Bè ờs den tŭ gơs cau mè, ală mè kơnòm să rơp geh ală cau lòt lài bè mè tờm, pô me, bi ùr… pơlam wơl mờng chài tŭ bun, deh dùh mờ ròng kòn. Bulah bè hơ̆, geh 2, 3 bơta kơlôi sơnơng mờ broă lơh ờ niam, lơh gơ rềng tus pràn kơldang să jan mè mờ kòn dềt bè bic ồs rơnga, wèr um tu, rơnggô pràn tŭ yờ oh dềt, ờ ai oh dềt pô toh mè mờ ala mờ pô dà toh bơdìh, siam kòn sa gờñ ir.

Mờr deh kòn, bi N.T.P ơm tàm kơnhoàl Krông Bông, càr Dăk Lăk rê hìu mè tờm nàng deh mờ bic ồs. Jat bơhiàn ờs mờng, bi kung gam bic ồs rơnga tơnơ̆ tŭ deh. Bulah lài mờ tŭ deh. Bi P neh jòi git ală broă lơh sền gàr mè mờ kòn dềt tơnơ̆ tŭ deh pa, jak chài mờ lài mờ tŭ rê bơh hìu sơnơm, bi kung geh ală ƀák sĩ deh dùh tơngkah bơta chài sền gàr mè mờ kòn dềt mơya tŭ rê tàm hìu, mè bi dê kung gam sồr pal bic ồs, wèr um tàm 1 nhai sơn rờp. Bi pà git, bic hìu sơnơm rê tàm hìu neh 5 ngai mơya kung gam pal wèr um, bulah să jan ƀơ̆ mơya klo đơs là um gờñ rơp ờ niam den tàng añ mìng jùt să dùl êt mờ dà ram.

Dùl nă cau ndai là bi M.T.V ơm tàm sơnah ƀòn Tân Thành, ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk. Do là dơ̆ deh kòn tơnhua sơn rờp den tàng bi V gam uă bơta ờ git tŭ ròng kòn pa deh, geh tŭ gơtìp stress hơ̆ là kal ke tàm bồ tơngoh mờ ờ lơ hă bic. Tài jùt ràu klŏ kòn dê ờ sàng goh, ờ niam, rùm pồt kơ̆ klŏ, klŏ gơtìp as, pơr hê lơh oh dềt sùm nggà ñìm. Bi V yal: “Tŭ gŏ kòn nggà ñìm, añ sền den gŏ che klŏ kòn dê gơtìp as mồr. Añ sơnơng là digơlan kòn gơtìp sồt mồr den tàng rơngòt ngan. Bulah neh lam kòn lòt hìu sơnơm kham mơya añ kung gam rơngòt ngan, ƀák sĩ pà sơnơm rê nàng bong mờ tơngkah là pal sền gròi sùm, tŭ lơi che klŏ rung den hơ̆ sồng iang nùs”.

Sồt mồr che klŏ halà sồt mồr klŏ sùm gơlik geh tàm tŭ deh halà tơnơ̆ tŭ deh 28 ngai. Sồr Sồt mồr klŏ digơlan lơh gơbàn bơta uốn ván klŏ - dùl tàm ală jơnau lơh gơbàn chơt să khà dùl tàm kòn se pa deh. Den tàng, broă git loh ală jơnau git wă bè sền gàr, jùt ràu kloh klŏ là kuơ màng ngan gơ wèt mờ cau mè, ngan là ală cau ùr dơ̆ sơn rờp deh kòn. Bè broă sàu sa bơh kòn se pa deh dê, ƀák sĩ Hoàng Ngọc Anh Tuấn - Kwang atbồ Khoa Hồi sứk kấp kứu kơnòm dềt mờ kòn se pa deh, hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên tơngkah: “Tàm 6 nhai bơh chờm, bol he pal pơn đơl pràn lơh bè lơi ai kòn in pô toh mè gời. Pal ai kòn in pô toh mè gờñ tàm pơgap 30 phuk bơh chờm tơnơ̆ tŭ deh. Mơya kung geh 2, 3 bơta bol he kung gam gơtùi ai ngui dà, hơ̆ là tơnơ̆ tŭ ai pô toh mè den tơn hùc dùl êt dà nàng lơh kloh bơr kòn dềt in, nàng rơcang sơndră bơta bơsềt kòp tàm bơr mbùng. Jat añ den bơta do làpal lơh”.

