Kòp đồm sơdàng là dùl tàm ală bơta kòp ờ bơ tờp gơbàn uă ngan tàm gùt dunia. Tŭ do, khà cau gơbàn kòp đồm sơdàng tàm dunia ngai sơlơ gơguh uă loh làng ngan mờ ngai sơlơ gơbàn tàm cau kơnòm să. Jat khà kờp bơh Liên đoàn kòp đồm sơdàng dunia dê (IDF), nam 2021, geh 537 tơlak nă cau dờng gam pal kis bal mờ kòp đồm sơdàng mờ khà do geh kờp dŭ lài rơp gơguh tus 783 tơlak nă cau tàm nam 2045, tàm 5 brơs mat den geh 1 nă cau chơt tài bơh kòp đồm sơdàng. Kòp đồm sơdàng kung là jơnau lơh 6 tơlak 700 rbô nă cay chơt tàm nam 2022. Kung jat IDF yal, tàm Việt Nam geh mờr 3 tơlak 800 rbô nă cau pal kis bal mờ kòp đồm đồm sơdàng (tàm nam 2019). Jơh ală tàm khà do là gơbàn kòp đồm sơdàng type 2, bulah bè hơ̆ mìng geh mờr 1/3 khà cau gơbàn kòp geh kham git gŏ mờ broă lơh xét nghiệm khà sơdàng tàm mhàm, ndrờm mờ rlau 2 tơlak 500 rbô nă cau gơbàn kòp đồm sơdàng ờ hềt geh kham mờ git gŏ. Tàm càr Dăk Lăk, jat khà kờp bơh Anih tờm gròi sền kòp tê jê să dê, tŭ do gùt càr gam geh 24 rbô 91 nă cau gơbàn kòp đồm sơdàng gam geh sơm tàm ală hìu sơnơm tàm càr. Mìng kờp is tàm 9 nhai bồ nam 2023, gùt càr git gŏ mờr 4 rbô nă cau gơbàn kòp đồm sơdàng.

Ròng bơklau tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên tài ală jơnau gơ lời wơl ờ niam bơh kòp đồm sơdàng type 2 lơh gơbàn, mò Lục Thị Thọ ơm tàm kơnhoàl Krông Năng, càr Dăk Lăk pà git: Pơgap mờ do 13 nam, bơklau mò dê geh tềl tơnggŏ sùm tơ hìr dà, sa uă mơya gơ huc kĭ mhar ngan den tàng mò lam bơklau lòt kham tàm hìu sơnơm. Cồng nha kham git gŏ bơklau mò dê gơbàn kòp đồm sơdàng type 2. Tơnơ̆ tŭ gơbàn kòp, ồng hùc jơh bal sơnơm tây mờ sơnơm chi che, gam blơi tai uă ngan bơta sơnơm geh yal tơnggit tàm mạng xã hội bè ală bơta kao, ală bơta nha… hoàc uă ngan priă mơya kòp ờ bời sơl. Mò Lục Thị Thọ yal: “Rê bơh kham kòp, khai hùc jơh bal sơnơm tây mờ sơnơm chi che, uă ngan. 3 nam sơn rờp hùc sơnơm gŏ kòp gơ lơh ờ kơn jơ̆ đau mơya ờ gơtùi bời jơh. 5 nam tơnơ̆, khai gơtìp mồr ndơng tàm leh pal reh tàm Sài Gòn, bơh hơ̆ den rê khai pal cit sơnơm insulin. Pơgap mờ do 2 nhai, kòp khai dê sơn đờm gơbàn kơn jơ̆, jơng as dờng mờ rơ đàng, insulin tŭ do pal cit tơnguh bơh 8 tus 15. Kòp do sơbơng roh ngan, lơh gơ rềng kơn jơ̆, pŭ jơh să jan. Mut tàm hìu sơnơm mơya kơn jơ̆ ir. Tŭ gơbàn kòp den khai mờng sền điện thoại, tàm mạng gŏ cau tac sơnơm sơm kòp đồm sơdàng, kao, dà toh, uă ngan bơta, blơi nàng hùc mơya ờ bời sơl, hoàc uă ngan priă, pah dơ̆ blơi là bơh 2 tus 3 tơlak đông”.

