Tơnơ̆ mìu dà tih dà lìu, uă hìu bơnhă làng bol pal kong mờ bơta gùng lòt bềng bŏ ù, lơh gơbàn kal ke tàm broă lòt rê mờ rài kis pah ngai. Uă hìu gơtìp aniai, ờ diơng, gơ pồ rơkàng, gơ bam tàm dà, lơh rài kis làng bol dê kal ke, siơŭ siar ngan. Dà gơ hoài soat lời wơl bŏ, ù, sồ siă mờ ală phan lơh ƀơ̆ ƀơl tiah ơm kis, lơh gơguh uă jơnau pơhìn gơbàn uă kòp bơtờp bè jê ndul gơ jroh, kòp mprơm gơlik mhàm, as sồt kơl tau halà ală kòp bè gùng tă nhơm… Tềng đap bơta do, Sờh Lơh sơnơm càr Dăk Lăk neh sồr Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să crơng gơs ală mpồl lơh broă mhar, pơgồp bal mờ ală mpồl kwang àng, ling klàng, gơnoar atbồ tàm ƀòn lơgar mờ ală anih lơh sơnơm lam lơh khòm tơrgùm sồ siă, tơp phan chơt, wàs kloh niam mờ lơh kloh khuẩn dà. Ală tiah dà gơ hoài soat geh ƀồm dà sơnơm gơ sơt sơmac, rơhài, ală jơi phan kis ndai, tơrmù ƀà jơnau pơhìn gơbàn uă kòp bơtờp; pơgồp bal mờ gơnoar atbồ tàm ƀòn lơgar sền sơ wì bơta niam dà ngui sa, thồng ràu mờ lơh kloh khuẩn dà tơrlung mờ Cloramin B, mờ kung sơlơ sền sơ wì ală bơta kòp bơtờp tơnơ̆ dà tih dà lìu bè kòp mprơm gơlik mhàm, jê ndul gơ jroh, jơng tê bơr mờ ală bơta kòp bơdìh kơl tau…

Ƀák sìh ồng Châu Trọng Phát – Phó Kwang Lam bồ Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk pà git: “Tơnơ̆ mìu dà tih dà lìu, phan chơt, sồ siă uă ngan bal mờ dà gơtìp ƀơ̆ ƀơl den pơhìn gơbàn uă kòp bơtờp digơlan gơlik geh. Nàng rơcang lài kơryan kòp bơtờp tơnơ̆ dà tih dà lìu, lài hơ̆, bol hi neh geh ală broă lơh mblàng yal jơnau nàng pơlam mpồl bơtiàn bè drơng mờ càl rbut dờng dà tih dà lìu bè lơi nàng dong pleh mờ ală jơnau pơhìn ai să tờm in kung bè rơcang lài kơryan ală kòp bơtờp gơlik geh. Tŭ dà gơ hoài soat, Anih tờm gròi sền kòp tê jê să neh crăp rơcang lam lơh ală broă lơh rơcang lài kơryan ală kòp bơtờp gơ jat bal mờ dà gơ hoài soat. Sồr cau lơh broă tus tàm ƀòn lơgar nàng pơlam, jat sền broă lơh niam tiah ơm kis, rơcang lài kơryan kòp bơtờp”.

