Jăt ƀák sĩ Trần Thị Như Anh, lơh broă tàm khoa măt, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên yal, bơh bồ nam tus tŭ do, khoa do neh kham mờ sơm ai rơlao 7 rơbô nă cau gơtìp ală bơta kòp bè măt, tàm hơ̆ ală bơta kòp bè măt mờng gơtìp lơh gơmù ờ loh măt hơ̆ là: ală bơta ờ niam tàm măt, jù kòn măt, ală kòp glocom, ală kòp as sồt tàm măt bè: as giák mạk, gùng dà măt, ală kòp gơrềng tus gùt să bè: kòp tàm klồng măt tài đồm sơdàng, kòp klồng măt tài huyết áp gơguh, kòp nhãn giáp mờ jơh ală kòp tài sồt. Ală cau gơtìp ờ loh măt mờng là tàm cau dờng rơlao 60 sơnam mờ kơnòm dềt. Tàm cau dờng 60 sơnam, ờ loh măt tài gơtìp jù kòn măt geh uă ngan, gam tàm kơnòm dềt mìng tài ờ niam tàm măt. Ƀák sĩ Trần Thị Như Anh pà git: “Jơh ală kòp lơh ờ loh măt hơ̆ là gơrềng tus mờ bơta pràn măt bơh cau kòp dê, lơh cau kòp sền ờ loh. Kòp lơh ờ loh măt geh cau geh sơm bời, geh cau ờ gơtùi sơm bời den tàng sơnđan là ờ loh măt tơn. Tŭ gơtìp ờ loh măt den lơh gơrềng ờ niam uă ngan tus mờ bơta niam tàm rài kis cau kòp dê. Tàm kòn dềt tŭ gơtìp ờ loh măt den lơh gơrềng ờ niam tus mờ bơta ngăc ngar, nùs nhơm, bơta pràn să jan kung bè bơta kơlôi sơnơng... Gam tàm cau dờng lơh gơrềng ờ niam tus mờ bơta niam rài kis, broă lơh kung bè broă bơsram sră. Di lah ală cau ờ loh măt mờ ờ gơtùi sơm bời tài bơh sồt ha là ală bơta kòp gơtìp ờ di mìng gơrềng tus mờ bơta rài kis bơh cau kòp mờ gam là bơta kal ke tus mờ cau tàm hìu bal mờ mpồl bơtiàn”.

Tàm kòn dềt, gơtìp mờ loh măt geh tŭ mìng gơtìp dùl đah măt, kòn dềt kung gam nhơl bè ờs, cau mè bèp ờ gŏ git, mìng tus tàm tŭ lòt kham ha là kòn dềt git is, kơl dìng măt dùl đah sền ờ loh hơ̆ sồng git ờ loh măt. Di lah kòn dềt gŏ gờñ, sơm kòp gờñ den mờ bơta ờ niam măt, tar măt krơh gờñ geh loh wơl măt, mơya di lah gŏ neh jơla, geh tar măt krơh kung ờ loh sơl măt. Ală cau bè do pal dờp mờ bơta ờ loh măt tơn. Gam tàm cau dờng sơnam, di lah ờ loh măt tài jù kòn măt, di lah gŏ gờñ mờ geh sồr reh tŭ kờñ den geh lơh măt loh wơl tơnơ̆ mờ tŭ reh. Mờ ală cau kòp geh gŏ neh jơla, măt ờ loh tai, ờ git gŏ bơta àng mờ bơta jơngo den bŭ lah reh kung ờ geh cồng nha sơl.

