Gơguh huyết áp là bơta kơn jơ̆ mhàm lòt tus ală jriăng mhàm, geh ai tơnggŏ mờ 2 khà sồ sơn-io là huyết áp tâm thu mờ huyết áp tâm trương. Jat hơ̆, huyết áp geh was bè ờs là hơ đơm 130/85 mmHg. Huyết áp 140/90 mmHg là gơguh huyết áp. Jat tơrgùm kờp bơh Kụk lơh sơnơm rơcang gàr lài, Ƀộ Lơh sơnơm dê, Việt Nam tŭ do geh mờr 17 tơlak nă cau gơtìp gơguh huyết áp, mơya geh tus rlau nggùl tàm khà hơ̆ ờ hềt git gŏ kòp mờ rlau 70% ờ hềt geh sơm kòp. Gơguh huyết áp tàm tơngai jŏ jòng mờ ờ geh sơm, sền gròi niam den rơp pơhìn gơbàn ală jơnau ờ niam gơ lời wơl sơbơng roh ngan bè gơ drồl mhàm tơngoh, gơ drồl mhàm plai nùs, ờ pràn plai nùs, khà chơt să uă. Jat ală ƀàk sìh mìng dùl gah pà git, gơ wèt mờ cau kòp gơguh huyết áp, bơdìh mờ broă hùc sơnơm jơh rài kis jat jơnau sồr bơh ƀák sìh dê, bơta kuơmàng là pal tam gơl mờng kwèng tàm rài kis, lơh jat dùl bơta mờng kwèng sàu sa niam, ờ huan sa boh, sa uă biap, bañ chu jràu, bañ ñô ơlak ƀièr mờ tàp pràn să jan. Do là ală bơta dong cau kòp gơguh huyết áp kis bal lơngăp lơngai mờ kòp.

Ồng Vũ Đình Nhẫn, 62 sơnam ơm tàm sơnah ƀòn Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk git gŏ să tờm gơtìp kòp gơguh huyết áp pơgap mờ do 10 nam. Tơnơ̆ hơ̆ 2, 3 nam ồng git gŏ tai să tờm gơbàn kòp đồm sơdàng. Bơh hơ̆ tus tŭ do, nhai lơi ồng kung lòt kham tàm Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên. Nđờ ngai rềp ndo, ồng gŏ jê bồ uă, đo huyết áp gŏ gơguh den tàng mut tàm gah kòp dơlam plai nùs, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên nàng sơm. Ồng Nhẫn yal, ồng lơh jat nền nòn ngan broă hùc sơnơm mơya broă sàu sa mờ tàp pràn să jan den ờ hềt niam: “Dơ̆ do añ gŏ jê bồ, đo huyết áp den gơguh tus 160, glar tàm să, plai nùs gơ mprơm ndang. Bơtuah ngan là lòt hìu sơnơm di tŭ den tàng kòp neh gơmù mhar, să jan pràn wơl niam, gơ dờp sơnơm niam”.

Ndrờm bè hơ̆ sơl, mò Nguyễn Thị Xê, 82 sơnam ơm tàm sơnah ƀòn Buôn Ma Thuột, càr Dăk Lăk bulah neh dờng sơnam, mơya mat mò dê kung gam sền loh ngan, jơng tê gam ngac ngar. Nđờ ngai lài, mò gŏ gơlơh jê bồ uă, geh tŭ gơ sơ ngoài bồ, gơ dan hă. Tŭ cau tờm hìu bơnhă jun mò mut tàm Hìu sơnơm dờng tiah tây Nguyên kâp kứu den huyết áp gơguh tus 220 mmHg. Mò Xê pà git, mò git gŏ gơtìp kòp gơguh huyết áp pơgap 4 nam do. Git loh bơta sơbơng roh bơh kòp do dê den tàng tŭ geh tềl tơnggŏ is ồn bè pràn kơldang să jan den mò rơp lòt kham mơ. Mơya mò sùm sa hang, sa uă boh mờ tus tŭ do kung ờ gơtùi sang tĕ bơta mờng kwèng do. Mò Xê pà git; “Añ kung sa hang. Tŭ do den añ neh rơngòt, añ rơp sa bơsàp rơhời. Ală kòn añ dê kung tơngkah sùm sơl, mơya sa bơsàp ờ gơtùi, pal tĕ hang dồ êt den hơ̆ sồng sàu piang gơ mut. Añ sơnơng digơlan tài bè hơ̆ mờ huyết áp hơ̆ sồng gơguh, ờ geh bơta lơi, tơnơ̆ do añ rơp wèr sa hang”.

