Jăt khà tơrgùm kờp bơh ală anih lơh sơnơm tàm jơh gùt lơgar, kờp bal pah nam tàm lơgar Việt Nam geh pơgăp 1 tơlak 100 rbô nă cau gơtìp rềs àr sồt să lòt kham mờ sơm tàm anih lơh sơnơm mờ rlau 30 rbô nă cau chơ̆t. Tàm càr Dăk Lăk yau, nam 2024 neh gĭt gŏ mờr 40 rbô nă cau gơtìp rềs àr sồt să bal mờ 416 nă cau chơ̆t. Tàm hơ̆, rềs àr gùng lòt mờ rlau 13 rbô 200 nă cau gơtìp mờ 188 nă cau chơ̆t. Bal mờ hơ̆ là bŭ dà, geh tus 62 nă cau chơ̆t. Bơdìh hơ̆ tai, rềs àr tài lơhò kung là dùl jơnau gơbàn uă ngan, bal mờ rlau 400 nă. Bulah khà cau chơ̆t tài lơhò ờ uă mơya jơnau gơlời wơl tơnơ̆ do là ờ gŏ nggờc ờ. Ƀak sìh Mìng gah II ồng Nguyễn Doãn Sơn, Phó Lam bồ Gah Dong kờl sơm mhar, Hìu sơnơm Uă gah tiah Tây Nguyên pà gĭt: “Rềs às sồt să là dùl aniai sồt să gơbàn nisơna, mờ bol he ờ gơtùi rơcăng lài, ờ gơtùi gĭt lài. Lời wơl dùl bơta sồt aniai, tềl sồt ai cau gơtìp aniai in hòi là rềs àr sồt să. Pơnyơu bè bŭ dà, lơhò, sồt aniai tàm tàp pràn să jan, rềs àr ơm kis lơh lòt, rềs àr gùng lòt, rềs àr tàm lơh broă, hàu jơnhoa halà geh ală rềs àr dùl ròt bè tơrluh ù, tơrlơm hìu đam. Hơ̆ là ală rềs àr gơtìp nisơna, bol he ờ gơtùi gĭt lài nàng rơcăng lài rơcăng pleh. Sùm dờp uă ngan rlau jơh là rềs àr gùng lòt, pơn jăt hơ̆ là rềs àr lơh broă, rềs àr bè bŭ dà, rềs àr lơhò. Bàr pe rềs àr gơrềng tus lơh broă den hìu sơnơm sùm dờp jăt kàl. Pơnyơu bè kàl pik tiêu, làng bol mŭt hìu sơnơm tài bơh hàu jơnhoa pik tiêu gơtìp gơpừ. Kàl duh kàl rlô bơkang ală sau ơm tàm hìu lòt re dà tàm dà dờng, tơnau geh is, tơnau re dà den bŭ dà digơlan gơbàn, ală rềs àr do ờ kơ̆p kờñ. Ală sau gơtìp lơhò, nhơl bơsèl ồs, rềs àr do tìp uă ngan. Kwơmàng là bol he pal gĭt broă chài lơh ală jơnau digơlan gơlik geh”.
Tŭ do, broă lơh rơcăng pleh rềs àr sồt să gam ală kal ke, bơta lòng. Bè jơnau gơtùi rơcăng pleh lài, pơhìn sồt să gơguh uă tàm tiah ơm kis gơrềng tus lơh tiah drà, lơh sa mờ măy mŏk mhar ir kung bè ală jơnau trồ tiah lơh aniai, tam gơl nhơm trồ tiah gam gơbàn ờ chài ngan gĭt lài. Bè jơnau ờ rơcăng lài, uă tiah ờ hềt ngan ngồn sền gròi bơcri priă broă lơh rơcăng, pleh rềs àr sồt să; uă jơnau bơh tài gơbàn ờ hềt geh sền gròi rơcăng kơryan lài; broă lơh yal tơnggĭt, mblàng yal jơnau gam ờ hềt uă, gĭt wă bè jơnau pơhìn mờ rơcăng, pleh rềs àr sồt să ờ hềt geh uă. Mpồl kwang bàng lơh broă lơh rơcăng, pleh rềs àr sồt să gam ờ hềt pràn jak, is ồn jơnau tơl pràn dong kờl sơm mhar dồ êt tàm tiah hơ̆ tơn tŭ geh sồt să gơbàn.