Pơgăp mờ do tàm 4 nhai, măt ồng Bùi Văn Tính, 65 sơnam, kis tàm thị trấn Ea T’Linh, kơnhoàl Cư̆ Jút, càr Dăk Nông geh tơngŏ sền ờ loh, ală bơta phan tềng đăp măt ndrờm bè geh mhoal glòm mờ sền gŏ tàm 2 thơ̆k, ngài rơlao ờ gơtùi sền gŏ den tàng ồng neh mhar tus tàm Khoa Măt - Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên nàng kham. Tàm do, ƀák sĩ đơs là bàr đah măt bơh ồng dê gơtìp jù kòn măt den tàng pal reh hơ̆ sồng gơtùi sền loh wơl. Ồng Bùi Văn Tính gơlơh bơtoah ngan tài ồng neh tus hờ hìu sơnơm di tŭ, ƀák sĩ pà git geh ờ uă cau kòp, tàm hơ̆ uă ngan cau kis tàm tiah ngài mờng tus hờ hìu sơnơm tŭ neh jơla, tŭ hơ̆ kòp neh jroă, ờ gơtùi sơm bời tai măt. “Pơgăp mờ do bơh 3 tus 4 nhai, măt sền ờ loh ngan. Lài do tar măt krơh kung ờ sền loh sơl, tŭ do sền gơlơh bè geh mhoal glòm den tàng pal tus hờ hìu sơnơm nàng kham mờ lòt reh tài jù kòn măt. Tŭ do neh reh 1 đah bơh poh lài. Tơnơ̆ mờ tŭ reh tàm 1 ngai lì măt sền loh ngan, sền chờ ngan. Gam dùl đah măt ƀák sĩ pơrgon poh tơnơ̆ geh pơn jăt tai reh”.

Tŭ do, khà cau kòp ờ loh măt ngai sơlơ gơguh. Geh uă làng bol kung gam geh nùs nhơm ờ sền gròi lời ờ loh măt neh jŏ ngan hơ̆ sồng lòt kham, lơh gơtìp kal ke tus mờ broă sơm kòp. Geh gŏ ngan bè ală bơta ờ niam tàm măt bè kận thị, viễn thị, loạn thị... broă kham mờ tar măt krơh di tŭ ai kòn dềt in là broă lơh geh cồng nha ngan nàng tơmù jơngo măt. Gơwèt mờ kòp jù kòn măt bal mờ kòp gơrềng tus mờ đáy măt (tài gơrềng bơh kòp đồm sơdàng), di lah geh gŏ gờñ den broă sơm kòp ƀuơn ngan, măt geh sền loh wơl uă  ngan, tềm pềr priă sơm kòp. Ƀák sĩ Trần Thị Như Anh, lơh broă tàm Khoa Măt, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git tai: “Tŭ sền gŏ jê tềng măt sùm den hơ̆ là dùl tàm ală bơta tơngŏ lài ngan bơh kòp ờ loh măt. Den tàng tŭ gŏ bơta do, cau kòp pal lòt kham, sơm kòp di tŭ mờ ơm rơlô, sào sa, lơh broă di pal”

Nàng rơcang sơndră mờ ală kòp bè măt, ƀák sĩ Trần Thị Như Anh bơto sồr: lài ngan pal geh sùm broă sào sa phan bơkah ndrờm bal, geh uă vitamin, tàm hơ̆ uă ngan là vitamin A, B, E, sa uă biăp, kơnuh, plai chi geh dà rơmit, nha tơlir jù nàng bơtơl ală vitamin geh kwơ măt in sùm lơh broă niam. Ală bơta nguyên tố vi lượng bè kẽm, lơngô mờ bơta pràn sơndră ôxy hoă kung gơrềng geh cồng nha tàm broă kơrian ală bơta ờ niam tàm măt.