Bơdìh mờ ală broă lơh rơcang gàr lài, broă lơh kham mờ sơm kòp làng bol in tàm tŭ dà tih dà lìu mờ tơnơ̆ dà gơ hòi soat geh Gah lơh sơnơm sền gròi uă ngan. Ală anih lơh sơnơm tàm ƀòn lơgar neh lam lơh kham sac rơ wah, sơm jal mhar, sơm ală bơta kòp gơbàn nisơna mờ sồt să tài mìu dà tih dà lìu, mờ kung gàr wil tơl sơnơm tơmba, phan bơna ala mờ phan bơna, măi mok lơh sơnơm pal geh. Kơnờm bơh hơ̆, làng bol tiah gơtìp dà bam geh drơng di tŭ mờ ală broă drơng ala lơh sơnơm, tơrmù ƀà bơta aniai bè pràn kơldang să jan mờ tơrmù ƀà jơnau pơhìn gơbàn uă kòp bơtờp tơnơ̆ trồ tiah lơh aniai. Tiến sìh ồng Nguyễn Hữu Vũ Quang – Phó Kwang Lam bồ Sờh Lơh sơnơm càr Dăk Lăk pà git: “Gah lơh sơnơm neh pơlam tus jơh ală cau lơh broă gah lơh sơnơm bơh kâp càr tus kâp sàh pal drơng broă ngai mang nàng gàr niam broă lơh kham sơm kòp làng bol in tàm ƀòn lơgar tơn. Cau kòp bic piam kòp tàm hìu sơnơm pal geh sền gròi nền nòn ờ lời gơtìp rơ mơp ndơl tàm broă lơh kham sơm kòp. Cau lơh broă gah lơh sơnơm pal lơh broă 100%, kờp bal mờ hìu sơnơm càr Phú Yên yau. Tàm ală ngai mìu dà tih dà lìu, cau lơh sơnơm pal ơm wơl jơh tàm anih lơh sơnơm bơh tŭ sơn đờm dà tih dà lìu tus tŭ dà gơ hoài soat nàng drơng mờ broă dờp sền gàr cau kòp. Is ồn là cau kòp pal jồr mhàm mờ măi, tŭ dà ờ geh, gah lơh sơnơm pal ai rơndeh crùh ồs ai pà dà sùm tàm ală ngai mìu dà tih dà lìu. Sờh Lơh sơnơm gam sồr mpồl y ƀák sìh bơh ƀòn dờng Hải Phòng, càr Đồng Nai, ƀòn dờng Hồ Chí Minh tus nàng kham sơm kòp tàm ală sàh gơtìp gơ rềng. Bulah kong uă bơta gơ rềng mờ hoàc huơr tài mìu dà tih dà lìu, ală anih kham sơm kòp tàm càr kung gam lơh ngan bơsong kal ke, gàr sùm broă lơh kham sơm kòp, dong kờl sơm jal mhar di tŭ ai làng bol in, mờ kung pơgồp bal nền nòn mờ ală mpồl ƀák sì lơh broă niam nàng di tŭ sền gàr pràn kơldang să jan làng bol in”.

Kơnờm ală broă lơh ngan jal mhar, ndrờm bal bơh Gah lơh sơnơm dê, broă lơh sền gàr pràn kơldang să jan ai làng bol tiah dà tiah dà lìu tàm càr Dăk Lăk in neh geh gàr sùm, di tŭ, pơgồp bơnah tơrmù dimơ hoàc huơr bè pràn kơldang să jan, kơryan kòp bơtờp mờ gờñ bè ờs wơl rài kis.

Mìu càl dờng, dà tih dà lìu ờ mìng lơh aniai hoàc hươr bè phan bơna mờ lơh tiah kis ƀuơn ngan gơtìp ƀơ̆, vi khuẩn, virus mờ phan lơh gơtờp kòp deh dùh rơ̆ rài, lơh gơtìp tus mờ bơta di gơlan gơtờp ală bơta kòp ngòt rơngơ̆t ngan. Nàng làng bol git tàm broă sền gàr bơta pràn kơl dang să jan tơnơ̆ mờ dà tih dà cò, ƀák sìh Lê Phúc, Phó Kwang lam bồ Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk rơ̆p geh ală jơnau bơto mùl màl.

Ơ ƀák sìh, tơnơ̆ mờ dà tih dà cò, den tiah kis gơtìp ƀơ̆ bè lơi?

