Tŭ do, kờp bal pah ngai, Khoa kòp Bơtờp, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên dờp sơm bơh 10 tus 15 nă cau gơbàn kòp mprơm gơlik mhàm. Kờp jơh bơh bồ nam tus tŭ do, Khoa neh sơm ai 350 nă cau gơbàn kòp in, tàm hơ̆ geh 40% cau kòp kơn jơ̆, pơhìn chơt să uă, gơguh bơh 20 tus 25% pơndrờm dùl tŭ bal mờ nam lài.Pơn yơu bè bi Cao Huyền Dịp ơm tàm kơnhoàl Dăk Mil, càr Dăk Nông. Bi mut tàm hìu sơnơm tàm bơta duh să ngan, glar să, tế ƀào mhàm dềt ngan rlau jơh gơmù uă ngan, jơnau pơhìn chơt să là uă ngan. Tơnơ̆ tŭ dờp, ală ƀák sĩ Khoa kòp bơtờp neh ai mhàm nàng tơmut mơ cau kòp in. Kơnờm bơta geh mat di tŭ bơh ală cau ai is mhàm dê, cau kòp neh sơrlèt gan bơta sơbơng roh. Tus tŭ do tơnơ̆ 5 ngai sơm kòp, cau kòp neh gơtùi sàu sa, lòt rê bè ờs, jơh gơtuh hă. Lài hơ̆, bi Dịp geh kham pà git gơbàn kòp mprơm gơlik mhàm, geh sồr sơm kòp mờ sơnơm mờ sơmut dà srồm tàm dùl cơldŭ kham kòp cau dồ să să is dê tàm kơnhoàl mơya kòp ờ bời, să jan ngai sơlơ glar, ờ sô, jơng tê rơm jơh gơ jat bal mờ jê bồ, hòr mhàm sề den tàng hìu bơnhă neh jun tus Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên nàng pơn jat tai sơm kòp.

Yal bè bơta kòp he dê, bi Cao Huyền Dịp pà git: “Bơh chờm den añ gŏ glar să, rơm jơng tê, jê bồ, tơnơ̆ hơ̆ piam dồ bă tơn. Añ sơnơng digơlan là tài glar să, duh să bè ờs gơ dê. Lòt kham den ƀák sĩ kung đơs là duh să ờs, ờ gŏ đơs là kòp mprơm gơlik mhàm. Ngai dơ̆ 2 xét nghiệm wơl den hơ̆ sồng git gŏ kòp mprơm gơlik mhàm den tàng hìu bơnhă jun añ mut tàm hìu sơnơm. Tơnơ̆ 5 ngai sơm kòp, añ gŏ den pràn rlau, lòt rê bè ờs wơl, ai ală ngai lài den ờ gơtùi lòt rê, glar să, sùm gơ dan hă tai”.

Dùl nă cau ndai là bi Hoàng Văn Hậu, ơm tàm xã Cuôr Knia, kơnhoàl Buôn Đôn, càr Dăk Lăk. Lài hơ̆, tŭ gơtìp duh să, bi Hậu neh blơi is sơnơm nàng hùc mơya ờ bời kòp sơl mờ sơlơ gơbàn jroă rlau. Tus ngai dơ̆ 3, bi geh hìu bơnhă jun mut tàm hìu sơnơm tàm bơta ờ kah rơngal, huyết áp gơmù. Tơnơ̆ tŭ lơh ală xét nghiệm, ƀák sĩ pà git bi Hậu gơbàn mprơm gơlik mhàm Dengue gơ wèt mpồl ờ niam tài gơmù dà tàm gùng mhàm. Bi Hoàng Văn Hậu pà git: “Nisơna añ gŏ mrềt tàm să, bơdìh den duh mơya tàm dơlam mrềt. Añ mìng sơnơng là he gơtìp duh să ờs lơm gời den tàng lòt blơi 2, 3 ngai sơnơm nàng hùc. Hùc drim, hùc mang mơya ờ bời sơl, ngai dơ̆ 2 kung gam bè hơ̆ sùm den tàng hìu bơnhă jun añ mut tàm hìu sơnơm. Tơnơ̆ 5 ngai sơm kòp añ neh bời, gơtùi sàu sa. Tŭ mut tàm hìu sơnơm đo huyết áp gơguh tus 160, duh să 41 đồ. Tơnơ̆ tŭ mut tàm hìu sơnơm 1 ngai den să jan neh pràn đau”.