Geh ƀák sĩ tơngkah lài digơlan gơbàn kòp đồm sơdàng tàm dùl dơ̆ reh mat mơya tài ờ sền gròi, gŏ să jan kung gam pràn kơldang den tàng tŭ rê tàm hìu mò T.T.C ơm tàm kơnhoàl Krông Năng, càr Dăk Lăk ờ bài lòt kham nàng git gŏ, sơm kòp gờñ. Tus tŭ nau jơng sơn đờm geh tơnggŏ ồm jơh, mò mut tàm hìu sơnơm sơm den cồng nha kham git gŏ să tờm gơbàn kòp đồm sơdàng type 2. Mò T.T.C pà git: “Tŭ añ lòt reh mat, kham ai dà đồm mờ ai mhàm 3 dơ̆, ƀák sĩ geh đơs là ơ mơi, mơi geh dùl êt sơdàng tàm mhàm jơnhua, pơgap mờ do neh dùl nam mờ nggùl. Bulah bè hơ̆, tŭ rê den añ ờ sền gròi, sàu sa ờ wèr den tàng tŭ mut tàm hìu sơnơm Hoà Bình den cồng nha kham git gŏ añ gơbàn kòp đồm sơdàng, huyết áp gơguh mờ ntrờn mut tàm hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên. Tŭ gơbàn kòp, añ gŏ să jan añ dê bè ờs ngan, mìng geh dùl bơta là hùc dà uă, geh gơ huc kĭ sơl mơya tài sơnơng là he sùm lơh broă, jì nhơt, lơh uă den gơtuh dà kơl hề den tàng hùc dà uă, sơnơng bè hơ̆ den tàng ờ lòt kham. Tŭ do git gŏ gơbàn kòp đồm sơdàng den hơ̆ sồng nrơt, añ rơp kơrhia rlau, sa biap mờ ờ huan sàu piang, ờ sàu sa bè lài tai, tài bơh neh git kòp he dê”.

Kòp đồm sơdàng là kòp ờ niam tàm broă tam gơl tŭ hormone insulin bơh tụy dê gơtìp ờ tơl halà gơmù bơta gơ rềng tàm să jan, tềl tơnggŏ mờ khà sơdàng tàm mhàm sùm jơnhua. Kòp đồm sơdàng geh tam pà gơs 2 type. Gơ wèt mờ kòp đồm sơdàng type 1, tŭ gơbàn kòp, cau kòp geh ală tềl tơnggŏ uă ngan tài gơ huc jơh insulin lơh cau kòp lòt đồm uă, đồm trồ mang mờ hùc uă dà. Gơ wèt mờ kòp đồm sơdàng type 2, ală tềl tơnggŏ gơbàn ngềt ngơt tàm tơngai jŏ jòng, geh tŭ ală cau kòp mìng gơ di git kòp tŭ lòt kham pràn kơldang să jan tài dùl jơnau ndai mờ sùm kòp mìng geh git gŏ tŭ geh ală tềl tơnggŏ bơh kòp đồm sơdàng dê bè ală tềl sồt să băt bời, ală bơta ờ iam bè leh, tơngoh… Bơta ngan ngồn bơh kòp đồm sơdàng dê là ờ niam tam gơl gluxit mơya gơ dŏ bal mờ dồ ròt ală bơta ờ niam tam gơl ndai bè tam gơl lipit, protit. Bơh ală bơta ờ niam tam gơl hơ̆, rơp lơh gơbàn ală bơta ờ niam tàm jơh gùt să jan cau kòp dê. Ƀák sĩ Cuyên khoa 1 ồng Y Samuel Bkrông- Lơh broă Khoa nội tơrgùm bal Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git tai: “Jơnau lơh gơbàn kòp đồm sơdàng type 2 uă ngan là tài bơh gene. Jat kơlôi sơnơng, cau jòi bàn 2, 3 bơta gene geh gơ rềng tus kòp đồm sơdàng type 2. Bơdìh hơ̆ tai tài mờng kwèng sàu sa, ơm rlô ờ dipal kung lơh gơbàn kòp. Ală tềl tơnggŏ mờng bàn ngan rlau jơh tŭ gơbàn kòp là cau kòp geh khà sơdàng tàm mhàm uă bơh lơh xét nghiệm. Cau kòp geh tơnggŏ sa uă, hùc dà uă mờ gơ huc kĭ là ală tềl tơnggŏ mờng gơbàn tàm cau kòp đồm sơdàng. Bàr pe nă cau kòp lòt đồm geh phan bè ngòñ ñồm, hơ̆ là geh sơdàng tàm dà đồm”.