Ƀák sìh Lê Phúc: “Tơnơ̆ mìu dà tih dà cò, bơta di gơlan gơtìp ƀơ̆ tiah kis uă ngan, ƀuơn ngan gơtìp ờ uă bơta kòp gơtờp. Tiah kis ờ tơl kloh ƀuơn ngan gơlik geh virus, vi khuẩn bal mờ ờ uă bơta phan lơh gơtờp kòp ndai, sơmăc, rơhài, vectơ lơh gơtờp kòp. Tơnơ̆ dà tih, dà gơkờn mờ he ờ lơh kloh niam den rơ̆p gơlik geh kòp gơtờp lơh gơtìp kòp. Tiah kis ƀơ̆, dà ƀơ̆ rơ̆p gơlik geh ờ uă bơta kòp gơtờp, tàm hơ̆ uă ngan là kòp jê ndul gơjroh. Pơn jăt tai là gơlik geh ờ uă bơta kòp tềng bơdìh să. Tŭ tiah kis gơtìp ƀơ̆, làng bol tìp uă mờ ờ kloh tàm broă rào jơng tê den lơh gơtìp kòp tềng bơdìh să. Dà ờ kloh den lơh gơtìp kòp jê măt pơrhê. Bơdìh hơ̆ tai, tiah kis sùh iò là bơta niam gơlik geh ală phan lơh gơtờp kòp, ƀuơn gơlik geh ờ uă kòp bè gùng tă nhơm. Mờ kwơ màng là tơnơ̆ dà tih den gơlik geh kòp mprơm gơlik mhàm. Tài geh ală tiah kờn dà lơh geh bơta niam nàng bơmăc deh kòn, deh tăp, kih dà, phan lơh gơtờp kòp deh mờ dờng den bơta di gơlan gơtìp kòp mprơm gơlik mhàm tơnơ̆ dà tih là uă ngan. Tơnơ̆ dà tih dà cò uă phan ròng gơtìp chơ̆t. Ală phan ròng hơ̆ pal geh tơrgùm nàng tơ̆p, bồr niam jăt mờ jơnau geh ai. Làng bol bañ pơlai mờ lơh poăc nàng sa. Pal lơh jăt broă sa kloh, hùc kloh nàng gàr niam bơta pràn kơl dang să jan”.

Ơi, di bè hơ̆ ƀák sìh geh jơnau bơto sồr bè lơi nàng làng bol git tàm broă drơng gàr, sền gàr bơta pràn kơl dang să jan tơnơ̆ dà tih, ơ ƀák sìh?

Ƀák sìh Lê Phúc: “Tơnơ̆ dà tih gơbam, tơlung dà kung gơtìp gơbam, geh uă tơlung dà gơbam uă ngan. añ bơto làng bol pal rào kloh tơlung dà, tŭ dà neh soăt pal jồp jơh dà gơbam tàm tơlung, di lah ờ geh ồs đèng gơtùi bơ̆ dà nàng gơmù broă ngui dà ƀơ̆, tơnơ̆ mờ hơ̆, ngui ờ uă bơta phan bè phèn sràt nàng lơh sàng dà. Tơnơ̆ tŭ lơh sàng dà den lơh kloh dà mờ cloramin B jăt jơnau bơto sồr bơh Ƀộ Lơh sơnơm dê, geh bè hơ̆, hơ̆ sồng gàr niam dà nàng ngui sa.