Bè jơnau bơh tài lơh gơbàn kòp gơguh huyết áp, mìng geh mờr 10% ală cau kòp geh git gŏ, mờr 90% ală cau gam wơl ờ gơtùi git jơnau bơh tài gơbàn kòp. Bulah bè hơ̆, gah lơh sơnơm đơs là, mòng kwèng ờ niam tàm rài kis bal mờ ală mờng kwèng ờ niam pah ngai rơp lơh gơguh jơnau pơhìn gơbàn kòp. Ƀák sì mìng gah 2 ồng Ngô Văn Hùng, lam bồ gah kòp dơlam plai nùs, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git: “Nàng lơh gơbàn kòp gơguh huyết áp den geh 2 bơta. Lài ngan là bol he git jơnau bơh tài gơbàn kòp, bơta do den dồ êt ngan, mìng geh mờr 10% tàm kờp jơh khà cau kòp gơguh huyết áp, hơ̆ là tài lơmă, kòp tàm nội tiết, ờ pràn hơđang leh, kòp bè tuyến yên, kòp plai nùs bơh pa deh, hat jriang mhàm tờm halà ală kòp bè leh. Gam wơl 90% den bol he ờ git jơnau bơh tài gơbàn kòp. Bulah bè hơ̆, cau gŏ là, tiah ơm kis geh gơ rềng uă ngan, bol he sa uă phan sa mhar geh uă boh, ñô ơlak ƀièr, tiah drà gơguh uă, lơh sa mờ măi mok lơh bol he sùm gơtìp kơn jơ̆ tàm bồ tơngoh, stress; sa hang ir… Cau Việt Nam sa tus 15g boh pah ngai, tàm tŭ hơ̆, jat jơnau pơlam bơh Mpồl lơh sơnơm dunia dê tơl nă cau mìng geh sa 5g boh pah ngai lơm gời. Sa hang, ờ huan sa biap, ơlah tàp pràn să jan, kis ờ ngac ngar… ală bơta hơ̆ geh gơ rềng lơh huyết áp gơguh”.

Gơguh huyết áp geh pơn yơu bè cau gơ sơt cau ngềt ngơt, tài ală bơta gơlik geh ngềt ngơt mơya sơbơng roh mờ kòp do lơh gơbàn. Do là kòp jŏ jòng, pal sơm jơh rài kis. Den tàng kờñ kis bal lơngăp lơngai mờ kòp, cau kòp pal lơh jat nền nòn broă hùc sơnơm mờ lơh jat dùl mờng kwèng rài kis niam. Hơ̆ là tơrmù sa hang, gàr phan sa tơl pràn dipal, sang tĕ chu jrài, bañ ñô ơlak ƀièr, tàp pràn să jan sùm. Tŭ geh ală tềl tơnggŏ bè sùm jê bồ, sơ ngoài bồ, gơ dan hă… den pal ơm rlô, bañ lòt rê uă mờ lòt kham di tŭ, pleh gơ lời wơl jơnau ờ niam.

Ală jơnau pal kah nàng rơcang sền gròi huyết áp

 Gơguh huyết áp geh Mpồl lơh sơnơm dunia đơs bè “cau gơsơ̆t cau ngềt ngơ̆t” tài ală bơta gơlik geh ngềt ngơ̆t, ni sơna ngan, den tàng ờ git gờñ lài mơya lơh gơtìp ală bơta ngòt rơngơ̆t ngan lơh khà gơtìp chơ̆t uă. Bè hơ̆, cau gơtìp huyết áp pal lơh bè lơi? atbồ bơta pràn kơl dang bè lơi nàng pleh mờ bơta gơtìp, kis bal niam mờ kòp? Cau lơh sơnơm jăk, ƀák sìh jăk chài, ƀák sìh mìng gah do II ồng Ngô Văn Hùng, Kwang lam bồ gah Dơlam Plai nùs gùng mhàm (Hìu sơnơm uă gah tiah Tây Nguyên) yal loh rơlao bè kòp do.

Ơ ƀák sìh! Kòp gơguh huyết áp mờng geh tơngŏ ală bơta krơi is bè lơi?

