Kòp HIV gơtờp bơh cau do tus cau ndai bơh 3 gùng tờm, tàm hơ̆ geh: gùng mhàm, gùng bic bài mờ bơh mè tus kòn tàm broă geh bun, deh kòn, ai kòn pô. Jăt khà kờp, tàm 100 nă cau mè geh bun gơtìp kòp HIV rơ̆p deh pơgăp 30 nă kòn dềt gơtờp kòp HIV. Cau mè gơtìp kòp HIV di gơlan lơh gơtờp tus hờ kòn bơh 3 tơngai tơnơ̆ do:

-Tŭ geh bun: Kòp HIV bơh mè gơtờp tus kòn bơh kañ mŭt tàm să kòn se bơh gờñ ngan, di gơlan bơh poh dơ̆ 8 bun dê. Geh di pơgăp 1 bơnah 5 kòn se gơtờp kòp HIV tàm tơngai do.

-Tŭ deh, kòp HIV gơtờp bơh dà mờ mhàm cau mè gơtìp kòp HIV mŭt tàm să kòn se. Geh di pơgăp nggùl khà kòn se pa deh gơtìp gơtờp kòp HIV tàm tơngai do.

-Tŭ ai kòn in pô, kòp HIV di gơlan gơtờp bơh gùng dà toh mè ha là ală tềl sồt, gơklò tềng toh mè gơmŭt tàm să kòn dềt. Geh di pơgăp 1 bơnah 4 kòn dềt gơtìp gơtờp kòp HIV tàm tơngai do.

Den tàng, jơh ală cau ùr gơtìp kòp HIV geh bơto sồr pal deh reh mờ ai kòn pô dà toh bơdìh. Jăt ală ƀák sìh mìng gah do yal, khà kòn dềt gơtìp gơtờp kòp HIV bơh mè rơ̆p gơmù uă ngan, geh tŭ gơmù hờ đơm 2% di lah ală cau mè rơcang lài, lơh jăt gờñ ală gùng dà broă sơm kòp rơcang lài gơtờp kòp HIV bơh mè tus kòn. Broă sền gròi HIV geh bơto sồr jơh ală cau ùr tàm sơnam deh kòn tŭ kờñ deh kòn, mơya, tàm ală cau ùr di gơlan gơtìp uă bè cau ùr ai broă bic bài nàng kờñ geh priă, cau ùr geh uă klao tir den broă lơh do sơlơ pal geh. Sơnơm sơm kòp HIV (ARV) geh ngui nàng kơrian broă bơtàu tơnguh mờ lơh gơtờp bơh virus HIV. Sơlơ ờ uă virus tàm să jan cau mè den sơlơ gơmù bơta gơtờp bơh mè tus kòn. Den tàng, sơm kòp HIV sơlơ gờñ den khà kơnòm dềt deh bè ờs sơlơ uă. Ƀák sìh Huỳnh Thị Hồng Sinh, lơh broă tàm gah rơcang kơrian kòp HIV/AIDS Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk pà git: “Tŭ do, tiah đah măt tơngai mŭt càr Dăk Lăk gŏ 17 nă cau ùr geh bun gơtìp kòp HIV, tàm hơ̆ geh tus 16 nă cau neh deh kòn, 16 nă cau deh kòn do neh geh hùc sơnơm ARV, geh ờ uă cau neh geh hùc bơh lài mờ tŭ geh bun, geh cau gŏ kòp tàm tơngai geh bun, geh cau gŏ tŭ deh kòn, jơh ală kòn se geh deh ndrờm geh xét nghiệm PCR mờ ndrờm ờ gŏ kòp, hơ̆ là sơnơm ARV niam ngan gơwèt mờ cau ùr geh bun”.