Gơwèt mờ broă lơh kloh niam să jan, nàng gàr niam bañ gơtìp ală bơta kòp bè jê ndul gơjroh, he pal lơh jăt broă rơwah phan sa kloh, phan sa pal kloh niam, bañ ngui poăc iar, ơda, sur, kơnrồ neh chơ̆t. Pal lơh jăt broă sa sin hùc sin, gàr niam broă trŭ gơm phan sa, pal ngui dà kloh niam nàng trŭ gơm phan sa, bañ ngui dà ƀơ̆. Rơcang kơrian kòp tềng bơdìh să den làng bol pal lơh kloh să jan, pal ngui sơƀong tài tŭ dà neh soăt, làng bol pal mù tàm tiah dà ƀơ̆ bè hơ̆, ƀuơn ngan gơtìp kòp tềng bơdìh să mờ gơtìp vi khuẩn. Den tàng tơnơ̆ mờ tŭ mù tàm dà ƀơ̆ pal ngui sơƀong, rào kloh, um kloh den hơ̆ sồng tơrmù ờ uă bơta kòp tềng bơdìh să. Bơdìh hơ̆ tai, tiah kis ƀơ̆ ƀuơn ngan gơlik geh phan lơh gơtờp kòp bè rơhài, mờ rơhài rơ̆p lơh gơtờp ờ uă bơta kòp bơh tàm phan sa, bơdìh hơ̆ tai, kung lơh gơtờp ờ uă bơta kòp bơh tàm phan ngui, di lah tê he di tŭp tàm ală phan ƀơ̆, hơ̆ sồng rơcao tềng măt den măt gơtìp pơrhê ha là sồt klồng măt. Den tàng pal lơh kloh niam tê, jơng. tơnơ̆ mờ tŭ lơh kloh tiah kis, lơh kloh tơlung dà, lơh jăt broă kloh niam phan sa kung pal bơyai lơh gơsơ̆t kih dà, lơh lơh gơtờp kòp, lơh jơh tiah kờn dà nàng tơrmù sơmăc deh tăp.

Ơi, dan ưn ngài ală jơnau geh kwơ mờ ƀák sìh neh bơto pơlam!

Tàm tŭ mờ tơnơ̆ tŭ mìu dờng dà tih dà lìu, bàr pe bơta phan, thul kơmbuh ù, sồ siă, dà sơnơm khih jat hiòng dà lìu tus tàm uă tiah, lơh ƀơ̆ ƀơl tiah ơm kis mờ digơlan geh uă bơta pơhìn gơlik geh kòp, bè: Kòp jê ndul gơ jroh, kòp gùng tă nhơm, kòp klồng mat, kòp tềng kơltau, kòp mprơm gơlik mhàm. Nàng rcang, kơryan kòp tàm kàl mìu dờng dà tih dà lìu, làng bol kờñ pal lơh jat:

1- Dà hoài soăt tus tiah lơi pơs wàs sàng goh tus tềng hơ̆, khòm tơrgùm sồ siă, dà tuh bơdìh mờ phan chơ̆t jat jơnau bơto pơlam bơh cau lơh sơnơm dê.

2- Rào bơcroh kloh sơntèk dà, tơrlung dà, phan ngui dơng dà, ngui dà sơnơm nàng lơh kloh khuẩn dà ngui sa mờ ơm kis jat jơnau bơto pơlam bơh cau lơh sơnơm dê.

3- Ngui dà sàng goh tàm ngui sa mờ ơm kis. Rơwah phan ngui sa mờ phan trŭ gơm phan sa sàng goh, sa sin hùc sin.

4- Sùm rào tê mờ sơbong tơnơ̆ tŭ trŭ gơm phan sa, lài mờ tŭ sa mờ tơnơ̆ tŭ lòt jă brê.

5- Sền gàr sàng goh să jan pah ngai, rào jơng sàng goh mờ jùt rañ tàm ală khèp jơng tơnơ̆ tŭ mù tàm dà bơ̆.

6- Gơ sơ̆t kih dà, gơ sơ̆t sơrmăc mờ broă lơh dơ̆p kơ̆ ală sơntèk dà, thùng dơng dà.

7- Ròng ka tàm phan dơng dà dờng; sang sơr bì ală sồ siă, bè; khàr, kong rơndeh ôtô yau... halà ală tiah gơ kờn dà is nàng ờ gŏ di lời sơrmăc in deh tăp.

8- Kơ̆t kơmung tŭ bĭc jơh ngai mờ mang

9- Tŭ geh pin geh tềl tơngŏ bơtờp kòp, pal tus hìu sơnơm rềp ngan rlau jơh nàng geh kham mờ sơm kòp di tŭ.

Lơh jat ală broă lơh rcang, kơryan kòp kàl mìu, dà tih dà lìu nàng sền gàr pràn kơl dang să jan bơh să tờm, hìu bơnhă mờ mpồl bơtiàn in.