Lơh gơbàn uă bơta ờ niam sơbơng roh ngan bal mờ ală tềl tơnggŏ ngềt ngơt, bè hơ̆ den tàng, làng bol bañ sền ờ sơp kòp do. Nàng rơcang sơndră kòp đồm sơdàng, tơl nă cau pal sền gròi niam pràn kơldang să jan he dê; gàr broă sàu sa niam, ờ huan sa boh, ờ huan sa phan geh uă tơngŏ, dà hùc geh ga, bièr, ơlak; lời tŭ tơngai nàng ơm rlô, pleh bồ tơngoh kơlôi sơnơng uă ir. Bơdìh hơ̆ tai, làng bol kung pal lơh xét nghiệm sơdàng tàm mhàm êt ngan rlau jơh là 1 nam dồ dơ̆ nàng git gŏ gờñ mờ sơm di tŭ, pleh ală bơta ờ niam sơbơng roh ngan digơlan gơlik geh.

Tŭ do, ală cau gơtìp kòp đồm sơdàng type 2 gam ngai sơlơ gơguh mhar mờ geh tơngŏ cau gam kơnòm uă, tàm tŭ hơ̆ kòp do gơlik geh ờ loh làng ngan, geh uă cau gơtìp kòp mìng geh gŏ kòp bơh tŭ să jan neh gơlik geh ală bơta bơh kòp dê. Nàng dong kờl làng bol mờ gơ̆p bơyô wă rơlao tai bè kòp do kung bè broă git tàm bơta rơcang sơndră mờ pal kah ală bơta bè phan sa tŭ gơtìp kòp, tơnơ̆ do là tơngu me jơnau lùp Ƀák sĩ CKI Y Sa Muel Bkrông-Lơh broă tàm Khoa Nội Tổng hợp Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên.

Ơ ƀák sĩ, kòp đồm sơdàng type 2 lơh gơrềng tus mờ bơta pràn kơl dang să jan bè lơi?

Ƀák sĩ Y Sa Muel Bkrông: “Kòp đồm sơdàng lơh gơrềng ờ niam tus mờ bơta pràn kơl dang să jan cau kòp dê, tàm hơ̆ uă ngan là lơh gơlik geh uă bơta ngan. Bè ală bơta jal mhar bè cau kòp gơtìp ờ niam broă gơdờp phan sa, gơguh ceton tàm mhàm lơh gơtìp ờ kah bơta lơi, ha là cau kòp gơtìp gơmù sơdàng tàm mhàm tài broă sơm kòp ờ di pal. Geh ală cau kòp gơtìp jŏ bè gơlơh ờ niam tơngoh, mờng gơtìp ngan là cau kòp lơng jơng tê, gơlik mồr lơh cau kòp gơtìp mồr mpàng jơng, tê, ală bơta gơtìp mồr do kal ke ngan bời. bơdìh hơ̆ tai, cau kòp gơtìp ờ lơhă bĭc, gơtìp ês sơ-ềl tàm să, gơtìp ờ niam gùng mhàm, plai nùs. Tàm hơ̆ ngòt rơngơ̆t ngan là gơtìp gơdrồl mhàm tơngoh, gơdrồl mhàm plai nùs lơh gơtìp chơ̆t tus mờ cau kòp”.