Bơh ală kal ke hơ̆, càr Dăk Lăk neh pờ ơdŭ pơlam tàp rơcăng pleh rềs àr sồt să nàng kờñ bơto bơta gĭt wă mờ bơta chài pal geh nàng mpồl cau lơh sơnơm kâp hơđơm in đal gĭt, rơcăng kơryan mờ lơh bơsong ală jơnau digơlan gơbàn rềs àr sồt să ƀươn gơtìp, bè rềs àr gùng lòt, bŭ dà, gơpừ bơh hơđăng jơnhoa, lơhò…bơh hơ̆ drơng di tŭ, sền gàr pràn kơldang, màng kis cau gơtìp rềs àr dê.
Ală cau bơsram geh yal tơnggĭt jơnau mờ bơto pơlam ală broă lơh dong kờl sơm mhar dồ êt: lơh pràn wơl nùs klờm soh kwơmàng, tềl tơnggŏ đal gĭt ơm tă nhơm, lơh bơsong ơm tă nhơm, ală broă lơh lơh jăt lơh pràn wơl nùs klờm soh; dong kờl sơm mhar dồ êt, dong kờl sơm mhar tềl sồt gơhòr mhàm, jơnau pal jăt lơh bơsong, bơta chài ờ mhàm in hòr tai; bơta chài pùt tềl sồt; dong kờl sơm mhar dồ êt pă ntìng, bơta chài đal gĭt mờ lơh bơsong ngăc ngar; dong kờl sơm mhar dồ êt, dong kờl sơm mhar lơhò; dong kờl sơm mhar dồ êt, dong kờl sơm mhar sơnguài bồ tài tơngai; sền swì cau gơtìp rềs àr, bơta chài jun ntrờn, jun pơndiang cau gơtìp rềs àr dồ bă lơngăp lơngai…Ƀák sìh mò Bế Thị Thùy Nhiên, Anih tờm Gròi sền kòp tê jê să càr Dăk Lăk pà gĭt: “Jơnau kờñ mờ añ kơ̆p kờñ là tơngguh tai jơnau gĭt wă bè rơcăng pleh rềs àr sồt să mờ tơngguh uă bơta chài dong kờl sơm mhar dồ êt bơh sơnrờp gơ wèt mờ ală rềs àr sồt să ƀươn gơtìp tàm mpồl bơtiàn, pơnyơu bè gơpừ, lơhò, bŭ dà, lơhan phan…Bơdìh mờ broă dong kờl sơm mhar dồ êt tàm mpồl lơh broă, ală kwang bàng lơh sơnơm rơ̆p là cau gơtùi dong kờl, bơto pơlam tàm mpồl bơtiàn nàng tơngguh uă pràn jak lơh broă ai gah sàh in bè là cau lơh broă bal lơh sơnơm. Mờ jơnau kờñ dŭt ndơl là lơh bè lơh yal ai tơl nă làng bol in ală jơnau gĭt wă kwơmàng ngan rlau jơh bè dong kờl sơm mhar dồ êt. Tài dong kờl sơm mhar dồ êt bơh sơnrờp kwơmàng ngan gơ gơrềng tơn tus cồng nha sơm tơnơ̆ do”.
Yal bè ơdŭ pơlam tàp, bi Nguyễn Thị Huyền, kwang bàng lơh sơnơm tàm Buôn Đôn, pà gĭt: “Ơdŭ pơlam tàp do geh kwơ ngan, lài ngan là să tờm geh bơsram ală jơnau gĭt wă pa. Tơnơ̆ do, dilah ờ bơtuah tìp ală jơnau digơlan gơbàn tàm gùng halà bŭ dà den he rơ̆p lơh jăt jơnau gĭt wă ngai do dê nàng dong hìu bơnhă he, mpồl bơtiàn, ală cau ờ bơtuah tìp rềs àr den he rơ̆p geh ală jơnau gĭt wă mờ nàng dong kờl sơm mhar di tŭ. Kơ̆p kờñ là tơngai tus ală ơdŭ pơlam tàp, pờ ơnàng cau lòt bơsram nàng cau bơsram in rê hờ ƀòn lơgar mblàng yal wơl ai làng bol halà ai kơnòm bơsram, hìu bơsram in tài tiah hơ̆ sùm gơlik ală rềs àr sồt să”.
