Tàm Hìu sơnơm Sơnrang càr Dăk Lăk, mìng tàm nhai 4 nam 2025, Hìu sơnơm neh dờp kham rơlao 1 rơbô 600 nă cau kòp, tàm hơ̆ geh mờr 450 nă cau kòp gơtìp kòp sơnrang, geh 28% mờ geh mờr 70 nă cau kòp sơnrang gơtìp wơl jroă pal piam kòp tàm hìu sơnơm. Jăt ală ƀak sìh lơh broă tàm hìu sơnơm yal, cau kòp gơtìp kòp sơnrang gơtìp wơl gam ngai sơlơ gơguh, bơta tờm là ờ lơh jăt broă sơm kòp. Cau kòp V.T.H.T, 26 sơnam, bơh kơnhoàl Ea Kar, càr Dăk Lăk là dùl tàm ală cau gơtìp bè hơ̆. Pơgăp mờ do 6 nam, tŭ gam là cau bơsram dờng nam dơ̆ 2 tàm hìu bơsram đại họk adăt boh lam, lŏ H. T gơtìp ală bơta tơngŏ đơs is (iăt kơno săp đơs mờ mùl màl ờ geh). Do là dùl bơta gơlơh mờng gơtìp tàm cau gơtìp sơnrang dê.

Gŏ să tờm geh tơngŏ krơi is, lŏ H.T mboăt ngan, ñìm sùm, tam cah is să tờm. Sền gŏ lŏ geh tơngŏ ală bơta krơi is den tàng ală cau tàm hìu cèng tus hìu sơnơm Sơnrang càr Dăk Lăk nàng kham. Tàm hìu sơnơm do, tơnơ̆ mờ tŭ sơm niam, cau kòp geh sồr bè broă sơm kòp tàm hìu, mơya tài ờ lơh jăt jơnau bơto sồr bơhƀák sìh dê den tàng kòp neh gơtìp wơl. tus tŭ do, lŏ H.T neh pal mŭt piam tàm hìu sơnơm 3 dơ̆ tài kòp do. Cau kòp V.T.H.T yal: "Tài rê tàm hìu ờ bài hùc sơnơm den tàng mŭt piam tàm hìu sơnơm. Do là dơ̆ 3 añ mŭt piam, tŭ do kòp neh gơmù uă. Bơh ală dơ̆ mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm, añ git là di lah ờ gơtìp wơl den pal lơh ngan hùc sơnơm mờ ơm kis, lơh broă di mơ. Tơnơ̆ mờ tŭ rê tàm hìu añ hơ is lơh jăt jơnau ƀak sìh sồr hùc sơnơm ndrờm bal, kis niam mờ rơ̆p kah sền gàr kloh niam să jan”.

Dùl nă cau ndai là lŏ N.M.K kis tàm ƀòn dờng Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk. Tàm 2 nam bơh tŭ gơtìp kòp, lŏ M.K neh pal mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm 6 dơ̆ tài kòp sơrang gơtìp wơl sùm. Pah dơ̆ mŭt piam tàm hìu sơnơm, ală bơta gơtìp jroă rơlao, cau kòp sùm nggà ñìm, nggà, geh tŭ đơs is. Tơnơ̆ mờ tŭ geh sơm kòp niam, cau kòp neh geh ală jơnau đơs mùl màl bơh să tờm dê ngan: "Hìu nhă tŭ lơi kung kơlôi añ gơtìp kòp, den tàng đơs là añ gơtìp kòp, mùl màl den ờ di bè hơ̆, mìng là tài ờ ring bal tàm hìu nhă gơdê. Kơ̆p kờñ ală cau wă bal. dơ̆ do là dơ̆ 4 añ mŭt piam kòp. Pah dơ̆ añ rê den cau tàm hìu sồr, tam lơh tai den tàng kòp añ dê sơlơ jroă rơlao, den tàng añ kơ̆p kờñ tŭ rê tàm hìu den cau tàm hìu, oh mi wă bal là añ neh bời kòp, pal ai añ kis bè ờs mờ bañ bơrklơn ir, bañ đơs là añ gơtìp kòp tai, añ sền añ bè kòp tai nàng añ geh kis niam tàm rài kis bè ờs”.

