Dilah bè lài do, kòn se sùm pal ai ơm yah bơh mè nàng geh ròng siam sền gàr krơi is tàm jơnờng lơh ram den tŭ do ală kòn se do geh mè halà cau pròc mhàm tàm hìu bơnhă jơr ram mờ să duh, jăt broă lơh kơltau ơm rềp bal mờ kơltau, dong kòn se sơrlèt gan bơta pơhìn chơ̆t, mhar gơdờp mờ tiah ơm kis đah bơdìh. Do geh hòi là broă lơh Kangaroo.

Kòn se geh hòi là deh ờ tơl nhai là ală kòn se geh deh bơh poh dơ̆ 22 tus lài mờ poh dơ̆ 37. Kơnòm dềt geh đơs nền là nggờc kĭ tŭ kơng kơn jơ̆ tŭ pa deh hođơm 2500 gràm. Kòn se deh ờ tơl nhai lòt bal mờ jơnau nggờk kĭ. Tŭ do ală phan tàm să jan kòn se dê ờ hềt dờng pràn tơl làm den tàng ƀươn ngàn gơtìp ală bơta bè pràn kơldang să jan, pơhìn chơ̆t să uă ngan. Den tàng bè hơ̆, kòn se kờñ pal geh ngui broă lơh ròng siam sền gàr krơi is nàng tơnguh tai bơta tơl pràn kis.

Kangaroo là broă lơh ròng siam sền gàr kòn se deh ờ tơl nhai, nggờc kĭ geh lơh bơh broă ơn kòn se tàm dùl nơm kơldung tềng nđăp ntơh mè, nàng kòn se in geh ơm rềp mờ kơltau bal mờ kơltau tềng ntơh mè dê halà cau pròc mhàm dê. Bơta kwơ bơh broă lơh do dê là dong kòn se geh jơm ram niam, pleh gơmù să duh, lơh geh bơta ƀươn ai kòn se in pô toh mè tơn, gơmù dơ̆ ờ tă nhơm, gàr sùm bơta tă nhơm, gơmù bơta pơhìn sồt mồr tàm să jan, gơmŭt phan sa niam, pleh jơnau phan sa gơ tơrwơl wơl tềng klung gùng gơmŭt phan sa, kòn se ƀươn pô toh mè mờ dong gơmù khà chơ̆t să mờ kòp jê. Gơwèt mờ cau mè, Kangaroo dong tơnguh tai bơta tàm gơrềng đah mè mờ kòn, sơlơ geh dà toh, kòn se geh pô toh mè gờñ mờ jŏ jòng, gơ tuà gơ rồt hìu kòn niam, gơmù jơnau pơhìn gơlik mhàm tơnơ̆ tŭ deh, gơmù bơta kơlôi rơcăng, tơnguh bơta pin dờn mờ tơnguh bơta pràn ròng siam sền gàr kòn…

Ƀak sĩ ồng Hoàng Ngọc Anh Tuấn, Kwang ătbồ Khoa dong kờl sơm kòp mhar kòn dềt mờ kòn se pa deh, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, pà gĭt: Lài do, tŭ ờ hềt ngui broă lơh Kangaroo, gơwèt mờ ală kòn se deh ờ tơl nhai mờ nggờc kĭ bol añ mìng rơ̆p pal ròng mờ jơnờng lơh ram mờ jơr ram mờ đèng sòl lơm. Mờ đơs ngan là broă lơh hơ̆ kung niam mơya ngan ngồn rơ̆p ờ gŏ geh cồng nha rlau mờ bal mờ hơ̆ kung gam geh sơl bơta tàm bơtờp kòp mờ bơtờp ƀưn tu bih khih kòn dềt in uă ngan. Tơnơ̆ tŭ ngui broă lơh Kangaroo den neh lơh geh uă cồng nha tàm broă sơm kòp. Kwơmàng tàm ală nam rềp ndo, khà chơ̆t să kòn se deh ờ tơl nhai, nggờc kĭ gơmù rơhời.