Ƀák sìh Ngô Văn Hùng: “Kòp geh ală bơta tơngŏ ƀuơn ngan bè jê bồ, kơrwài. Di lah gơguh huyết áp jŏ, gơtìp sùm den rơ̆p gơtìp ală bơta ngềt ngơ̆t ngan mờ cau kòp ờ git lài, bè glar tă nhơm, ờ tơl mhàm, ờ pràn leh, ală dơ̆ kơrwài gơtìp sùm. Geh ờ uă cau kòp ni sơna jê tềng ntơh uă ngan. Tŭ do huyết áp gơguh uă ngan, lơh ală gùng mhàm dờng bè gùng mhàm tờm tềng ntơh, tềng ndul,… gơtìp bơcah mờ cau gơtìp chơ̆t mhar ngan. ală bơta tơngŏ lài ngan bè jê bồ, kơrwài sùm bè ờs ngan den tàng cau kòp mờng ờ sền gròi, ờ kham lòt kham. Den tàng tŭ geh tơngŏ ală bơta do den añ bơto sồr cau kòp pal git gờñ, lòt kham gờñ nàng geh sơm kòp di pal”.

Kòp di gơlan lơh gơtìp ală bơta tơngŏ ngòt rơngơ̆t lơi, ơ ƀák sìh?

Ƀák sìh Ngô Văn Hùng: “Tàm hìu sơnơm bol añ mờng tìp ală bơta ngòt rơngơ̆t tài gơguh huyết áp, lơh gơtìp chơ̆t mhar ngan, sơnđan là bơta tơngŏ jal mhar. Lài ngan là cau kòp gơlik mhàm tơngoh uă, tŭ kŭp rùp mờ măi (CT) den gŏ mpồl mhàm tàm tơngoh uă ngan, tơnơ̆ mờ hơ̆ cau kòp gơtìp chơ̆t mhar ngan. Dơ̆ bàr tai là geh ală cau gơguh huyết áp lơh gơtìp bơcah gùng mhàm dờng mờ lơh gơtìp chơ̆t. Bơta mùl màl do là tài cau kòp gơguh huyết áp mơya ờ sơm kòp lơh gơtìp kră kơl dang gùng mhàm, ƀuơn gơtìp bơcah, gam di lah he sơm kòp gờñ den ală gùng mhàm dờng rơ̆p lơbơn mờ di lah gơguh huyết áp den kung gam niam bè ờs. Dơ̆ pe là ală cau ờ pràn plai nùs mhar, ală cau do mŭt piam tàm hìu sơnơm den gơtìp chơ̆t mhar ngan. bơdìh hơ̆ tai, di lah gơguh huyết áp ờ geh sơm kòp lơh gơtìp ală kòp jŏ jòng ngòt rơngơ̆t ngan, sơm kòp gơtìp kal ke, bè kòp leh tài bơh gơguh huyết áp. Pal đơs là cau gơtìp kòp gơguh huyết áp mngòt ngan là kòp leh jŏ tơngai tài bơh gơguh huyết áp lơh gơtìp, mờ bè ờs ală cau kòp gơguh huyết áp gơtìp ờ pràn leh tus tơngai dơ̆ 4, 5 hơ̆ sồng geh tơngŏ, den tàng cau kòp ờ sền gròi, mờ tus tŭ do den bol añ ờ jai sơm bời mờ mìng sơm tơmù huyết áp nàng gàr leh cau kòp in. den tàng, bơh bơta do añ kờñ bơto sồr cau kòp gơguh huyết áp là he pal sền gròi kòp leh, he pal xét nghiệm dà đồm, xét nghiệm mhàm sùm nàng gàr leh bơh să tờm dê, di lah ờ geh uă cau kòp ờ sền gròi ngan. Tŭ huyết áp gơguh bè pa do añ neh đơs, bơta gơguh pràn ngan, lơh gơtìp bơcah gùng mhàm dờng, tàm hơ̆ uă ngan là lơh kră kơl dang gùng mhàm tơngoh, plai nùs, leh mờ ală gùng mhàm ndai lơh gơtìp aniai uă ngan. ală kòp ờ gơtờp hơ̆ cau kòp pal atbồ mờ ƀák sìh pal geh jơnau bơto sồr ai cau kòp in”.

Ờ uă cau kòp ngui sơnơm sơm kòp gơguh huyết áp, tŭ gŏ huyết áp niam den ờ bài hùc tai sơnơm. Bơta do lơh gơrềng bè lơi tus mờ broă sơm kòp ơ ƀák sìh?