Lŏ P.T.T 26 sơnam tàm càr Dăk Lăk pa deh kòn tơnhoa neh rơlao 6 nhai. Lŏ T. git să tờm gơtờp kòp HIV tàm tŭ deh kòn, tŭ lơh jăt ală xét nghiệm lài mờ tŭ deh. Tŭ geh ală y, ƀák sìh pà git bè bơta kòp lŏ dê, lŏ T. gơlơh ni sơna ngan, moăt mờ rơlao mờ tŭ lơi jơh là kơlôi rơcang tus mờ kòn tàm ndul di gơlan gơtờp kòp bơh mè. Bơtoah ngan là tơnơ̆ mờ tŭ deh, jơh bàr nă mè mờ kòn geh sơm mờ sơnơm rơcang kơrian mờ virus ARV, tơnơ̆ mờ 1 nhai, cồng nha xét nghiệm pà gŏ kòn se gam pràn bè ờs, ờ gơtờp kòp bơh mè. Do di gơlan geh sền là bơta bơtoah ngan gơwèt mờ hìu nhă lŏ dê. Lŏ P.T.T. pà git: “Añ gơlơh chờ hờp ngan tŭ gŏ kòn añ ờ pal sơm kòp là dùl bơta bơtoah ngan gơwèt mờ añ, tài broă hùc sơnơm sùm pah ngai là glar bòl ngan, kòn dềt gam dềt ir, kòn añ neh pal hùc sơnơm kơrian gơtờp bơh sơnrờp tơn , kòn añ ờ pal lòt sơm mùl màl bơtoah ngan. Añ kơ̆p kờñ ală cau tŭ gơtìp kòp di gơlan pràn kơl dang, dờp sơm kòp tài sơnơm ờ lơh gơrềng ờ niam. Dơ̆ bàr là dong kờl să jan he geh dùl nă kòn geh kwơ màng ngan gơwèt mờ rài kis he dê. Kòn dềt di gơlan pràn kơl dang bè ală cau dê di lah dờp sơm kòp jăt ƀák sìh bơto sồr”.

Jăt jơnau yal bơh Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk pà git, bơh bồ nam 2025 tus tŭ do, Anih do neh bơyai lơh mblàng yal tơn, pơlam tàm mpồl bơtiàn bè broă rơcang kơrian kòp HIV/AIDS lơh gơtờp tus mờr 2 tơlăk 500 rơbô nă cau; pơlam, xét nghiệm kòp HIV ai rơlao 30 rơbô nă cau ùr geh bun in, gŏ mờ sơm ARV ai 20 nă cau mè; 19 tàm 20 nă geh sơm rơcang lài ngòt gơtờp tus kòn tơnơ̆ tŭ deh. Cồng nha xét nghiệm wơl tơnơ̆ mờ tŭ sơm rơcang kơrian gơtờp, 100% ală kòn dềt ndrờm pràn kơl dang, ờ gŏ mờ kòp HIV. Kơnờm mờ broă lơh pràn broă mblàng yal, pơlam, git wă bơh mpồl bơtiàn đơs bal mờ cau ùr tàm sơnam deh kòn đơs is bè bơta kwơ bơh broă xét nghiệm gờñ, sơm kòp rơcang kơrian lài gơtờp kòp HIV bơh mè tus kòn neh gơguh. Bơdìh hơ̆ tai, ală broă lơh xét nghiệm, pơlam geh lơh jơh tàm ală Hìu sơnơm, dong kờl làng bol ƀuơn tus. Tŭ do sơnơm sơm nàng rơcang kơrian mờ virus ARV neh geh sră sền gàr lơh sơnơm tơm priă, tơmù bơta kal ke bè priă jền sơm kòp cau kòp in. Mơya, bơta kal ke ngan tŭ do kung gam là bơta ƀàs sìl bơh cau gơtìp kòp dê. Ƀák sìh Huỳnh Thị Hồng Sinh, lơh broă tàm gah rơcang kơrian HIV/AIDS Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk đơs: Bè ờs là ală cau ùr kơnòm tàm sơnah deh kòn, cau kơnòm să tŭ git geh bun den ờ lòt kham bun jăt tơngai, hơ̆ sồng ờ gờñ git să tờm gơtờp kòp HIV, nàng geh sơm mờ sơnơm ARV gờñ tus tàm tŭ deh kòn den kung neh jơla bloh”.

Gơs mè là broă kwơ màng ngan bơh cau ùr dê, den tàng, ală cau ờ bơtoah gơtờp kòp HIV bañ ngòt, bañ lời mờ pal rơcang lài jòi tus ală hìu sơnơm mìng sơm gah do nàng dờp geh broă bơto pơlam, dong kờl. Di lah lơh jăt broă sơm kòp, cau ùr gơtờp kòp HIV kung gơtùi deh ală kòn pràn kơl dang, bơtàu tơnguh bè să jan bal mờ nùs nhơm kung bè jơh ală kơnòm dềt bè ờs ndai dê sơl.