Bơdìh hơ̆ tai, bañ lơh broă tàm măi vi tíñ jŏ ngai, lơh massage di mơ gùt dar măt; pal tơmù ală phan sa neh lơh lài geh uă sơdàng, uă tơngi, tơmù ñô bièr, ơlăk, chu jrào; kham măt jăt tơngai, tàm hơ̆ uă ngan là tŭ sơnam neh rơlao 40; tơnguh broă tàp pràn să jan, bơsram tàp bơta pràn nàng tơnguh bơta pràn sơndră mờ kòp să jan in; tŭ lik lòt tàm gùng, pal tar măt krơh nàng sền gàr măt, ndao sơgơn ơnàng, pleh nàng măt tìp tơn jŏ mờ bơta duh bơh măt tơngai bal mờ gơthul ù lơh ờ niam măt, crot dà măt nàng rơcang sơndră mờ kơnrañ măt; di lah cau kòp geh ală bơta kòp lài bè gơguh huyết áp, kòp đồm sơdàng... pal sền gròi niam huyết áp, gùng mhàm mờ rơcang lòt kham mơ tŭ geh tơngŏ ni sơna bè măt, gàr niam broă gŏ gờñ mờ sơm kòp geh cồng nha.

As sồt kết mạk là kòp ờ ngòt rơngơt, uă ngan là kòp gơ bời is mờ roh bời jơh tàm pơgap 7 ngai. Bulah bè hơ̆, kung geh ală cau tŭ gơtìp as mat den gơ lời wơl jơnau ờ niam lơh sồt kòn mat tài sơm is kòp halà sơm ờ di sơnơm. Do kung là dùl tàm ală jơnau tờm ngan lơh gơmù bơta pràn sền loh mat dê. Nàng git loh rlau tai bè kòp as mat, dơ̆ tơm boh bơr mờ Ƀák sĩ Trần Thị Như Anh, lơh broă Khoa mat, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên tơnơ̆ do rơp lơh loh rlau bơta do.

Ơ ƀák sĩ, kòp as sồt kết mạk là bè lơi? Mờ jơnau lơi lơh gơbàn kòp as sồt kết mạk taih?

Ƀák sĩ Trần Thị Như Anh: Kết mạk geh kết mạk ñãn kầu mờ kết mạk sơndồi mat. Kết mạk ñãn kầu là tap lơ hơ tềng bơnah kò mat dê. Kết mạk sơndồi mat là tap tàm dơlam sơndồi mat đang mờ sơndồi mat đơm. Tŭ niêm mạk bơh kết mạk dê gơtìp as sồt tài uă jơnau lơh gơbàn hòi là as sồt kết mạk. Kòp as sồt kết mạk là dùl tàm ală kòp gơ ơm tàm khà ală kòp jê mat pơr hê (gam hòi là jê mat klồng). Mơya làng bol mờng hòi là jê mat pơr hê den tàng ờ git là jê mat pơr hê gam geh ală jơnau ndai lơh gơbàn. Tài sơnơng là kòp ờ ngòt rơngơt den tàng ờ lòt kham mờ sơm gờñ. Kòp as sồt kết mạk gơlik geh gùt nam mơya uă ngan rlau jơh là tàm kàl prang nam pa mờ kàl duh, tơngai hơ̆ digơlan ƀuơn ngan gơs kòp lơh bơtờp uă.

Geh uă jơnau lơh gơbàn kòp as sồt kết mạk, mơya mờng gơbàn ngan rlau jơh là tài virus, vi khuẩn (gam geh hòi là tài bơh ƀưn tu bih khih) mờ tài ală bơta lơh gơbàn zị ứng. Tàm hơ̆ virus geh khà uă ngan rlau jơh. Tàm as sồt as sồt kết mạk tài virus, Adeno virus geh 80% mờ as sồt kết mạk tài virus kung ƀuơn ngan gơs kòp bơ tờp mờ bơ tờp uă ngan. Ală cau lơh broă tàm tiah geh nhŭ, thul kơmbuh uă, kơmbuh bơkàu halà mờng bơ còt mat kung ƀuơn ngan gơtìp as sồt kết mạk.

Ơ ƀák sĩ, kòp as sồt kết mạk geh ală tềl tơnggŏ bè lơi mờ broă sơm is halà sơm jơ la rơp lơh gơ rềng bè lơi tus pràn kơldang să jan he dê?

