, tơl tơngai di jăt mờ jơnau bơto sồr bơh gah lơh sơnơm dê. Lŏ Hoàng Thu Trang, kis tàm sơnah ƀòn Ea Kao, càr Dăk Lăk yal: “Añ bơtoah ngan tŭ mè bèp đah bơklao kờñ bal tàm broă ròng kòn mờ dà toh mè. Mò ồng hơ̆ ờ mìng pơlam, dong kờl bè nùs nhơm mờ gam dong kờl añ sền gàr kòn, lơh broă hìu nàng añ geh tai tŭ ru ơm rơlô să. Kơnờm geh mò mờ ồng den tàng añ neh geh sùm ai kòn in pô dà toh mè, tŭ do kòn añ neh rơlao 12 nhai bloh”.

Cau ùr tŭ do ngai sơlơ dờp geh uă ngan kơnòl broă, pal lơh broă hìu nhă sir niam, mờ pal lơh gơs broă mpồl bơtiàn jào tai. Den tàng, nàng tơmù bơta kal ke cau ùr in, nàng cau ùr lơh gơs gơnoar broă lơh mè den cau tàm hìu nhă bal mờ cau pròc mhàm geh gơnoar kwơ màng ngan. Tơl nă cau pal sền gròi, dong kờl tam pà bal broă lơh nàng cau ùr geh tai tŭ jơ sền gàr kòn. Tài sền gàr kòn dềt là broă lơh geh ai lài ngan bơh jơh ală lơgar dê, tàm hơ̆ geh broă ròng kòn mờ dà toh mè là broă ai tơngŏ broă sền gàr di pal, là bơta tờm kơl jăp ai bơta pràn kơl dang să jan rơnàng tơnơ̆ do in.

Lơh jat broă ròng kòn mờ dà toh mè jat jơnau pơlam bơh ƀák sìh dê

Nàng dong ală mè mờ hìu bơnhă git loh bơta kuơmàng bơh dàh toh mè dê gơ wèt mờ bơta dờng pràn bơh kòn se pa deh mờ kơnòm dềt dê, tơngai lài, ală anih lơh sơnơm neh sơlơ tơnguh tai mblàng yal, pơlam lơh jat ngan ngồn ală mè ai kòn pô toh mè bơh ală ngai sơn rờp tơnơ̆ deh tơn. Bè hơ̆ den lơh jat broă ròng kòn mờ dà toh mè mblè lơi nàng gơ in cèng wơl bơta niam ngan rlau jơh kơnòm dềt in. Bol he iat tĕ ală jơnau pơlam bơh ƀák sìh mìng gah 1 mò Trần Ngọc Thùy – Gah deh dùh – hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên.

- Niam să ƀák sìh, ơ ƀák sìh. Tŭ do broă pơlam lơh jat ngan ngồn ròng kòn mờ dà toh mè tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên geh lơh bè lơi taih?

Bák sìh Trần Ngọc Thùy: Đal git mblàng yal jơnau là kuơmàng, den tàng jơh ală cau ùr geh bun tus kham bun halà deh kòn tàm hìu sơnơm ndrờm geh cau lơh sơnơm pơlam bè broă ròng kòn mờ dà toh mè, yal ală bơta kuơ bơh dà toh mè dê. Tơnơ̆ tŭ ală mè deh kòn rê wơl tàm anih tơnơ̆ deh, cau lơh sơnơm pơlam dùl dơ̆ tai, pơlam ală mè ai kòn in pô toh mè di, bơta chài nàng mhar gơ rê dà toh, broă sàu sa, phan sa tơl pràn dipal nàng cau mè in gơtùi ròng kòn mờ dà toh mè dồ bă niam ngan rlau jơh. Hìu sơnơm neh lir áp phích, sră cih jơnau mblàng yal bè bơta kuơ bơh ròng kòn mờ dà toh mè dê tàm ală cơldŭ sơm, bơdìh hơ̆ tai, sùm pờ ală video pơlam mè ai kòn in pô toh, mum toh pô di. Ƀùi drim, ală ƀák sìh rơp lòt kham sền ală mè tơnơ̆ deh mờ reh in, bơdìh mờ broă kham bơta pràn kơldang să jan cau mè dê bè tềl reh, bơta gơ rê bè ờs wơl hìu kòn, gơtuh dà tàm să tơnơ̆ deh… ƀák sìh rơp pơlam tơn mè in broă bic, nggui ai kòn in pô. Bơdìh hơ̆ tai, cau lơh sơnơm gam pơlam cau tờm hìu bơnhă in bè ală bơta kuơ bơh ròng kòn mờ dà toh mè dê.

Tŭ do, tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên jơh ală mè deh reh halà deh ờs ndrờm lam lơh krơm kòn mờ geh sồr ròng kòn mờ dà toh mè tàm 6 nhai sơn rờp. Jơh ală oh dềt tơnơ̆ tŭ deh ndrờm geh sồr ai pô mè tơn tàm pơgap 1 jơ sơn rờp tơnơ̆ tŭ deh. Lài mờ tŭ mut deh, jơh ală mè ndrờm geh pơlam bè bơta kuơ ròng kòn mờ dà toh mè mờ geh pơlam bơta chài mum pô di.

- Dan ƀák sìh pà git bơta kuơ gơ wèt mờ mè, oh dềt tŭ ròng kòn mờ dà toh mè ?