Kòp mprơm gơlik mhàm là kòp tài sơmac Aedes aegypti bơtờp virus bơh cau kòp tus cau ờ kòp bơh tềl kap gơ dê. Kòp do gơbàn tàm jơh bal kòn dềt mờ cau dờng, gơlik geh gùt nam, sùm gơguh uă tàm kàl mìu. Tềl tơnggŏ kòp dê li la ngan, gơbàn mhar ngan bơh nggờc tus kơn jơ̆. Tàm tơngai kòp nggờc, cau kòp sùm gơtìp duh să nisơna, să jan glar, ờ sô, jê bồ, jê kơn dô mat, jê ơră, jê ntìng but, sùm gơ jat bal mờ jê rơnồng dờ, jê hơđang ndul halà tiah klờm mờ jê ndul gơ jroh. Kơn jơ̆ rlau den cau kòp glar să, ờ suk ơm, jê ndul uă tềng hơđang halà tiah klờm, gơtuh hă uă rlau 3 dơ̆ tàm pơgap 1 jơ halà rlau 4 dơ̆ tàm pơgap 6 jơ, gơ hòr mhàm muh halà mhàm sề, gơtuh hă mhàm halà lòt è mhàm, gơlik mhàm tềng pờm mas nisơna. Kòp mprơm gơlik mhàm geh 4 tuýp là DEN-1, DEN-2, DEN-3 mờ DEN-4. Dùl nă cau digơlan gơbàn jơh 4 tuýp kòp do. Cau gơbàn kòp dơ̆ 2 rơp kơn jơ̆ rlau mờ dơ̆ 1.

Đơs bè bơta sơbơng roh bơh kòp mprơm gơlik mhàm dê, ƀák sĩ ồng Phạm Hồng Lâm – Kwang atbồ Khoa kòp bơtờp, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên pà git: “Kòp mprơm gơlik mhàm dilah ờ geh sơm di tŭ rơp lơh gơbàn ală jơnau gơ lời wơl kơn jơ̆ mờ digơlan lơh chơt să. Lài ngan là ờ niam să jan, gơmù kĭ tài gơlik mhàm, gơlik mhàm jŏ jòng digơlan lơh mhàm gơ kòl tàm kơndoh tơngoh bơh ală gùng mhàm, lơh as tơngoh mờ ală bơta ờ niam bè tơngoh, lơh gơbàn chơt iơh, ờ kah rơngal halà gơlik mhàm digơlan gơ lìu, gơmut tàm gùng tă nhơm, lơh gơbàn as sồt gùng tă nhơm, gơ lìu dà tàm klờm soh, as sồt klờm soh halà as pŭ klờm soh gơbàn jroă mhar, dilah ờ geh sơm, màng kis cau kòp dê digơlan gơ pơhìn. Pơn jat hơ̆ là ờ pràn tàm klung klờm, ngan là klờm, plai nùs, klờm soh, tơngoh mờ dut ndơl gơlời wơl jơnau ờ niam kơn jơ̆ mờ digơlan chơt să”.

Tŭ do, kung gam ờ hềt geh sơnơm sơm ƀă tàm kòp mprơm gơlik mhàm mờ uă ngan là sơnơm sơm ală tềl tơnggŏ kòp. Dilah cau kòp mprơm gơlik mhàm nggờc, gơtùi sền gròi tàm hìu, ơm rlô mờ hùc uă dà, sa ală phan lơbơn geh dà, ƀuơn gơ lề, tơmù duh să mờ Paracetamol halà hùc dà Oresol nàng bơ tơl wơl dà, jùt tềng pơluà mờ kwàng tŭ duh să. Ală cau lơmă, să jan geh kòp bè huyết áp, kòp đồm sơdàng,… cau kra rlau 60 sơnam, kòn se pa deh, cau ùr geh bun halà ală cau ơm kis ngài hìu sơnơm tŭ duh să mờ geh ală tềl tơnggŏ pin kòp mprơm gơlik mhàm den pal lòt mơ hìu sơnơm nàng geh kham git gŏ mờ sơm di tŭ, bañ sơm is kòp mprơm gơlik mhàm tàm hìu.

Bơta tơngŏ bơh kòp mprơm gơlik mhàm ngòt rơngơ̆t ngan, di gơlan lơh ờ niam gùng mhàm mờ chơ̆t di lah ờ geh sơm kòp di tŭ. Mơya tŭ do kung gam uă cau ờ git wă ha là ờ sền gròi, tŭ gơtìp duh să blơi is sơnơm nàng hùc, bơta ngòt rơngơ̆t rơlao là cih srồm is tàm hìu. Nàng wă loh rơlao tai tơngu me do, cau lơh ƀăo tàm jơnau đơs do neh geh dơ̆ lùp ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm, Kwang atbồ Khoa Kòp bơtờp, Hìu sơnơm dờng tiah Tây Nguyên.