Jăt ƀák sìh Nguyễn Thị Bé, Kwang lam bồ Gah sơm kòp cau ùr Hìu sơnơm Sơnrang càr Dăk Lăk pà git, bơta gơlik geh tàm tơl nă cau kòp sơnrang di gơlan krơi is jăt mờ tŭ gơtìp kòp, mơya bơta ờ niam gơlời wơl tus mờ cau kòp ndrờm bal, ndrờm geh gơrềng uă ngan tus mờ bơta pràn kơl dang să jan. Kòp mờng gơlik tàm cau bơh 20 tus 30 sơnam mờ gơtìp tus jơh tơn rài kis, tìp tàm ală cau tàm mpồl bơtiàn. Nàng broă sơm kòp cau kòp sơnrang in geh cồng nha niam, kờñ ngan geh broă sền gròi bơh ală cau tàm hìu nhă, lơh jăt nền nòn broă sơm kòp. Mơya tàm mùl màl, uă cau kòp ƀuơn ngan gơtìp wơl. Ƀák sìh Nguyễn Thị Bé pà git: “Broă cau kòp gơtìp wơl sùm rơ̆p lơh cau kòp ờ niam, kơlôi rơcang, gơs bơta kal ke tàm mpồl bơtiàn. Bơdìh hơ̆ tai, cau kòp gam gơlik ală bơta ờ ngan, di gơlan lơh aniai tus mờ să tờm bal mờ cau tàm hìu nhă. Broă sơm kòp wơl kung kal ke ngan, tơngai sơm kòp jŏ, gơguh bơta sơndră sơnơm. Pah dơ̆ cau kòp gơtìp wơl ală ƀák sìh pal tam gơl wơl sơnơm den tàng kal ke ngan”.

Jăt khà kờp, tŭ do tàm lơgar he geh di pơgăp 1% khà kờp làng bol gơtìp sơrang, hơ̆ là tàm 900 rơbô nă. Kòp do geh bơta krơi is là gơtìp wơl uă ngan, bơh 50 tus 90%. Den tàng, cau kòp sơnrang pal lơh jăt broă sơm kòp nàng pleh mờ bơta hoàc huơr tŭ gơtìp wơl kòp. Cau tàm hìu cau kòp pal git ală bơta tơngŏ kòp bơh gờñ nàng cèng cau kòp tus kham, sơm kòp gah kòp sơnrang nàng sơm di tŭ. Tào broă gŏ kòp mờ sơm kòp cèng geh bơta kwơ ai cau kòp in, dong kờl broă sơm kòp mhar rơlao, cau kòp mhar bời kung bè gơmù ờ uă ngan bơta ngòt rơngơ̆t tus mờ să jan. Sơlơ̆u wơl, ală cau ờ sơm kòp gờñ, lời kòp jŏ ờ mìng lơh gơrềng ờ niam tus să jan cau kòp mờ gam lơh gơtìp kal ke tus hìu nhă mờ mpồl bơtiàn.

Sơnrang gam geh hòi là ờ niam tàm bồ tơngoh gơbàn wơl uă dơ̆ ờ mìng lơh gơ rềng tus pràn kơldang să jan cau kòp dê mờ gam pơhìn lơh gơbàn uă jơnau ờ niam ai hìu bơnhă mờ mpồl bơtiàn in tai. Bè hơ̆ den tàng, broă đal git gờñ ală tềl tơnggŏ ờ niam tàm bồ tơngoh gơbàn wơluă dơ̆ nàng sơm di tŭ là kuơmàng ngan. Tơnơ̆ do là dơ̆ tơm boh bơr bơh mpồl cau cih jơnau đơs do mờ ƀák sìh Nguyễn Thị Bé – atbồ Khoa sơm kòp cau ùr, Hìu sơnơm Sơnrang càr Dăk Lăk bè bơta do, jà…

Niam să mò! Dan mò pà git jơnau bơh lơi gơbàn kòp sơnrang taih?

Ƀák sìh Nguyễn Thị Bé: Geh bàr pe jơnau kơlôi sơnơng mblàng lơh loh bè jơnau bơh tài lơh gơbàn kòp sơnrang gam geh hòi ờ niam tàm bồ tơngoh. Lài ngan là jơnau kơlôi sơnơng bè bơta gơ lời wơl. Jơnau kơlôi sơnơng sền gŏ, ală cau deh bàr dùl nai tap geh khà gơbàn ờ niam tàm bồ tơngoh mờr 50%; ală cau geh bèp halà mè gơtìp ờ niam tàm bồ tơngoh den khà deh kòn gơbàn kòp do geh mờr 13%. Bơta dpo ai gŏ, khà gơ lời wơl là uă ngan. Jơnau kơlôi sơnơng dơ̆ 2 là ală bơta gơ lam tàm tơngoh bè Serotonin, Dopamine, GABA… Jơnau kơlôi sơnơng dơ̆ 3 là ală bơta ờ niam bè rơndap tap sèng tàm tơngoh. Dut ndơl là ală bơta aniai tus nùs tồr, ală bơta ờ niam tàm rài kis kung lơh gơbàn ờ niam tàm bồ tơngoh sơl.