Bi Nguyễn Phương Thảo ơm tàm xã Dăk Drô, kơnhoàl Krông Nô, càr Dăk Nông tus Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên nàng deh kòn tơnhoa tŭ bun pa 28 tơngleh lơm. Tài bơh deh ờ tơl nhai den tàng bơta kơng kơn jơ̆ bơh oh dềt dê mìng 1 kĭ 4 lơm mờ geh jun tus Khoa dong kờl sơm kòp mhar kòn dềt in mờ kòn se pa deh sơm kòp tàm bơta gơmù să duh, geh dơ̆ ơm tă nhơm ing, ờ pràn tă nhơm mờ as sồt klờm soh. Tơnơ̆ uă ngai sơm kòp tàm jơnờng lơh ram geh niam đau, oh ờ gam tai tă nhơm mờ oxi, den tàng ală ƀak sĩ tă oh lik bơdìh mờ pơn jăt tai ai mè mờ kòn in lơh jăt broă lơh Kangaroo. Tơnơ̆ dùl poh kơltau ơm rềp bal mờ kơltau mè dê, bơta pràn kơldang bơh oh dềt dê neh geh pràn đau niam ngan. Bi Nguyễn Phương Thảo ơm tàm xã Dăk Drô, kơnhoàl Krông Nô, càr Dăk Nông, pà gĭt: Tŭ pa deh den oh ờ hềt geh tìp mờ kòn, pơgăp 8 ngai tơnơ̆ oh hơ̆ sồng geh ùt kòn. Bơh tŭ tơngai ùt kòn mờ broă lơh Kangaroo să jañ kòn dê neh geh pràn rlau uă ngan. Ờ huan tai as sồt klờm soh, ờ gam tă nhơm mờ oxi tai, ờ gam tă nhơm mờ măy, plai nùs gơlòt niam rlau mờ să duh kòn dê ờ gam mrềt tai halà ơm tă nhơm ing. Sàu sa pràn rlau mờ geh gơguh kĭ.

Ndrờm bè hơ̆ sơl là jơnau bơh bi H’Dôm Niê dê. Tài bơh deh kòn ờ tơl nhai den tàng mè mờ kòn ờ geh ơm rềp bal tơn. Tơnơ̆ 6 ngai sơm kòp tàm jơnờng lơh ram, bi hơ̆ sồng geh tìp kòn tàm cơldŭ ròng siam sền gàr Kangaroo. Bi H’Dôm Niê, yal: Tài bơh kòn deh ờ tơl nhai den tàng gơtìp uă ngan kòp, bè sồt mồr tàm să jan, ờ tơl mhàm, as sồt klờm soh den tàng pal lơh ram mờ broă lơh Kangaroo nàng kòn in tă nhơm jăt nhơm tă plai nùs dê. Kơnờm bè hơ̆ mờ să jan kòn dê neh pràn rlau uă ngan.

Bơh nam 2013, Khoa dong kờl sơm kòp mhar kòn dềt mờ kòn se pa deh ngui broă lơh Kangaroo tàm tŭ ròng siam sền gàr kòn se deh ờ tơl nhai, nggờk kĭ mờ neh tơngŏ geh cồng nha bè broă lơh ngui jơnờng lơh ram sơl, geh kwơ uă ngan tàm broă gròi sền să duh kòn dềt dê, ƀươn ƀoài nàng mè ai kòn in pô mờ ai tơl phan sa tơl pràn là bơta tàm gơrềng niam ngan đah nùs nhơm bơh cau mè mờ kòn dê halà cau pròc mhàm tàm hìu bơnhă mờ kòn dềt dê. Kơnờm bè hơ̆, khà kòn se deh ờ tơl nhai chơ̆t gơmù uă ngan, nam 2021, chơ̆t kòn se deh ờ tơl nhai là 38 tàm 280 nă; nam 2022 là 23 tàm 325 nă. Bè hơ̆, nam 2022, khà chơ̆t să kòn se deh ờ tơl nhai gơmù 47,6% pơndrờm mờ nam 2021.

Jăt ƀak sĩ ồng Hoàng Ngọc Anh Tuấn, Kwang ătbồ Khoa dong kờl sơm kòp mhar kòn dềt mờ kòn se pa deh, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên dê yal, tơnơ̆ tŭ lam ngui broă lơh Kangaroo den cau hìu bơnhă cau kòp dê dùl nùs ngan bal mờ pơgồp bal niam. Tài bơh khi gŏ ngui broă lơh pa yal ală kòn se deh ờ tơl nhai geh cồng nha den tàng khi ròng siam sền gàr is, jăt sền is bulah ơm rềp bal geh cau lơh sơnơm dong kờl. Khi gŏ là, broă ngui broă lơh do nàng sơm kòp kòn se deh ờ tơl nhai nggờc kĭ in bơh broă lơh Kangaroo dong gơmù tŭ tơngai piam kòp tàm hìu sơnơm. Bơta do, dong hìu bơnhă mờ cau mè ờ huan roh uă bơta pràn mờ priă tă kham sơm kòp.