Jat Kes priă kơnòm dềt Liên hợp quôk tàm Việt Nam pà git, lơgar he neh geh ală bơta gơguh jak niam ngan tàm broă lơh sền gàr pràn kơldang deh dùh mờ pràn kơldang cau mè, kơnòm dềt. Mờ khà chơt să tàm cau mè gơmù 4 dơ̆ mờ khà chơt să tàm kơnòm dềt hơ đơm 5 sơnam gơmù uă, gam nggùl tàm nđờ jơt nam rềp ndo. Khà pràn kơldang să jan cau mè, kơnòm dềt bơh Việt Nam dê niam rlau pơn drờm mờ ală lơgar geh priă lơh geh kờp bal dùl nă cau ndrờm bal.

Vụ pràn kơldang să jan cau mè mờ kơnòm dềt, Ƀộ Y tế pơlam, sền gàr cau mè tơnơ̆ tŭ deh di mờ bơta chài geh pơlam là dong ală mè kơn đu kòn tàm să tàm pơgap 90 phuk bơh chờm tơnơ̆ tŭ deh mờ ai kòn in pô toh mè gờñ tàm pơgap 1 jơ bơh chờm tơnơ̆ tŭ deh. Tơnơ̆ tŭ deh, cau mè pal geh ơm rlô mờ bic tơl. Tàm ngai sơn rờp, pal jùt ràu sàng goh pờm mas, tam gơl ƀăng mờ jat sền, git gŏ tềl tơnggŏ ngòt rơngơt tàm cau mè tơnơ̆ tŭ deh. Tơnơ̆ tŭ deh, cau mè mờ cau tờm pal jat sền mờ git gŏ ală tềl tơnggŏ ngòt rơngơt tàm mè tơnơ̆ tŭ deh. Tŭ geh khat dùl tềl tơnggŏ lơi den pal yal mơ cau lơh sơnơm in halà lòt jun mơ hờ hìu sơnơm. Bơdìh hơ̆ tai, pal sền ngac mờ git gŏ ală bơta ờ niam nùs nhơm bè ờ lơ hă bic, kơlôi rơcang, glar să, moat jrùm… Hơ̆ digơlan là ală tềl tơnggŏ bơh bơta muăt jrùng tơnơ̆ tŭ deh dê.

Ơ..., tơnơ̆ mờ tŭ deh, broă sền gàr cau mè mờ kòn se gơlik geh uă ngan bơta lơh să tờm cau mè kơlôi rơcăng ngan. Nàng dong kờl cau mè tơnơ̆ mờ tŭ deh kung bè cau pròc mhàm tàm hìu nhă wă loh rơlao tai tàm broă lơh, sền gàr cau mè mờ kòn se tơnơ̆ mờ tŭ deh di pal, ƀák sĩ Hà Văn Tuấn, Phó Kwang atbồ Hìu sơnơm Đại họk Y dược Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk yal bè jơnau do bơh dơ̆ hơ jơnau lùp tơnơ̆ do:

Dan ƀák sĩ pà git tơnơ̆ tŭ deh, cau mè pal sa ală bơta phan sa lơi nàng niam dà toh cau mè mờ ală phan sa lơi pal wèr?

Ƀák sĩ Hà Văn Tuấn: “Bè đah khoa họk añ bơto sồr ală cau mè ròng kòn mờ dà toh mè pal sa uă bơta phan, ală bơta phan sa mờ tàm hơ̆ uă ngan là kati, ka kung là dùl tàm ală bơta phan sa geh kwơ màng ngan mờ geh tơl phan bơkah uă ñgan den tàng pal sa. Nàng geh uă dà toh den gơrềng tus mờ uă broă ai kòn in pô di pal mờ pô sùm, tŭ hơ̆ geh uă ngan ală cau mè ndrờm tơl dà toh ai kòn in pô mờ broă ờ tơl dà toh là tài he ai kòn in pô ờ di pal mờ ờ hoan ai pô. Bè phan sa bơkah mìng gam là nàng gàr niam bơta pràn kơl dang să jan cau mè in niam ngan. Sa ală phan sa geh tơl bơta niam, tàm hơ̆ geh lipid, hơ̆ là dà tơngi, protein hơ̆ là poăc, tăp, ka, ală glusid den he geh piang bloh, he geh ờ uă sơdàng bloh, bơdìh hơ̆ tai pal sa biăp mờ uă ngan là pal hùc tơl dà den geh gàr niam bơta pràn kơl dang să jan niam ngan”.