Ơ ƀák sĩ, dan ƀák sĩ pà git bè ală bơta tơngŏ bơh kòp mprơm gơlik mhàm bal mờ ală bơta tơngŏ ngòt rơngơ̆t bơh kòp dê?

Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm: “Kòp mprơm gơlik mhàm là kòp tài sơmăc kăp, ai tơngŏ uă bơta ngan, mơya sền gŏ bal là duh să, geh tơngŏ gơlik mhàm mờ dùl bơta ngòt rơngơ̆t hơ̆ là gơlik huyết tương. Den tàng bè đah bơta tơngŏ lài, tàm mùl màl geh uă kòp gơtìp duh să. Den tàng, nàng gŏ mờ git nền dùl nă cau gơtìp kòp mprơm gơlik mhàm lah ờ den pal geh tus hờ hìu sơnơm, pal geh cau lơh sơnơm kham kòp, rơwah ală mpồl lơi gơtùi sơm tàm hìu, ală mpồl lơi pal mŭt piam kòp tàm hìu sơnơm. Jơnau bơto sồr làng bol, jơh ală cau gơtìp duh să pal geh kham nền nòn.

Kòp mprơm gơlik mhàm di lah ờ geh sơm di tŭ rơ̆p lơh gơbàn ală bơta tơngŏ jroă ngan mờ di gơlan gơtìp chơ̆t. Bơta sơnrờp ngan là ờ pràn, gơmù să jan tài gơlik huyết tương. Bơta dơ̆ bàr hơ̆ là ờ pràn ală bơta tàm dơlam să mờ tàm hơ̆ uă ñgan là ală klờm, klờm soh, tơngoh. Bơta dơ̆ pe gơ̆ là bơta tơngŏ gơlik mhàm uă mờ ờ sơm di tŭ den cau kòp di gơlan gơlik mhàm mờ chơ̆t. Tềng đăp mờ dùl nă cau gơtìp bè hơ̆, jơnau bơto sồr ală cau lơmă ir, cau neh gơtìp geh kòp lài, cau kra rơlao 60 sơnam, kơnòm kòn se, cau ùr geh bun, tàm hơ̆ uă ngan là ală cau kis ngài mờ hìu sơnơm pal tus hờ hìu sơnơm gờñ tài kòp gơtìp jroă tàm mang ờ gơtùi sền gròi di tŭ ƀuơn ngan gơtìp chơ̆t”.

Broă blơi is sơnơm tơmù duh să nàng hùc mờ cit is srồm tàm hìu ngòt rơngơ̆t bè lơi ơ ƀák sĩ?

Ƀák sĩ Phạm Hồng Lâm: “Kòp mprơm gơlik mhàm là kòp tài virus, geh uă cau gơtìp duh să uă. Uă cau di lah ngui is sơnơm tơmù duh să ờ di pal. Bè ƀák sĩ bơto ngui paracetamol mìng dùl lơm mơya cau kòp den ngui ală bơta sơnơm ndai, lơh gơtìp bơta gơlik mhàm ha là ờ pràn klờm. neh tìp uă cau gơlik mhàm tài ngui sơnơm, neh tìp uă cau gơtìp ờ pràn klờm tài ngui sơnơm ờ di jăt mờ jơnau geh ai. Gam di lah cit is srồm mờ ờ jăt jơnau bơto sồr bơh ƀák sĩ dê. Di lah cau kòp mŭt tàm hìu sơnơm gơtìp ờ pràn, den ƀák sĩ kal ke ngan kờñ kờp git khà nàng dà cit tơmŭt tàm să, neh cit mờ rơ̆p cit, lơh gơtìp bơta bơtơl dà ai cau kòp in gơtìp uă ngan kal ke. Den tàng, kòp mprơm gơlik mhàm pal geh jơnau sồr mùl màl mờ pal geh ai bơh tàm ờ uă jơnau yal lài mờ ai bơh tàm bơta geh bơh mhàm dê nàng sền gơtùi cit srồm lah ờ, cit bơta srồm lơi, geh bè hơ̆, hơ̆ sồng gàr niam màng kis ai cau kòp in”.

Ơi, dan ưn ngài ală jơnau geh kwơ mờ ƀák sĩ neh yal!