Gơtùi đơs broă lơh Kangaroo geh sền là dùl broă lơh ròng siam sền gàr kòn se deh ờ tơl nhai, nggờc kĭ ờ huan jơh uă priă jền mơya cèng wơl uă bơta kwơ, gàr geh bơta kis bơh kòn dềt dê. Broă lơh do ờ gŏ mìng ƀươn soh lơm là dùl broă lơh dong kờl kòn se deh ờ tơl nhai, nggờc kĭ sơrlèt gan tŭ tơngai kal ke ngan rlau jơh bơh tŭ lik bơh ndul mè nàng geh rài kis ơm is tàm tiah ơm kis đah bơdìh lơm mờ gơ gam cèng tus ală bơta kwơ ndai gơcèng jơnau niam chài kòn bơnus uă ngan. Hơ̆ là bơta tam klăc đềt mềr ngan bơh nùs nhơm cau mè mờ kòn dềt, tơnguh tai bơh dờng pràn bơh bồ tơngoh dê, bơta tơl pràn đal gĭt bơh kòn dềt dê. Ơm rềp mè mờ kòn ròng siam mờ sền gàr kòn se deh ờ tơl nhai, nggờc kĭ bơh broă lơh Kangaroo là pơgồp bal đah 2 broă lơh ròng siam sền gàr pràn kơldang să jan mờ nùs nhơm dong kòn dềt niam tàm bồ tơngoh mờ dờng să bồ niam rlau.

Jăt jơnau bơto sồr bơh ală ƀak sĩ gah khoa kòn se pa deh dê, gơwèt mờ kòn se deh ờ tơl nhai, nggờc kĭ pal lơh jăt broă lơh Kangaro o sơlơ jŏ sơlơ niam, mờ geh tŭ là lơh sùm ngai kung bè mang. Ai gơwèt mờ kòn se deh bè ờs, hòi jà lơh jăt broă lơh kơltau ơm rềp bal mờ kơltau khăt tàm tŭ lơi dilah gơtùi, ngan là ală tŭ oh ñìm bơthĭ, lơngah lơngañ tàm să jañ.

Deh ờ tơl nhai rơ̆p lời wơl ală jơnau gơ aniai sơbơng roh ngan gơwèt mờ kòn se pa deh, tài bè hơ̆ den tàng nàng rơcăng lài pleh pơhìn deh ờ tơl nhai, ală mè geh bun pal kah: Hùc tơl dà, bơh 2 tus 3 lĭt dùl ngai; Bañ ơ̆t đồm; tơnơ̆ tŭ lòt jă brê, mè geh bun pal jùt bơh nđăp tus ngkời nàng tơrmù ƀà bơta as sồt mồr; Tŭ bĭc pal kah ờ gŏ di bic sơrplàng ir, gơtùi bĭc sơkềng đah kiau halà sơkềng đah ma; Pal gàr sùm broă sàu sa tơl pràn, lơh broă, ơm rlô dipal mờ tơrmù bơta kal ke tàm rài kis pah ngai; Kham bun sùm; Gơtùi ơn lơbơn tê tềng ndul nàng gŏ ală dơ̆ kơldang hìu kòn nisơna mờ lòt kham sơm bời rơcăng lài deh ờ tơl nhai di tŭ. Pal kah: Broă bĭc mŏ dùl anih ờ gŏ di là broă lơh niam ngan rlau jơh nàng rơcăng lài pơhìn deh ờ tơl nhai. Dilah gĭt gŏ să he geh pơhìn deh ờ tơl nhai uă, den pal lùp mờ ƀak sĩ sơlơ gờñ sơlơ niam ngan rlau jơh.

Kòn se là kòn dềt bơh tŭ pa deh tus 28 ngai. Tàm tơngai do, broă sền gàr bơta pràn kơl dang să jan cau kòn se in geh kwơ màng ngan nàng gàr niam ai kòn dềt in geh dờng pràn tơl ală bơta. Nàng wă rơlao tai bè bơta do, ƀák sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn, Kwang atbồ Khoa Hồi sứk kấp kứu kòn se mờ kòn se pa deh, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên geh ală jơnau yal mùl màl rơlao tơnơ̆ do.