Tơnơ̆ mờ tŭ deh, geh ờ uă cau mè gơtìp ờ uă dà toh, ờ tơl dà toh ai kòn in pô den he gơtùi ai kòn in pô tai dà toh hờ bơdìh lah ờ, ơ ƀăk sĩ?

Ƀák sĩ Hà Văn Tuấn: “Nàng geh tơl dà toh, kwơ màng là ai kòn in pô di pal, mum toh di pal. Ală bơta hơ̆ bal mờ broă cau mè geh nùs nhơm tàm bơta bè ờs den geh tơl dà toh nàng ròng kòn. Geh ngan tàm ờ uă cau tài gơtìp kòp tê jê să ha là cau mè ờ ai kòn pô ha là geh ờ uă bơta kòp lơh bơta pràn kơl dang să jan cau mè gơtìp gơrềng uă ngan, den kung lơh khà dà toh gơtìp gơmù sơl, tŭ hơ̆ he pal kơlôi tus mờ broă ai kòn in pô dà toh ờ di là dà toh mè. Añ kơlôi là he pal geh anih prăp gàr dà toh den tŭ hơ̆ he geh ngui dà toh mè bơh tàm anih prăp gàr hơ̆ nàng ai kòn in pô. Gam tàm bơta ờ hềt geh anih prăp gàr dà toh mè den he pal ai kòn in pô dà toh bơdìh, mơya pô dà toh bơdìh he pal kơlôi rơcang nền. Tài kòn se pô dà toh bơdìh hơ̆ sồng broă kờñ pô tai dà toh mè là dùl bơta gơtìp kal ke ngan, tài dà toh ờ gơtờp mờ kòn se bal mờ broă pô kung ờ di pal sơl. Dùl bơta pal kah tai là tŭ he ai kòn pô dà toh bơdìh, den niam ngan là pal pleh ai kòn in pô mờ khàr, he pal klài dà toh hơ̆ sồng chŏ ai sơ-iŏ siam kòn in”.

Ơ ƀák sĩ, jăt bơhiàn ờs mờng dê, geh uă cau mè kung gam wèr tơnơ̆ mờ tŭ pa deh, bè bĭc tềng rơnga ồs, wèr ờ gơtùi um. Bơta do he pal geh lơh sơl lah ờ, ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Hà Văn Tuấn: “Bè đah khoa họk dê, ờ bơta lơi wèr, broă um, lơh kloh să jan cau mè tơnơ̆ mờ tŭ deh sơlơ pal geh lơh niam rơlao. Bơta tờm là he pal gàr ram să jan. bơta bĭc tềng gah ồs rơnga là bañ geh lơh. Tài tàm tŭ he sing ồs den geh dùl bơta là ồs sa jơh nhơm osy mờ di lah bè tàm tiah kis ờ tơl osy den lơh tiah kis mìng geh nhơm Co2 mờ gam lơh geh nhơm Co tai, hơ̆ là osdcarbon, nhơm carbon ờ niam ngan mờ lơh khih tus mờ să jan he, tàm hơ̆ uă ngan là kòn se. Bơta gơtìp khih tă nhơm di gơlan gơlik geh. Mờ tơnơ̆ mờ tŭ deh, he ờ geh bơta lơi lah ờ ai cau mè lik hờ bơdìh. He pal ơwañ să gờñ mờ pal lik hờ bơdìh sơlơ gờñ den he sơlơ geh tìp mờ nhơm tă tàm tiah kis niam bơnĕ mờ geh niam tus mờ bơta pràn kơl dang să jan”.

Dan ơn ngài ƀák sĩ!