Sơm ARV gờñ – rơcang lài kơryan bơtờp HIV bơh mè tus mờ kòn

Cau ùr geh bun, dilah ờ geh broă lơh sơm kòp, jơnau pơhìn gơ bơ tờp HIV bơh mè tus hờ kòn digơlan gơguh tus bơh 30 tus 40%. Sơ lơŭ wơl dilah lơh xét nghiệm gờñ mờ geh sơm rơcang lài mờ sơnơm dră wơl virus ARV, den khà do digơlan gơmù gam hơ đơm 2%. Ƀàk sìh mò Huỳnh Thị Hồng Sinh, gah rơcang kơryan kòp HIV/AIDS – Anih tờm gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk rơp yal jơnau tơnggit mờ broă lơh sơm rơcang lài kơryan bơtờp HIV bơh mè tus hờ kòn bơh dơ̆ lùp tơnơ̆ do, jà…

- Niam să ƀák sìh, ơ ƀák sìh,  cau ùr geh bun bơtờp kòp HIV kờñ pal lơh ală broă lơi nàng geh git gŏ gờñ mờ tơrmù lơyah ngan rlau jơh jơnau pơhìn bơtờp HIV kòn in taih?

Bák sìh Huỳnh Thị Hồng Sinh: Ală cau ùr geh bun kờñ pal geh git gŏ gờñ, git gŏ gờñ bơta HIV he dê nàng gơtùi sơm gờñ, geh hùc sơnơm ARV gờñ, geh xét nghiệm gờñ jơh ală kòp bơtờp bơh gùng bic bài mờ geh xét nghiệm khà virus, xét nghiệm CD4, xét nghiệm as sồt klờm B, C, giang mai, ală kòp bơtờp oh dềt in..

Dơ̆ 2 tai là kờñ pal lơh jat jơnau sồr sơm kòp. Git gŏ gờñ den hơ̆ sồng kờñ pal lơh jat niam jơnau pơlam sơm kòp. Tŭ lơh jat jơnau pơlam sơm kòp den rơp dong kơryan virus HIV tàm mhàm cau mè dê, hơ̆ sồng kham bun, xét nghiệm jat tơngai pơrgon, deh dùh lơngăp lơngai.

Rơcang deh dùh lơngăp lơngai là tus ală anih kham sơm kòp geh sơm rơcang lài bơ tờp kòp bơh mè tus kòn. Tŭ do, tàm sơnah ƀòn Buôn Ma Thuột tiah đah mat tơngai lik càr Dăk Lăk geh 3 mpồl lam lơh sơm bè do hơ̆ là Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên, Hìu sơnơm dờng Thiện Hạnh mờ Hìu sơnơm Đại họk Y Dược Buôn Ma Thuột.

Sền gàr tơnơ̆ tŭ deh kung kuơmàng ngan sơl, tơnơ̆ tŭ oh dềt geh deh den rơp geh hùc sơnơm kơryan bơ tờp kòp tàm 6 nhai sơn rờp mờ tơnơ̆ hơ̆ rơp geh lơh PCR nàng kham sền oh dềt gơ bơ tờp kòp halà ờ. Mờ bơta kuơmàng là pal gàr nùs tồr niam, sàu sa wil tơl.

- Dan ƀák sìh pà bơta kuơ bơh sơnơm dră wơl virus ARV dê tàm broă sền gàr pràn kơldang cau mè mờ kơryan gơ bơtờp HIV tus oh dềt taih ?

Ƀák sìh Huỳnh Thị Hồng Sinh: Sơnơm ARV tŭ do niam ngan. Sơnơm pơgồp bal Tenofovir, Lamivudine mờ Dolutegravir, sơnơm do ờ geh bơta ờ niam ndai bè bồ tơngoh lơi den tàng ală cau hùc sơnơm do ờ gơtìp glar bè lài. Lài do, sơnơm ARV geh uă bơta ờ niam den tàng uă cau hùc sơnơm sang tĕ, ờ bài lơh jat jơnau sồr sơm kòp. Mơya tŭ do sơnơm ARV niam ngan.