Ơ ƀák sĩ, nàng drơng gàr bơta pràn kơl dang să jan kòn se in, ală cau mè bèp bal mờ cau tàm hìu nhă pal kah ală bơta lơi?

Ƀák sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Gơwèt mờ kòn se pa deh, tơnơ̆ mờ tŭ deh, tài tam gơl tiah kis ni sơna den tàng bơdìh mờ kwang bàng lơh sơnơm, cau mè, cau tàm hìu nhă pal geh jơnau git wă tờm ngan nàng drơng gàr bơta pràn kơl dang să jan kòn se in. Broă drơng gàr kòn se pa deh gơrềng tus jơh rài kis bơh kòn se tơnơ̆ do dê, tus mờ broă tơnguh bơtàu mờ gơs dờng să jan. Gơwèt mờ ală kòn se bè do, cau mè bèp pal geh ală jơnau git wă tờm ngan, bè gơwèt mờ kòn se he pal lơh ram să jan bè lơi, drơng gàr klŏ kòn se in bè lơi ha là broă cau mè ai kòn pô bè lơi.

Ơ ƀák sĩ, di bè hơ̆ he pal lơh bè lơi nàng gŏ ală bơta tơngŏ ngòt rơngơ̆t tàm kòn se pa deh?

Ƀák sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn: Bơdìh mờ kwang bàng lơh sơnơm drơng gàr, ală cau mè bèp bal mờ cau tàm hìu nhă tờm pal sền gròi kòn dềt tă nhơm, pal sền tŭ lơi kòn dềt tă nhơm bè ờs, tŭ lơi kòn dềt tă nhơm kal ke. Dơ̆ bàr là broă lơh ram să. Tài kòn se pa deh gơtìp tam gơl tiah kis ni sơna, den tàng ƀuơn ngan gơmù duh să jan, mờ ƀuơn gơmù duh să jan den mờng ngan gơtìp ală bơta kòp bè gùng tă nhơm. Dơ̆ pe tai là tơnơ̆ mờ tŭ deh pal git klŏ kòn se bè lơi, pal sền gàr bè lơi, tơnơ̆ mờ dùl poh bè lơi. Nùs nhơm kơlôi bơh làng bol dê lài do, tơnơ̆ mờ tŭ deh pùt klŏ kòn se in kơ̆ ngan, broă lơh do ờ di. Dơ̆ poan là ai pô di pal. Pơn jăt tai là sền phơng sơnrờp ngan kòn se dê, phơng sơnrờp ngan kòn se dê geh lah ờ, dà đồm kòn se geh lah ờ. Bơdìh hơ̆ tai, broă pơn đum kòn se in, cau mè bèp pal kah là lài mờ 6 jơ mho bañ pơn đum kòn se. Gam gơwèt mờ ală bơta tơngŏ ngòt rơngơ̆t. Ală bơta tơngŏ he gơtùi gŏ mờ pal cèng mơ kòn se tus hờ hìu sơnơm rềp ngan nàng sền, git mờ sơm kòp di tŭ, bè: kòn se ờ pràn pô ha là ờ bài pô, dơ̆ bàr là kòn se bĭc uă ha là kòn se gơtìp duh să uă ha là tềng să kòn se geh tơngŏ toh ndơng, hờ đơm 10 nai toh ndơng den ờ geh bơta lơi, mơya rơlao 10 nai toh ndơng den pal cèng mơ kòn se mŭt tàm hìu sơnơm tài tơngŏ ngòt rơngơ̆t. Bơdìh hơ̆ tai, kòn se geh tơngŏ bè klŏ, di lah tàm dùl poh tơnơ̆ mờ klŏ gơlik dà den he pal sền gùt dar klŏ geh pơrhê lah ờ. He git là dùl bơta kòp geh gơrềng tus mờ kòn se pa deh di gơlan geh lời wơl ală bơta aniai uă ngan, hơ̆ là bơta kòp uốn ván klŏ. Mờ bơta tờm bơh bơta do dê là bơh broă sền gàr klŏ ờ nền nòn. Hơ̆ là ờ uă bơta tơngŏ ngòt rơngơ̆t dan bơto sồr ală cau mè bèp, ală cau tàm hìu nhă pal git.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sĩ uă ngan!