Ơdŭ pơlam tàp ờ mìng tơngguh uă bơta gĭt wă, bơta chài dong kờl sơm mhar dồ êt lơm mờ gam là tŭ nàng ală kwang bàng cau lơh broă lơh sơnơm in tàm lùp mờng chài ngan ngồn, cribơyai bè ală jơnau digơlan gơlik geh jal mhar tŭ dong kờl sơm mhar dồ êt, pơgồp bơnah drơng di tŭ tŭ gơtìp ală jơnau digơlan gơtìp rềs àr tàm mpồl bơtiàn, dong klàs màng kis mờ tơngguh tai jơnau tơl pràn geh pràn wơl ai cau gơtìp aniai in, tơrmù khà chơ̆t să, gàr niam lơngăp lơngai pràn kơldang ai mpồl bơtiàn in.

Tơngai do, Hìu sơnơm Uă gah tiah Tây Nguyên sùm dờp ală cau gơtìp rềs àr sồt să. Tài ờ git tàm broă lơh lài tŭ gơtìp, den tàng geh ờ uă cau neh gơtìp jroă mờ kal ke ngan kờñ tơn pràn wơl, geh tŭ gơtìp chơ̆t. Tơnơ̆ do, ƀak sìh Mìng gah II Nguyễn Doãn Sơn, Phó Lam bồ Gah dong kờl sơm mhar, Hìu sơnơm Uă gah tiah Tây Nguyên rơ̆p yal loh rơlao tai bè ală bơta gơtìp ngòt rơngơ̆t bal mờ ală broă lơh nàng rơcang pleh mờ rềs àr sồt să geh cồng nha.
Ơ ƀak sìh, rềs àr sồt să di lah ờ geh dong kờl sơm mhar dồ êt di tŭ, di broă lơh rơ̆p lời wơl bơta ờ niam bè lơi?
Ƀak sìh Mìng gah II Nguyễn Doãn Sơn: “Bè ờs cau gơtìp rềs àr geh cèng tus Gah dong kờl sơm mhar, Hìu sơnơm Uă gah tiah Tây Nguyên geh bàr mpồl rềs àr sồt să krơi is. Mpồl lài ngan là cau gơtìp rềs àr lài mờ hơ̆ neh tus hìu sơnơm, neh geh sơm ing lài, sơm mhar lài mờ hơ̆, den tàng tŭ cèng tus hìu sơnơm dờng tàm bơta să jan neh niam rơlao, pơn diang cau gơtìp rềs àr niam rơlao. Mpồl dơ̆ bàr là cau gơtìp rềs àr geh cèng tơn tus gah sơm mhar. Mpồl do ờ geh sơm ing lài, ờ geh lơh kơ̆ dùl bă lài. Bè geh dùl nă cau gơtìp pă ntìng pơnô, tŭ làng bol gŏ den cèng tơn cau gơtìp rềs àr guh đì rơndeh taxi ha là rơndeh Honda nàng cèng tus hìu sơnơm, ờ geh sơm ing lài. Broă lơh do ngòt rơngơ̆t ngan, di lah ờ bơtoah cau gơtìp rềs àr gơtìp pă ntìng ngko mờ cèng cau gơtìp rềs àr lòt tơn bè hơ̆ den sơlơ lơh gơtìp aniai, bơta sồt să sơlơ uă rơlao mờ lơh jroă rơlao tus mờ cau gơtìp rềs àr, gơlời wơl bơta ờ niam uă rơlao”.
Bè hơ̆, tŭ tìp mờ cau gơtìp rềs àr sồt să, cau gơtìp rềs àr pal geh sơm ing lài tơn bè lơi, ơ ƀak sìh?
Ƀak sìh Mìng gah II Nguyễn Doãn Sơn: “Gơwèt mờ rềs àr sồt să lơi kung ndrờm pal tam cah is cau gơtìp, sền tiah gơtìp rềs àr, bè sền bè tă nhơm, bè tơngoh, plai nùs, gùng mhàm. Bè bŭ dà: lài ngan gơrềng tus mờ tă nhơm. Tŭ tă nhơm ờ gơtùi den rơ̆p gơtìp bơta ờ tơl oxi, tàm hơ̆ uă ngan là oxi tơngoh. Mờ tơngoh he dê mìng jai drơng tàm 4 phút, hơ̆ là tàm 4 phút geh bơta niam nàng tơngoh pràn wơl, gam tơnơ̆ mờ hơ̆ bơta niam tơngoh pràn wơl ờ uă ngan mờ gơlời bơta ờ niam tus mờ să jan hơ̆ là cau gơtìp rềs àr kis tàm bơta ờ kah tai ha là cau gơtìp rềs àr ờ niam tơngoh, là bơtàu tơnguh bè bơta ngăc ngar ờ niam, lơh gơtìp kơrwài. Di lah he gŏ gờñ, sơm niam, lơh geh tă nhơm niam, gàr niam gùng tă nhơm, gàr tơl oxi cau gơtìp rềs àr in nàng cèng tus hìu sơnơm ha là cau gơtìp rềs àr ờ tàp den he pal sơm mhar nàng plai nùs tàp wơl gờñ nàng geh gờñ den oxi tơngoh geh ai tơl mờ tơngoh geh sền gàr niam.