Cau gơtìp kòp pal lơh bè lơi nàng git gờñ kòp, sơm kòp di tŭ ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Y Sa Muel Bkrông: “Nàng gŏ gờñ kòp, cau kòp pal lòt kham sùm nàng sền gròi bơta pràn kơl dang să jan, tàm hơ̆ uă ngan là ală cau tàm hìu neh geh cau gơtìp kòp đồm sơdàng den sơlơ pal geh sền gròi kòp sùm. Tŭ geh ală bơta tơngŏ ni sơna bè sa uă, hùc uă, rơgai să den pal tus mơ hờ hìu sơnơm nàng kham, xét nghiệm sơdàng tàm mhàm nàng sền gròi kòp đồm sơdàng. Tàm broă sơm kòp ală cau kòp tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, añ neh tìp uă ngan cau kòp mŭt piam kòp ơm is ờ hùc sơnơm mờ sơm kòp mờ ală bơta sơnơm bè ờs ha là ală sơnơm geh yal tàm ti vi ờ git anih lơh gơs bal mờ bơta ƀă tàm, geh tŭ geh uă bơta sơnơm gơtìp khih uă gơrềng mờ să jan, den tàng geh uă cau kòp tŭ mŭt piam tàm hìu sơnơm tài sơdàng tàm mhàm gơguh uă ir tài ală cau kòp ờ ngui sơnơm sơm kòp đồm sơdàng den tàng lơh ngòt rơngơ̆t ngan tus mờ màng kis”.

Gơwèt mờ ală cau kòp neh gơtìp kòp đồm sơdàng, ƀák sĩ geh jơnau lơi tơnkah gơwèt mờ ală cau kòp do lah ờ?

Ƀák sĩ Y Sa Muel Bkrông: “Gơwèt mờ cau kòp đồm sơdàng, bơdìh mờ broă lòt kham, gŏ kòp den bơnah broă sền gròi, sơm kòp là kwơ màng ngan. Tàm hơ̆ uă ngan bè broă ngui sơnơm pal di tŭ mờ ngui di ală bơta sơnơm, bè ală cau kòp sơm kòp ngui sơnơm cit insulin den lơh ngan cit Insulin di tŭ, cit lài mờ tŭ sa 30 phút mờ ngui ngui sơnơm insulin den pal sền gròi sơdàng tàm mhàm sùm. Gơwèt mờ ală cau kòp ngui sơnơm gar kung pal lơh ngan sền gròi sơdàng tàm mhàm sùm sơl, pah ngai nàng sền să jan gam geh sền gròi niam sơdàng tàm mhàm lah ờ. Geh uă cau kòp gơtìp kòp đồm sơdàng tìs tàm broă sào sa, geh uă cau kòp đơs là gơtìp kòp den tàng pal wèr, ờ sa ală phan sa lơi geh sơdàng. Do là jơnau đơs tìs ngan. Gơwèt mờ ală cau kòp gam sào sa bè ờs, mơya pal geh sền gròi sơdàng tàm khà geh ai mờ broă ngui sơnơm. Ală phan sa geh uă sơdàng pal wèr mờ tơmù, tơmù sa rơlao mờ cau bè ờs".

Ƀák sĩ geh jơnau bơto sồr lơi nàng rơcang sơndră mờ kòp đồm sơdàng type 2 lah ờ?

Ƀák sĩ Y Sa Muel Bkrông: “Gơwèt mờ cau gơtìp kòp đồm sơdàng type 2, broă rơcang sơndră mờ kòp niam ngan là pal geh broă sào sa, ơm rơlô să, lơh broă di pal, geh broă ơwañ să jan tàp pràn să jan sùm. Pal lòt kham sùm nàng gŏ gờñ ală bơta tơngŏ sơdàng tàm mhàm. Gơwèt mờ ală cau kòp đồm sơdàng pal rơwah ală môn tàp pràn să jan di pal mờ bơta pràn să tờm bè lòt jơng, coh rơndeh coh… tàp bơh 20 tus 30 phút, pal tàp sùm, bañ ñô ơlăk, bièr, jrào mờ ală geh gaz ndai".

Dan ưn ngài ƀák sĩ!