Ƀák sìh Trần Ngọc Thùy: Dà toh mè là phan sa niam ngan ai kòn se pa deh mờ kòn dềt in. Broă ròng kòn mờ dà toh mè cèng wơl uă ngan bơta kuơ. Gơ wèt mờ oh dềt, dà toh mè là phan sa ƀuơn gơ mut, ƀuơn gơ lề, gàr niam ai bơta dờng pràn bè bồ tơngoh mờ să jan kơnòm dềt dê. Tàm dà toh mè geh uă ngan phan pràn mờ geh uă ngan phan ờ bơtờp kòp bơh să jan mè dê tơmut wơl, kơnòm bơh hơ̆ rơp tơnguh bơta pràn ờ bơtờp kòp oh dềt dê, dong oh dềt gơtùi dră wơl mờ ală bơta kòp tàm ală nhai sơn rờp pa deh bè jê ndul gơ jroh, as sồm klờm soh… Bơdìh hơ̆ tai, tŭ oh dềt geh ròng mờ dà toh mè den cau mè rơp lơh tơnguh tai bơta tàm bơrkuăt bal đah mè mờ kòn, oh dềt rơp git nùs nhơm mè dê lời ai he in. Gơ wèt mờ cau mè, tàm tơngai tơnơ̆ deh, ròng kòn mờ dà toh mè dong cau mè tơrmù jê tơnơ̆ deh ờs, deh reh. Tŭ oh dềt pô tơn toh mè rơp dong lơh gơ bè ờs wơl hìu kòn, lơh gơmù bơta hòr mhàm, kơryan bơta gơ sruh mhàm tơnơ̆ deh. Tŭ ròng kòn mờ dà toh mè, cau mè rơp mhar rê wơl bơta kơn jơ̆ bè ờs he dê mờ să jan bè ờs. Geh dùl bơta kuơ tai kung dờng màng ngan là tŭ ròng kòn mờ dà toh mè, bè priă tă nàng ròng kòn rơp gơmù lơyah pơndrờm mờ ròng kòn mờ dà toh ƀòk. Bè hơ̆ den tàng sồr pal ròng kòn mờ dà toh mè tàm 6 nhai sơn rờp tơnơ̆ deh mờ tơnơ̆ hơ̆ pơn jat tai gàr sùm tàm pơgap 12 tus 24 nhai pơn jat tai kòn dềt dê.

- Ơi, geh uă mè bèp rơngòt tŭ kơnòm dềt kòp den rơp pô ờ pràn. Bè hơ̆ den jat ƀák sìh, mè bèp pal lơh bè lơi nàng gàr sùm broă ròng kòn mờ dà toh mè tàm tơngai kơnòm dềt gơtìp kòp jê taih?

Ƀák sìh Trần Ngọc Thùy: Tàm tơngai kòn dềt gơtìp kòp jê, cau mè pal pơn jat tai ròng kòn mờ dà toh mè. Tàm tơngai do, bơta nùs tồr là kuơmàng ngan, mè pal niam bồ tơngoh lòt bal mờ kòn nàng sơrlèt gan. Tàm 6 nhai sơn rờp tơnơ̆ deh tus 1 nam sơn rờp, kòn dềt rơp gơtìp uă ngan bơta bè pràn kơldang să jan bè jê ndul gơ jroh, gơ hòr muh, hăt muh, as sồt gùng tă nhơm hơđang… Tŭ kòn dềt gơbàn ală bơta hơ̆ den sồr mè pal pơn jat tai ròng kòn mờ dà toh mè, tài tàm dà toh mè geh uă ngan bơta kuơ. Să tờm cau mè pal sàu sa tơl pràn, dipal nàng dà toh mè dê geh uă bơta pràn, ai wil tơl dà toh niam ngan rlau jơh kòn in. Tŭ kòn dềt geh ròng mờ dà toh ƀòk, tàm dà toh rơp geh đạm, rơp lề jŏ rlau halà bàr pe nă oh dềt gơtìp gơ dră wơl mờ đạm dà toh kơnrồ den tàng ƀuơn ngan gơbàn kiat să jan, ờ gơ lề den tàng rơp ƀuơn ngan gơbàn ală bơta kòp bè sồt mồr tàm pròc, as sồt klờm soh, bơta pràn ờ bơtờp kòp ờ niam rlau mờ ală oh geh pô dà toh mè.

-Kờñ gàr mờ tơnguh bơta niam dà toh mè den cau mè pal sàu sa bè lơi taih, ơ ƀák sìh ?

Ƀák sìh Trần Ngọc Thùy: Lài do, geh uă ngan cau mè tơnơ̆ deh sàu sa wèr ngan. Mơya gơ wèt mờ ală cau mè mut deh tàm hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên ndrờm geh sồr sàu sa li la ală bơta phan geh lipid (hơ̆ là mpồl phan geh bơta lơmă), carbohydrate (hơ̆ là mpồl sơdàng ƀòk) mờ Protid (hơ̆ là mpồl phan đạm) gàr tơl phan pràn. Broă sàu sa bơdìh mờ ală mpồl phan pa yal den ală mè tơnơ̆ deh pal sa tai plai chi, biap nàng ờ gơtìp kòl è tơnơ̆ deh. Ală mè tơnơ̆ deh pa hùc tai dà toh bơh 500ml tus 1 lít pah ngai tàm tơngai ròng kòn mờ dà toh mè. Tŭ ròng kòn mờ dà toh mè, pal hùc uă dà, hùc rlau 2 lít dà pah ngai.

-Ơi, dan ưn ngài ƀák sìh uă ngan !