Gơwèt mờ rềs àr sồt să tài lơhò, lơhò tềng kơltao sền gàr đah bơdìh. Kơl tao geh gơnoar là kơrian ală bơta khih ờ niam mŭt tàm mhàm. Mờ tŭ he gơtìp lơhò den neh roh tăp sền gàr, tŭ do mìng geh poăc. Di lah lơh ờ di den ală bơta khih gơmŭt mơ tàm gùng mhàm mờ lòt jăt gùng mhàm cau gơtìp lơhò dê. Di lah ai nha chi dơ̆p is tềng lơhò den lơh gơguh bơta mồr, ờ dong kờl lơh tiah lơhò mhar bời. Pih sơnơm jroh sề mìng lơh gơmù duh, dong kờl lơh mrềt mờ ờ dong kờl geh bơta niam lơi tus mờ broă bời mờ gam lơh tiah lơhò gơtìp jroă rơlao.
Gơwèt mờ rềs àr gơdùh bơh đang ñhoa, nàng git bơta pă ntìng gòr ngkô, ntìng gòr ngkời gơwèt mờ cau lơh sơnơm neh kal ke, den tàng gơwèt mờ làng bol he sơlơ kal ke rơlao. Nàng pleh mờ bơta gơtìp gơlời mờ lơh jroă rơlao, di lah tŭ gơtìp gơdùh bơh đang tờm chi ñhoa den he pal kơlôi mơ tus pă ntìng gòr ngkời, gàr cau gơtìp rềs àr ơm bè ờs, tơnơ̆ mờ hơ̆ jòi geh 1 pang mpàn nàng tơn song să cau gơtìp rềs àr, kơ̆t cau gơtìp rềs àr mờ mpàn hơ̆ sồng cèng tus hìu sơnơm rềp ngan. Di lah lơh rơngô cau gơtìp rềs àr den sơlơ jroă rơlao tus mờ ntìng gòr ngkời, geh tŭ ờ hềt pă ntìng gòr ngkời mơya tài ờ git tàm broă lơh den lơh gơtìp pă, gơlời wơl bơta ờ gơtùi bời niam bè ờs wơl, kung bè ờ gơtùi reh. Di lah he lơh gơ-ơm bè ờs cau gơtìp rềs àr niam, broă pơn diang cau gơtìp rềs àr niam den bơta geh kis uă mờ bơta ờ niam gơlời wơl cau gơtìp rềs àr ờ uă.
Ơi, lơh bè lơi nàng rơcang pleh mờ tơrmù ờ uă ngan bơta ờ niam tŭ gơtìp rềs àr sồt să gơtìp, ơ ƀak sìh?
Ƀak sìh Mìng gah II Nguyễn Doãn Sơn: “Sơn đan là rềs àr sồt să hơ̆ là ală bơta gơlik geh mờ he ờ git lài, ni sơna. Nàng gàr niam, he pal geh ală jơnau git wă nàng sền git ală bơta ngòt rơngơ̆t, bơta di gơlan gơtìp tŭ gơtìp rềs àr sồt să nàng geh broă sơm mhar. Pal geh ală broă lơh mblàng yal, bơto sồr nàng làng bol in git tàm broă sơm ing lài ală bơta sồt kwơ màng. Sền git rềs àr lơi gơtùi cèng cau gơtìp rềs àr tus hìu sơnơm rềp ngan, bơta rềs àr lơi gàr cau gơtìp rềs àr ơm niam nàng kơ̆p cau gơtìp rềs àr kah wơl. Mờ ală bơta sồt mờ he ờ git bè sơm mhar den lùp cau lơh sơnơm nàng geh jơnau bơto sồr sơm mhar ing lài, lơh bè hơ̆ den hơ̆ sồng niam gơwèt mờ cau gơtìp rềs àr in”.
Ơ, dan ưn ngài ƀak sìh neh yal ală jơnau geh kwơ do!
Viết bình luận