Ƀák sĩ Trần Thị Như Anh: Tài geh uă jơnau lơh gơbàn as sồt kết mạk den tàng tơl jơnau lơh gơbàn kòp rơp geh ală tềl tơnggŏ krơi is. Mơya tềl tơnggŏ bal mờ làng bol he mờng hòi là jê mat pơr hê, hòr dà mat, gơ lun mat, kiat mat, geh è mat, àng drim guh bic den 2 đah mat ờ gơtùi lìn, ờ gơtùi pờ mat tŭ sòl àng gơ crà. Kòp do kung gơbàn tàm 1 halà 2 đah mat. Uă ngan kòp gơtùi bời is mờ bời jơh tàm pơgap 7 ngai. Mơya kung geh ală cau kòp ờ lòt kham mờ sơm di tŭ kung pơhìn gơ lời wơl ală jơnau ờ niam. Hơ̆ là gơ rềng tus kòn mat. Tài kết mạk mờ kòn mat ơm rềp den tàng tŭ geh jơnau ờ niam gơlời wơl den lơh gơ rềng tus kòn mat, kơn jơ̆ rlau là lơh sồt mồr kòn mat. Ală jơnau ờ niam gơ lời wơl hơ̆ rơp lơh aniai tus pràn sền mat dê, ờ gơtùi pràn wơl. Broă sơm kòp kung lơh gơbàn kal ke, tŭ tơngai sơm kòp jŏ jòng, hoàc uă priă jền sơm kòp mờ lời wơl nàl tềng mat, lơh gơmù bơta pràn sền mat dê.

Kòp as sồt kết mạk tŭ gơbàn kòp, cau kòp mờng sền ờ sơp ờ bài lòt kham mơ, khà lòt kham kòp gờñ là dùl êt ngan. Uă ngan làng bol blơi is sơnơm nàng sơm. Bulah bè hơ̆, 2, 3 nă cau gơbàn as sồt kết mạk tài bơta as sồt neh mut tàm kòn mat mờ blơi is sơnơm tŏ mat, tŏ mat ờ di sơnơm rờp lơh gơbàn sồt mồr kòn mat. Broă ngui sơnơm jŏ jòng rơp lơh gơbàn ală kòp ndai tai hơ̆ là glocom, gơguh ñãn áp… Ală kòp hơ̆ rơp lơh aniai tus bơta pràn sền mat dên, tơnơ̆ do ờ gơtùi pràn wơl.

Bè hơ̆ den ƀák sĩ geh jơnau pơlam bè lơi sơl tàm broă rơcang sơndră kòp as sồt kết mạk ờ?

Ƀák sĩ Trần Thị Như Anh: As sồt kết mạk là kòp ƀuơn gơ tờp mờ digơlan lơh gơbàn gơs kòp bơ tờp uă, mơya he gơtùi rơcang sơndră kòp do, bè: gàr sàng goh să jan, tàm hìu kung bè anih lơh broă, bơsram sră, bañ ngui bal chèu jùt mat mờ ală phan ngui is cau ndai dê. Bañ bơr còt mat, jơm muh, jơm bơr tŭ bơsiă halà ntas. Tàr mat krơh nàng sền gàr mat tŭ lòt bơdìh, tŭ lơh broă tàm tiah geh càl, thul kơmbuh, nhŭ.

Dilah tàm hìu bơnhă geh cau gơtìp as sồt kết mạk den gơtùi rơcang sơndră bơ tờp kòp mờ broă sơlơ tơnguh hùc ală bơta vitamin bè vitamin A, vitamin E. Mờ bơta kuơmàng ngan rlau jơh hơ̆ là lơh kloh khuẩn tê sùm, tơnơ̆ tŭ ơm rềp mờ cau kòp.

Ơi, dan ưn ngài ală jơnau yal tơnggit bơh ƀák sĩ dê!