Dak ƀák sìh pà git cau kòp sơnrang sùm geh ală tềl tơnggŏ bè lơi taih?

Ƀák sìh Nguyễn Thị Bé:  Sơnrang geh tềl tơnggŏ li la ngan. Kòp gơ tam gơl jat tàm tơl nă cau kòp, gơ jat tàm tơl tŭ tơngai mờ bè ờs den geh 2 mpồl tềl tơnggŏ tờm. Lài ngan là mpồl ală tềl tơnggŏ zương tíñ, cau kòp geh tề tơnggŏ sền gŏ bơta ờ ngan, dà đơs sơrlồng sơrlàng ờ di, cau kòp lòt rê mờ geh ală broă ờ gơtùi git, kơn jơ̆ tàm bồ tơngoh… Tàm gah bồ tơngoh cau hòi do là ală tềl tơnggŏ ờ niam bồ tơngoh. Mpồl dơ̆ 2 là mpồl ală tềl tơnggŏ âm tíñ. Cau kòp gơ tơnggŏ bơta roh rui bè nùs tồr, bồ tơngoh ờ git sền gròi, ờ git kơlôi rơcang bơta lơi, roh jơh nùs tồr, ờ gơ kờñ, tơrmù bơta pràn lơh broă rơndap lơh, đơng lam.

Bèhơ̆ den ală jơnau pơhìn lơi lơh gơlik uă khà cau ờ niam tàm bồ tơngoh gơbàn wơl ơ ƀák sìh ?

Ƀák sìh Nguyễn Thị Bé: Bơh 70 tus 80% cau kòp gơbàn wơl ờ niam tàm bồ tơngoh là tài bơh cau kòp sang tĕ hùc sơnơm. Bơdìh hơ̆ tai, tài cau kòp ngui ală bơta phan lơh chul să, ñô ơlak ƀièr, chu jràu, ngui ma tuý, hùc ală bơta dà geh gas. Jơnau pơn jat tai là tài bơta sền sơ wì bơh tơl nă cau dê bè kòp tàm bồ tơngoh, cau mờng sơnơng là kòp tàm bồ tơngoh là jàñ, lơh pờng cau, gơ sơt cau, pờng phan.. bàr pe nă cau gam ờ sền gròi tus bơta sơm kòp bơh cau kòp dê. Jơnau dut ndơl là bơta sền sơ wì bơh mpồl bơtiàn dê gơ wèt mờ ală cau kòp tàm bồ tơngoh kung neh krơi sơl.

Dan ƀák sìh pà git, ală tềl tơnggŏ gờñ nàng gơtùi đal git tŭ cau kòp gơbàn wơl kòp sơnrang bè lơi ơ mò?

Ƀák sìh Nguyễn Thị Bé: Tŭ gơbàn wơl kòp, cau kòp rơp tam gơl ală mờng kwèng tàm rài kis, ñô sa, ơm rlô. Dơ̆ 2 là cau kòp geh ală bơta kơlôi sơnơng jrô ndơp, ờ ngan, đơs là he gơtùi lơh ală broă dờng rlau bè gơtùi tam gơl trồ tiah,… Cau kòp rơhời ờ pràn, glar să, ờ git gàr sàng goh să jan, ơm ngài cau ndai, ờ gơ rờm bal mờ mpồl bơtiàn, ờ gam kờñ bơta lơi mờ rơhời den kòp roh jơh nùs tồr. Den tàng, tơnơ̆ tŭ cau kòp sơm mờ rê tàm hìu tŭ geh ală tềl tơnggŏ bè pa yal den cau tờm hìu bơnhă pal lam cau kòp lòt hìu sơnơm kham gờñ nàng geh ală ƀák sìh tam gơl sơnơm di tŭ, dilah cau kòp kơn jơ̆ den mut wơl tàm hìu sơnơm nàng sơm mhar, cau kòp geh rê bơh hìu sơnơm gờñ kis gơ rờm bal wơl mờ mpồl bơtiàn.

Ơi, dan ưn ngài mò bè ală jơnau yal bơh ƀák sìh dê!