Lài ngan gơ wèt mờ cau mè, gơ dong kơryan bơta gơguh uă virus HIV dê, tơnơ̆ tŭ hùc 28 ngai den kơryan jơh khà virus tàm mhàm, den tàng tŭ gơmù hơ đơm khà git gŏ kòp den khà gơ bơtờp kòp bơh mè tus kòn lơyah ngan. Tơnguh bơta pràn ờ bơtờp kòp cau cau mè dê, den tàng cau mè geh pràn kơldang să jan niam ờ gơtìp sồt mồr să jan, hơ̆ sồng gơmù bơta gơ tam gơl gơs AIDS, tơn jŏ sơnam kis mờ bơta niam rài kis dê niam rlau.

Gơ wèt mờ oh dềt den rơp gơmù bơta gơ bơtờp bpwh mè tus kòn tàm tơngai geh bun, tŭ deh mờ ai kòn pô. Oh dềt rơp geh sề gàr tơnơ̆ tŭ deh, oh dềt rơp hùc sơnơm rơcang lài kơryan gơ bơtờp kòp tàm pơgap 42 ngai sơn rờp.

- Ơi, bè hơ̆ den nàng lơh geh bơta ƀă tàm sơm kòp niam ngan rlau jơh, mè mờ oh dềt pal lơh jat bè lơi tŭ hùc sơnơm mờ jat sền pràn kơldang să jan taih ơ ƀàk sìh?

Ƀák sìh Huỳnh Thị Hồng Sinh: Gơ wèt mờ cau ùr bơtờp HIV kờñ pal lơh jat jơnau sồr kham pràn kơldang să jan 6 nhai 1 dơ̆ tài uă jơnau lơh gơ bơtờp HIV, geh uă cau ờ git bơh tài mờ gơ bơtờp kòp. Tŭ neh bơtờp HIV den pal lơh jat jơnau sồr sơm kòp mờ hùc sơnơm kơryan virus ARV dồ bă wil tơl. Hùc sơnơm di, tơl, hùc sùm jat jơnau tơngkah bơh ƀák sìh dê.

Pal rơcang lài deh kòn. Pơn yơu tŭ kờñ geh bun den pal sơm ARV tus tŭ khà virus hơđơm khà gơ bơtờp, bè hơ̆ den rơp deh ală kòn pràn kơldang. Hơ̆ sồng sơm rơcang lài gơ bơtờp kòp bơh mè tus kòn tàm ală tiah lơngăp lơngai, gơtùi pin dờn. Hơ̆ sồng sền gròi tus pràn kơldang, bơta niam nùs nhơm să jan gơ in niam, pleh gơtìp ờ niam nùs tồr. Cau mè pal hùc sơnơm di, tơl, hùc sùm, hơ̆ là di tŭ jơ, di khà, hùc sùm tus jơh rài kis. Pal lòt kham pràn kơldang să jan jat tơngai pơrgon, kham bun jat tơngai pơron. Lơh jat di broă pơlam tŭ deh, pal geh jat sền mờ jơnau sồr bơh ƀák sìh deh dùh dê nàng pleh gơtìp sồt oh dềt in.

Sac rơ wah broă ròng kòn, ròng mờ dà toh mè halà ròng mờ dà toh ƀòk. Ală cau mè lơh jat broă sơm kòp niam, khà virus hơ đơm khà gơ bơtờp den broă ròng kòn mờ dah toh mè là niam ngan.

Gơ wèt mờ oh dềt : Tŭ deh pal geh ròng siam niam. Pal geh hùc sơnơm rơcang lài kơryan gơ bơtờp kòp jat jơnau sồr bơh ƀák sìh dê. Pal geh lòt cit sơnơm vaccine bè ală oh dềt bè ờs ndai. Gơ wèt mờ hìu bơnhă pal kờñ ală cau bơtờp HIV, bañ ờ tàm sòr, sùm pơn dờm pơnđiang cau mè in. Lơh gơlik tiah ơm kis uă bơta kờñ gơboh ngan rlau jơh cau mè in mờ dong oh dềt lơngăp lơngai ngan rlau jơh dilah gơtùi. Pal lơh jat broă sơm ARV, kham jat tơngai pơrgon mờ kờñ gơboh, lòt bal mờ gơp là broă tờm ngan nàng deh ală oh dềt pràn kơldang ờ geh HIV.

-Ơi, dan ưn ngài ƀák sìh uă ngan !