Ƀák sìh Ngô Văn Hùng: “Bơta do ờ gơtùi ngan. Tŭ sơm kòp gơguh huyết áp mờ kờñ ai geh jơnau kờñ bơh să tờm dê. Jơnau kờñ huyết áp ngan ngan là bơh 90 tàm 60mmHg tus 120 tàm 70mmHg, hơ̆ là huyết áp niam ngan. Hơ̆ là tŭ do he ngui sơnơm nàng kơrian huyết áp tàm bơta do. He sền bè lơso, geh gar sơnơm gàr wơl, tŭ he lời ờ hùc gar sơnơm, ờ hùc tai den lơso hơ̆ gơtà. Tŭ hơ̆ lơh gơtìp ală bơta ngòt rơngơ̆t ngan. Tài gơguh huyết áp là gơtìp uă bơta kòp, hơ̆ là bơta tờm kòp, bơta tờm gơtờp bơh bơh mè bèp, sào sa, tiah kis lơh gơrềng mờ di lah he ờ tam gơl ală bơta do den tŭ lời ờ hùc sơnơm, dơ̆ gơguh huyết áp di gơlan gơtìp wơl”.

Nđan lah geh ờ uă cau khà huyết áp sùm rơlao 140 tàm 90mmHg, mơya ờ geh tơngŏ bơta lơi bè bơta pràn kơl dang să jan? mờ ală cau do pal sơm lah ờ ơ ƀák sìh?

Ƀák sìh Ngô Văn Hùng: “Geh ală cau tŭ lòt kham, was huyết áp rơlao 160 tàm 95mmHg gam bè ờs, ờ geh tơngŏ bơta lơi mờ lùp ƀák sìh kờñ pal hùc sơnơm lah ờ” Tŭ huyết áp rơlao 160 tàm 95 mmHg ha là 140 tàm 90mmHg sùm là neh geh bơta gơguh bơta pràn tàm gùng mhàm uă ngan bloh mờ lơh ờ niam tàm dơlam gùng mhàm, lơh sồt jơh tàm ală bơta phan tàm să jan ngềt ngơ̆t ngan. Neh geh uă ngan broă kơlôi sơnơng dờng ai tơngŏ mờ khà gơguh huyết áp bè hơ̆ là neh geh tơngŏ ờ niam tàm dơlam să, mờ he lời sùm bè hơ̆ den lơh bơta aniai ngai sơlơ uă rơlao tus mờ ală bơta tàm să jan he dê mờ he ờ git lài. Bè ờs, ală ƀák sìh lơh broă tàm gah plai nùs, gùng mhàm rơ̆p git là cau kòp gơguh huyết áp pal lơh bè lơi nàng jòi geh ală aniai lài. Ƀák sìh git mơ gơguh huyết áp là neh lơh ờ niam tus mờ plai nùs bloh, leh bloh mờ sồr pal sơm mơ, tơngai hơ̆ là kwơ màng ngan, di lah lời cau kòp tus tàm tơngai dơ̆ 4, 5 den ờ gơtùi sơm kòp tai. Bè hơ̆, ală cau gơguh huyết áp pal tus tìp mờ ƀák sìh gờñ nàng geh bơto sồr, lơh ờ uă xét nghiệm, nàng gŏ ală bơta aniai lài ngan”.

Mờ broă lơh mờng chài tàm broă sơm kòp gơguh huyết áp uă nam, ƀák sìh geh jơnau bơto sồr lơi nàng cau kòp gơtùi kis bal niam mờ kòp tus jơh rài?

Ƀák sìh Ngô Văn Hùng: “Gơguh huyết áp là pal hùc sơnơm, hùc jăt jơnau ƀák sìh bơto. Bơdìh hơ̆ tai, pal tam gơl rài kis, hơ̆ là tàp pràn să jan, tàp pràn să jan là pal lơhñgan, pah ngai tàm 30 phút mờ pah poh tàm 5 ngai, ndrờm mờ 150 phút tàm 1 poh; bañ chu jrào; sa bơsàp, bañ sa hang; sa uă biăp; tơrmù ñjơ̆ să, tơrmù 1 kĭ ñjơ̆ să là neh tơmù geh 1mmHg, tơmù 10 kĭ là neh tơmù 10mmHg bloh; bañ chu jrào là neh tơrmù geh bơh 10 tus 15% khà gơguh huyết áp bloh; tơmù bơta ờ niam tàm nùs nhơm… pah bơta he tơmù ờ uă den khà huyết áp rơ̆p geh rê wơl bè ờs. Den tàng cau bơto sồr là pal tam gơl rài kis, bơta do kwơ màng ngan tàm broă sơm kòp gơguh huyết áp”.

Ơi, dan ưn ngài ƀák sìh bè ală jơnau yal kwơ màng ngan gơwèt mờ cau kòp gơguh huyết áp dê”.